‘Het punt is dat het niet om kritiek, maar om discriminatie gaat. Religiekritiek moet uiteraard mogelijk zijn.’

Sociaal wetenschapper Ineke van der Valk (Universiteit van Amsterdam) geeft in haar boek Islamofobie en discriminatie (2012) een overzicht van de theorievorming rond de omstreden term islamofobie en beschrijft de Nederlandse situatie en context. Critici vinden de letterlijke betekenis van de term islamofobie (angst voor de islam) te breed, generaliserend en suggestief. De term wordt ook gebruikt om haat, vooroordelen of discriminatie jegens moslims aan te duiden. Islamofobie en discriminatie is één van de eerste Nederlandse wetenschappelijke studies naar dit fenomeen. ‘Islamofobische uitspraken moeten weersproken worden, anders zetten ze zich vast in de hoofden van mensen. Daarom is het belangrijk dat een tegendiscours actief is’, zegt Van der Valk in een interview met deze krant.

Heeft je boek Islamofobie en discriminatie geleid tot specifieke ontwikkelingen?
‘Na de publicatie van mijn boek is het onderwerp opgepakt door vooral Turkse en Marokkaanse organisaties die zich willen organiseren op het punt van islamofobie. Deze organisaties zijn momenteel bezig om campagne te ontwikkelen om islamofobie als aparte discriminatiegrond erkend te krijgen door de politiek. Ook sommige gemeenten en anti-discriminatie-bureaus hebben het onderwerp opgepakt. Zo heeft het Meldpunt Discriminatie Regio Amsterdam in zijn jaarrapport opgenomen dat islamofobie apart geregistreerd moet worden.’

Waarom moet het apart geregistreerd worden?
‘In Nederland is het al langer gebruikelijk discriminatie op grond van godsdienst te registreren, maar dan staat er vaak niet bij dat het om islamofobie gaat of het wordt gerubriceerd onder de noemer ‘levensovertuiging’, zoals met de politiegegevens in 2011 gebeurde. In de rapportages komt dan niet altijd helder en expliciet naar voren dat het om discriminatie op grond van de islam gaat. Daarom is het belangrijk dat discriminatie op grond van de islam gehighlight wordt tussen alle andere vormen van discriminatie. Dan kan duidelijk worden hoe vaak en in welke gedaante het voorkomt en aan de hand daarvan kan beleid ontwikkeld worden.’

Waarom wordt het niet apart geregistreerd? 
‘In Nederland is pas sinds kort meer aandacht voor dit verschijnsel. Dat omzetten naar een politieke beslissing om apart te registreren, is een proces dat nu langzamerhand op gang komt. Je ziet dat er internationaal her en der gediscussieerd wordt over de term islamofobie. Die discussie is hier ook opgepakt door mensen en organisaties, binnen en buiten het islamofobe kamp, die tegen aparte registratie zijn. ‘Als islamofobie officieel gehanteerd wordt als aparte discriminatiegrond, zal er geen religiekritiek meer mogelijk zijn’, is een tegenargument dat vaak naar voren wordt gebracht. Het punt is dat het niet om kritiek, maar om discriminatie gaat. Religiekritiek moet uiteraard mogelijk zijn.’

Is er animo voor aparte registratie binnen de politiek?
‘Discussies over het fenomeen worden ook gevoerd binnen politieke partijen, die langzamerhand als het ware worden gesensibiliseerd rond het onderwerp islamofobie. Over het algemeen hebben ze wel oog voor deze vorm van discriminatie, maar of ze er veel voor doen of niet, is een andere kwestie. Sommige partijen staan positief tegenover aparte registratie, terwijl andere partijen er eerder naar neigen om tegen te zijn. Het CDA bijvoorbeeld, zo bleek uit discussies in de Tweede Kamer, is nogal weifelend, terwijl D66 bijvoorbeeld duidelijk vóór aparte registratie is.’

Is het belangrijk dat anti-discriminatie-beleid regelmatig geactualiseerd wordt?
‘Discriminatie is niet iets wat duidelijk is afgebakend en zich altijd op dezelfde manier voordoet. Het is een dynamisch verschijnsel. Het verandert met de tijd en de omstandigheden. De discriminatie van voor de Tweede Wereldoorlog is anders dan de discriminatie van nu. Het is belangrijk dat het anti-discriminatie-beleid daarin meebeweegt. Als je kijkt naar discriminatie in de huidige tijd, dan moet helaas geconstateerd worden dat het vooral gericht is tegen de moslims. Dat moet gezien en bestreden worden.’

Zie je overeenkomsten tussen moslimdiscriminatie nu en het antisemitisme in Duitsland voor de Tweede Wereldoorlog?
‘Maatschappelijk processen kunnen leiden tot het gebruik van geweld tegen een bepaalde groep. Als je kijkt naar het antisemitisme voor de Tweede Wereldoorlog, het gebruik van stereotypen en de subtiele manieren waarmee negatieve beeldvorming werd opgebouwd, zie je dat er parallellen zijn. Verscheidene elementen zijn vergelijkbaar, zoals het idee van de ‘vijfde colonne’ (het idee dat een groep mensen in een land of een andere eenheid, voor de vijand werkt; het idee suggereert een georganiseerde samenzwering, red.). En de Joden werd ook verweten dat ze niet konden integreren. ‘Ze kunnen niet integreren, ze willen hun eigen cultuur behouden’, dacht men. Of neem het boek De protocollen van de wijzen van Sion uit 1897, waarin de Joden beschuldigd werden van het smeden van een complot om de westerse beschaving om zeep te helpen. Het is een heel antisemitisch boek dat een grote rol heeft gespeeld bij de opbouw van het racisme tegen de Joden voor de Tweede Wereldoorlog. Je ziet nu ook dat veel islamofobe theorieën gaan over de opbouw van een islamitische macht die Europa wil overnemen.’

Ontvang je haatreacties?
‘Ik krijg soms vervelende reacties, maar niet heel veel gelukkig. Opvallend is dat ik weleens ben uitgemaakt voor ‘NSB’er’ en ‘landverrader’. Heel gek is dat, want mijn bewustwording over anti-discriminatie is begonnen bij wat de Joden in Nederland en elders is overkomen tijdens de Tweede Wereldoorlog.’

Uit jouw onderzoek blijkt dat moskeeën in Nederland tussen 2005 en 2010 117 keer doelwit van geweld waren. Dat is relatief vaak in vergelijking met andere landen. Hebben de uitspraken van PVV-leider Geert Wilders over de islam en moslims daar wellicht iets mee te maken?
‘Wilders is scherp wat betreft verbale agressie, maar hij bepleit natuurlijk niet het gebruik van fysiek geweld tegen moslims. Naarmate steeds vaker islamofobische uitspraken worden gedaan, wordt islamofobie steeds meer genormaliseerd. Dat stimuleert een bepaald maatschappelijk klimaat waarin agressie en geweld gedijen. Aan dat klimaat draagt Wilders bij uitstek bij. In politieke en maatschappelijke discussies over de islam en moslims is de volhardendheid van Wilders goed voelbaar. Hij gooit, vaak met veel verbaal geweld, sterke uitspraken de wereld in. Hij beweert zelfs dat niet de recessie, maar de islam het grootste probleem is.’

Veel PVV-aanhangers zijn het lang niet altijd eens met wat Wilders zegt, maar velen zijn het erover eens dat hij een soort klokkenluidersfunctie vervult.
‘Veel PVV’ers vinden dat Wilders veel te ver gaat. ‘We vinden dat hij een belangrijke functie heeft om de boel te alarmeren, maar we vinden het niet nodig dat hij aan de macht komt’, denken velen. Dat is natuurlijk wel gevaarlijk, want ondertussen geven ze hem wel macht. Kijk, het antisemitisme voor de Tweede Wereldoorlog bestond in alle Europese landen, maar in Duitsland is het volledig uit de hand gelopen, omdat het politiek georganiseerd werd. Het machtsblok dat de macht greep had antisemitische overtuigingen en zette die overtuigingen om in daden.’

Nederland is een land van coalities, maar zou zoiets toch ook in Nederland kunnen gebeuren?
‘Het kan altijd gebeuren.’

Het is opmerkelijk dat één van de meest prominente zo niet de meest prominente anti-islam-politicus ter wereld een Nederlander is.
‘Ja, zo manifesteert hij zich. Daarom wordt hij onder anti-islam-figuren op handen gedragen.’

Groeit of slinkt de steun voor Wilders?
‘Hij krijgt allang niet meer zo veel steun in bijvoorbeeld de Verenigde Staten als voorheen. De internationale steun voor Wilders is écht aan het afbrokkelen. Zijn boek heeft ook niet veel aandacht gekregen. Hij staat te boek als een groot supporter van Israël, maar ook binnen die delen van de Joodse gemeenschap die hem eerder steunden, heeft hij veel steun verloren, vooral omdat hij zich heeft gekeerd tegen het ritueel slachten. Sindsdien is hij op zoek naar nieuwe bondgenoten en richt hij zich steeds meer op extreem-rechtse partijen en groeperingen in Europa, zoals het Vlaams Belang en het Front National. Hij laat steeds meer zijn ware gezicht zien. Verder zie je dat hij tegenwoordig niet alleen sterke uitspraken doet, maar hij onderneemt ook actie. Wellicht wil hij daarmee tegemoet komen aan de kritiek van Hirsi Ali dat hij de mond vol heeft, maar weinig doet. Zo is hij een website gestart tegen de bouw van moskeeën in Nederland en heeft hij vorig jaar een zwartboek over de ramadan uitgebracht.’

Toch wel een knappe politicus die Wilders, niet?
‘Het verbaast me dat mensen Wilders zo knap vinden.’

Hij is geslepen, standvastig, creatief…
‘En kort door de bocht? Het is veel moeilijker genuanceerd te zijn, dat is pas knap. Wilders bekommert zich totaal niet om wat de dingen die hij roept teweegbrengen. Er is sprake van een intensivering van de negatieve beeldvorming over de islam en moslims en een toename van discriminatie van moslims. Daarom was het onverantwoord een gedoogcoalitie aan te gaan met de PVV (minderheidskabinet bestaande uit de VVD en het CDA dat van oktober 2010 tot april 2012 gedoogsteun kreeg van de PVV, red.). Wilders’ anti-islam-betoog kreeg daardoor een gelegitimeerde basis. De gedoogcoalitie is beëindigd, maar daarmee is het proces van een veranderend maatschappelijk en politiek klimaat niet gestuit. Daar is meer voor nodig.’

Arabist Jan Jaap de Ruiter stelt in een interview met deze krant dat bepaalde ideeën van Wilders inmiddels onderdeel zijn van de mindset van veel Nederlanders, waardoor negatieve uitlatingen over de islam en moslims niet of nauwelijks meer worden weersproken. Klopt dat?
‘Absoluut. Islamofobische uitspraken moeten weersproken worden, anders zetten ze zich vast in de hoofden van mensen. Daarom is het belangrijk dat een tegendiscours actief is. En niet denken van ‘oh, ik word er zo moe van, altijd dezelfde dingen herhalen’. Organisaties en individuen moeten altijd tegengas geven. Overigens zijn anti-islamitische uitlatingen uiteraard niet uitsluitend voorbehouden aan PVV-stemmers.’

Krijgen de islam en moslims te veel negatieve media-aandacht?
‘Als iets negatiefs dat met de islam of moslims te maken heeft in de pers komt, dan wordt het vaak een hype. Recentelijk was dat bijvoorbeeld het geval na de publicatie van dat verhaal in Trouw over de vermeende shariawijken in Den Haag. Veel mensen reageren via sociale media op dit soort kwesties. Daarbij stapelen de anti-islamitische uitspraken zich in rap tempo op. Zo wordt het anti-islamitische betoog openlijk uitgedragen en vindt het een plek. Er is een megahype aan de gang. Dat kwesties over de islam en moslims massaal gehoor krijgen in de pers en dat er zo veel reacties op komen die het in een anti-moslim-kader plaatsen, heeft te maken met de problematische plek die de islam en moslims langzamerhand zijn gaan innemen in het publiek debat.’

‘Diversiteit is een verrijking, het dynamiseert en vitaliseert de samenleving.’

‘Jan Pronk is een icoon. Een partijgenoot op wie ik altijd heel trots ben geweest’, reageerde PvdA-voorzitter Hans Spekman teleurgesteld op het recente vertrek van ‘de hoeder van het nationale geweten’, die zijn lidmaatschap van de partij opzegde. Partijleider Diederik Samsom gaf aan ‘een groot bewonderaar’ van Pronk te zijn. Vice-premier Lodewijk Asscher sprak zich lovend uit over Pronks reputatie en betekenis voor de partij. Er klonken echter ook minder positieve geluiden. ‘Zo blij dat Pronk is opgestapt’, twitterde de voorzitter van de Jonge Socialisten, Toon Geenen. Hij voegde er de hashtags ‘opgeruimd’ en ‘netjes’ aan toe. ‘Je kunt waarschijnlijk niet eens in de schaduw staan van Jan Pronk’, reageerde iemand.

‘Wie bijna een halve eeuw lid is van de Partij van de Arbeid neemt niet luchthartig afscheid’, luidt de openingszin van Pronks afscheidsbrief. Hij voelt zich niet langer thuis in de partij, omdat ze de basiswaarden van de sociaal-democratie zou verloochenen. ‘De kern daarvan wordt gevormd door het beginsel van solidariteit. Dat beginsel is terzijde geschoven.’ Hij vindt dat het debat binnen de partij ‘een vraag-en-antwoord-ritueel’ is geworden. ‘De uitkomst staat tevoren vast: applaus!’, schrijft hij. ‘Tegenspraak wordt niet meer aangemoedigd, maar gefnuikt.’

Ontheemd en onthecht
Hoe voelt Pronk zich nu hij niet meer lid is van de PvdA? ‘Ik voel me ontheemd, want de PvdA was natuurlijk heel lang mijn partij. Tegelijkertijd heb ik er zo lang over nagedacht om de partij te verlaten dat ik onthecht ben. Ontheemd en onthecht. Dat is hoe ik me voel’, zegt Pronk in een interview met deze krant. ‘Daarnaast heb ik het gevoel dat een last van mijn schouders is gevallen, omdat een grote afstand was ontstaan tussen de kernwaarden van de sociaal-democratie en het beleid van de PvdA. Dat die beginselen, die ik deel, niet in praktijk worden gebracht door de partij, dat was een last. Die last is nu van me afgevallen.’

Overweegt Pronk om lid te worden van een andere partij? ‘Nee, dat zal ik niet doen. Ik ben en blijf sociaal-democraat en er is op dit moment geen partij in Nederland die echt sociaal-democratisch is’, zegt hij. ‘Ik heb veel waardering voor de SP, maar de partij is te nationaal, veel te weinig internationaal georiënteerd. De SP is zeer principieel met betrekking tot de binnenlandse sociaal-economische politiek, maar veel minder beginselvast wanneer het gaat om internationale solidariteit. Voor mij is dat een heel belangrijk punt. Ik heb veel waardering voor GroenLinks. Het is een buitengewoon sympathieke partij, vooral ook omdat ze veel waarde hecht aan het milieu en culturele vrijheden, maar het sociale element is voor GroenLinks toch secundair. De partij heeft interessante standpunten, maar is geen onderdeel van de sociaal-democratische beweging. Daarom zou ik niet lid worden van GroenLinks. Andere partijen komen überhaupt niet in aanmerking.’

Achterban
In zijn afscheidsbrief onderscheidt Pronk zeven ‘PvdA-fasen van verandering’ in de laatste 49 jaar: opschuiving naar links, democratisering, oppositie, heroriëntatie, paarse coalitievorming, verwarring en – in de laatste zeven jaar – aanpassing aan rechts. Hoe ziet de oud-minister de toekomst van de partij?  ‘Wat ik wil, is dat de PvdA weer een partij wordt die geen onderscheid maakt tussen verschillende ‘categorieën’ mensen en zich niet louter richt op de mensen die het al een beetje redelijk hebben’, zegt hij. ‘De PvdA richt zich sterk op de mensen die behoren tot de middenklasse. De sociaal-democratische beweging was vroeger altijd een beweging ten gunste van de arbeiders in de onderklasse. Zo is het begonnen. Met de economische groei zijn deze mensen als het ware meegegroeid. Ze zijn de middenklasse en de lagere middenklasse geworden. Zij vormen nog steeds het electoraat ofwel de achterban, het referentiekader van de PvdA. Maar ondertussen is een nieuwe onderklasse ontstaan. Die heeft de PvdA uit het oog verloren. En daar gaat het mij dus vooral om. Wat ik wil is een verdieping van het zicht van de partij vóórbij de voor de hand liggende achterban.’

Meritocratie
Is dat een realistisch toekomstperspectief voor de partij? ‘Nee, het zal niet gebeuren’ benadrukt Pronk. ‘Binnen de PvdA is momenteel een meritocratie aan het bewind. Bestuurders die het goed hebben. Ze hebben een redelijk inkomen en zijn hoogopgeleid. Dat is overal hetzelfde binnen de verschillende afdelingen van de partij. Daardoor zijn de bestuurders het zicht op de anderen kwijtgeraakt. Ze vinden dat ze gelijk hebben, omdat ze alleen contact onderhouden met elkaar. Ze worden niet uitgedaagd door de vertegenwoordigers van de onderklasse, omdat die ver van hen afstaan. Ze zijn overtuigd geraakt van hun eigen gelijk. Er heerst een gevoel van ‘we hebben gelijk, want we zijn hoogopgeleid, we hebben deze positie, want we zijn goed’. Het is een vorm van zelfbevestiging.’ Dat zie je volgens Pronk ook bij de elite van de andere partijen, met name de VVD en het CDA. ‘Binnen het bestuur van een politieke partij of binnen de Tweede Kamer is er bijna niemand meer die niet hoogopgeleid is. Opleiding is nodig, het is prachtig, maar als er alleen maar hoogopgeleide mensen zijn, dan zijn degenen die het slachtoffer zijn van bepaalde ontwikkelingen in de samenleving, zoals werkloosheid, niet direct vertegenwoordigd. Zij staan politiek buitenspel, waardoor het systeem niet kan veranderen. Je spreekt over hen, je spreekt misschien tegen hen, maar omdat ze geen toegang hebben tot macht, tot hoge posities, kunnen ze niet reageren. Zo ontstaat vervreemding. Dat vindt structureel plaats binnen alle politieke partijen. Het lijkt democratisch, het is formeel democratisch, maar er is verschil in invloed, in toenemende mate. Het reële democratische karakter van het besluitvormingsproces wordt steeds zwakker.’ Hij verwacht niet dat dat snel zal veranderen. ‘Voor verandering zal verregaande democratisering moeten plaatsvinden. Hans Spekman bijvoorbeeld is zich daarvan bewust, maar meer mensen zullen zich er bewust van moeten worden.’

Wilders
Waarom heeft de PvdA zich aangepast aan rechts? Pronk is daar duidelijk over. ‘Angst’, zegt hij. ‘Ze zijn bang dat ze hun kiezers verliezen. Ook de PvdA ziet dat de opvattingen van Geert Wilders aanslaan. Dus om hem te bestrijden, gaan ze steeds meer een klein beetje zijn kant op. Steeds meer. Daarbij vergeten ze dat een hoop mensen zich niet kunnen vinden in de ideeën van Wilders.’ Dat doen meerdere partijen volgens de oud-minister. ‘Het is ingebakken in het politieke systeem. Ze worden niet extreem, maar schuiven met z’n allen Wilders’ kant op. Allemaal, die kant op.’ Bedrijft de PvdA principeloze populistische politiek? ‘De PvdA is niet principeloos, maar heeft haar principes verloren. Het erodeert. Is dat bewust verraad? Nee. Ze weten niet beter. Ze praten dan ook alleen met zichzelf. Ze zijn vervreemd van de samenleving.’

Bevruchting
Wat is Pronks visie op integratie? ‘Nieuwkomers moeten integreren in onze samenleving. Daar hebben ze zelf ook baat bij. Maar er moet ruimte zijn voor diversiteit, verschillende opvattingen, tradities, culturen en religies. Diversiteit is een verrijking, het dynamiseert en vitaliseert de samenleving. Kijk maar naar Amerika. Je moet er niet bang voor zijn, je moet er blij mee zijn. Integratie moet niet gericht zijn op assimilatie, maar op het behoud van diversiteit. Het is goed voor de samenleving dat allerlei verschillende opvattingen en ideeën naast elkaar bestaan en elkaar voortdurend bevruchten.’

Sommige mensen hangen extremistische ideologieën aan die op gespannen voet staan met universele morele waarden. Mogen zij ook deelnemen aan de bevruchting? ‘Iedereen moet zich aan de wet houden. Maar je moet als overheid niet te ver doorschieten’, antwoordt Pronk. ‘Integratie is een proces van geleidelijke gemeenschappelijke verandering waarbij je geen dingen moet opleggen, behalve dan dat mensen zich moeten houden aan de wetten en regels. In Nederland is het integratiebeleid volledig doorgeslagen.’ Hij geeft als voorbeeld het voorstel van oud-minister Rita Verdonk voor een verbod op het spreken van andere talen dan het Nederlands in het openbaar. ‘Ik was geschokt toen ik dat hoorde. Het is een vorm van assimilatie die ik verwerp.’ Het inburgeringsexamen noemt hij ‘totaal uit het lood geslagen’. Er zitten vragen in waarop ik het antwoord niet weet en ik ben al 73 jaar Nederlander.’

Pronk omschrijft zichzelf als een ‘multiculturalist’. ‘Het moet niet zo zijn dat we een bestaande perceptie van wat de Nederlandse cultuur is gaan verabsoluteren en verbureaucratiseren, zodat het een soort van dwangbuis gaat worden. Ik ben een multiculturalist, want de wereld is multicultureel. Er zijn talloze volken, tradities, culturen, levensbeschouwingen en religies. Je kan niet verwachten dat Nederland een soort monocultureel eilandje blijft in een multiculturele wereld.’