Wanneer historici over honderd jaar terugkijken op de tijd waarin wij nu leven zullen ze hoogstwaarschijnlijk stellen dat in tegenstelling tot een groot deel van de twintigste eeuw, het niet langer klasse maar identiteit is op basis waarvan de samenleving is verdeeld en groepen tegenover elkaar staan. Want in steeds grotere mate kunnen we in Europa, maar ook in landen daarbuiten, een strijd om de identiteit waarnemen. Een strijd die grote risico’s met zich meedraagt, aangezien het de fundamenten van de liberale democratie aantast.

De Amerikaanse denker Francis Fukuyama beschrijft in zijn nieuwe boek Identity: the demand for dignity and the politics of resentment waar deze strijd om gaat. ‘Culturele behoeften winnen het telkens van economische logica’, zo stelt Fukuyama. Van brexit tot Trump en van identiteitspolitiek tot het debat over de multiculturele samenleving, het is telkens weer de identiteit die centraal staat. Verschillende groepen die in vastgeroeste identiteiten tegenover elkaar staan en waarbij een groot deel van de bevolking bereid is erg ver te gaan om de eigen identiteit te beschermen. En velen zijn bereid om alles wat ze hebben in de waagschaal te stellen wanneer ze het idee hebben dat wie ze zijn daarmee beter tot uiting komt. Welvaart, veiligheid, vrijheid, rechtvaardigheid en democratie. Al deze verworvenheden kunnen op deze manier onderschikt gemaakt worden aan het streven naar erkenning van de identiteit. En over identiteit kun je niet onderhandelen. Langzamerhand zullen op deze wijze verschillende identiteitsgroepen in de samenleving steeds meer tegenover elkaar komen te staan en zal de samenleving ook steeds verder polariseren. Met alle dreigingen van dien voor de liberale democratie. Want uiteindelijk is diezelfde democratie, voor groepen die primair denken vanuit hun identiteit, ondergeschikt aan het behoud van hun identiteit.

Bovenstaande analyse van Fukuyama stemt weinig optimistisch. Want hoe te voorkomen dat in de nabije toekomst de liberale democratie steeds meer zal evolueren naar een illiberale democratie, waarin de meerderheid minderheden rechten af zal nemen? Of naar een samenleving die gedomineerd wordt door een anti-democratische elite die vanwege de wens de grondrechten te beschermen bereid is in verregaande mate de democratie zelf aan te tasten? Een eenvoudige oplossing is er niet. Wel zijn er stappen in de goede richting die gezet kunnen worden.

Door het onderwerp migratie is de samenleving de laatste twintig jaar sterk gepolariseerd geraakt. Onder meer brexit en Trump geven illiberale krachten de wind in de zeilen. Indien Europese landen en andere westerse liberale democratieën, niet bereid zijn om massa’s die zich ernstige zorgen maken over de gevolgen van migratie, vanuit met name buiten de EU, tegemoet te komen in de vorm van het sterk inperken van migratie, dan zullen we niet in staat zijn om de uitdagingen die voor ons liggen optimaal aan te gaan. De inzet van de EU om de instroom van migranten uit andere delen van de wereld te verhinderen is dan ook, terecht, een helaas noodzakelijk kwaad.

Maar dat alleen niet afdoende. Want zelfs met beperkte – en geregeld ook wel degelijk verrijkende – migratie zal voor velen de identiteit centraal blijven staan, zolang we als samenleving aan de lopende band over en vanuit dit onderwerp blijven discussiëren. Het is daarom ook van belang om het onderwerp te veranderen en niet te kijken naar alleen de behoeftes van specifieke groepen, maar vooral in de eerste plaats naar de gezamenlijke noden van de samenleving. Een gezamenlijk verhaal over hoe we als samenleving onze problemen kunnen oplossen en vooruit kunnen komen is daarom nodig.

Aanvullend daarop is er nog een factor van belang in dit verband en dat is het streven naar een gezamenlijke, overkoepelende identiteit. Een identiteit die verbindt in plaats van verdeelt. Een liberaal nationalisme dat inclusief is, maar ook een gezamenlijk verhaal voor de toekomst uitdraagt. Iets wat ons trots maakt op wie we zijn en wat we bereikt hebben. En ons in staat stelt om weer met een open blik optimistisch naar de toekomst te kijken.

Wanneer dan over honderd jaar historici zullen terugblikken op de huidige tijd, zullen ze hopelijk constateren dat de strijd om de identiteit de liberale democratie niet fataal is geworden, maar haar heeft geholpen om een volgende stap te zetten in haar ontwikkeling. Laten we het hopen. We kunnen de toekomst niet voorspellen, maar haar ten goede veranderen ligt wel degelijk binnen onze mogelijkheden.

Het doet als thriller weinig onder voor Agatha Christies meermaals verfilmde Moord in de Oriënt-expres en het zou mij weinig verbazen als er over een half jaar een script ligt voor de kaskraker Moord in het Oriënt-consulaat. Elke gelijkenis met bestaande personen en echte gebeurtenissen, zo zal het dan heten, is puur toevallig en zowel de naam van de ‘grote stad in het Midden-Oosten’ waar zich een en ander afspeelt als die van het ‘grote Arabische land’, om welks diplomatieke post het gaat, zal in het vage worden gehouden. Anders worden ze ergens in dat grote land bijzonder boos, met gevolgen voor de olieprijs.

Maar de ingrediënten voor een bloedstollende detective over de moord op de Amerikaans-Arabische journalist Jamal Khashoggi liggen nu al voor het oprapen: een prille liefde over de landsgrenzen heen, een dubbelganger met vermomming, een botzaag, geheime film- en bandopnames, met een smoes weggestuurde potentiële pottenkijkers, fabelachtige rijkdom en talloze intriges binnen een zeer omvangrijke koninklijke familie. En ook de oplossing van de moord zal vast aan die van Christies beroemde verhaal herinneren: zo’n beetje iedereen blijkt een duistere rol te spelen.

Afgezien van Donald Trump, die op dit soort momenten zijn vergaande infantiliteit niet weet te verbergen – het zou bij de moordenaars om woestelingen gaan die geheel op eigen houtje hadden geopereerd en hij noemde de ontkenning van de Saoedische koning Salman ‘erg sterk’, zoals hij dat al eerder in Poetins geval ten aanzien van de Russische verkiezingshacks had gedaan – is er niemand die de kletskoek van Riyad over een uit de hand gelopen worsteling serieus neemt. Eén bijna zestigjarige die op eigen houtje een vuistgevecht aangaat met achttien anderen? Omdat zijn pasfoto werd afgekeurd, of wat? En dan zeker geheel per ongeluk in stukken wordt gezaagd? Het is, gezien de ingevlogen slagersploeg die deels uit de entourage van de kroonprins stamt, tamelijk onwaarschijnlijk dat deze Mohammed bin Salman (‘MBS’) er níet veel mee te maken heeft.

Intussen zijn de politieke repercussies groot. De eerste die er zeer van profiteert is de Turkse president Erdogan, overigens zelf niet bepaald iemand met schone handen en leider van een land dat op het grootste aantal journalisten achter de tralies bogen kan – maar dat is uiteraard nog altijd iets anders dan een dergelijke moord met voorbedachten rade. Hij zal niet nalaten dit ‘godsgeschenk’ – ik citeer de woorden die Erdogan zelf eens in een ander verband hanteerde – tot op de bodem uit te melken. Turkije is een van de grote geopolitieke tegenspelers van Saoedi-Arabië en nauw verbonden met de Saoedische aartsvijand Iran. Met kennis van de betrokkenheid van MBS bij de moord in het Oriënt-consulaat kan hij de Saoedi’s onder grote druk zetten en de nodige concessies afdwingen ofwel matiging van de houding jegens Teheran, ofwel een lagere Saoedische olieprijs.

Ook het Westen ontkomt er nu niet aan om zijn plaats ten aanzien van dit barbaarse moordenaarsregime opnieuw te bepalen. Te lang heeft het bij alles weggekeken en in het Midden-Oosten met twee maten gemeten. Groot was een paar jaar geleden de openlijke afschuw, door menig democratische politicus op opgewonden toon verwoord, toen IS in haar nieuwe kalifaat allerlei wrede lijfstraffen introduceerde. Ook Iran wordt om die reden regelmatig gehekeld.

Nu is het verre van mij om de theocratie in Teheran te verdedigen, maar precies diezelfde ‘middeleeuwse’ strafpraktijken worden sinds jaar en dag ook in Saoedi-Arabië in het openbaar gepraktiseerd, zonder dat dit het gemoed van al die politici kennelijk bijzonder heeft gekweld. En nadat IS haar publieke onthoofdingen op YouTube begon te plaatsen, heeft ook maar zelden een journalist bij zulke opgewonden politici over deze vorm van cognitieve dissonantie doorgevraagd. Daarbij komt dan dat Osama Bin Laden uit een gegoede Saoedische familie stamde en dit land – en níet het door Washington steeds als bron van alle terrorisme verketterde Iran – zowel de daders als de ideologie voor nine eleven geleverd heeft.

Dat alles stond goede en soms zelfs innige, contacten met de machthebbers in Riyad niet in de weg. Ook, bijvoorbeeld, niet tussen de Nederlandse en Saoedische royals. In dat opzicht blijkt er toch een soort vanzelfsprekende band te bestaan tussen alle staatshoofden die hun hoge positie niet aan eigen verdiensten, maar aan andermans baarmoeder danken. Menig officiële handelsdelegatie ging reeds vanuit Den Haag richting Riyad op pad. Ook Trump – en dat verklaart tevens zijn gretigheid om nu Saoedische sprookjes over de gang van zaken in het Oriënt-consulaat te geloven – heeft, deels via zijn dubieuze schoonzoon, de nodige zakelijke belangen op het Arabisch Schiereiland en lucratieve persoonlijke contacten met het Saoedische koningshuis.

Saoedi-Arabië geldt als westerse bondgenoot en Iran als Rijk van het Kwaad en dus kijken we bij Saoedische wanpraktijken stelselmatig weg. Het land doet in de praktijk immers niet moeilijk over Israël en dat is vooral voor Washington een cruciaal punt. Bovenal treedt een aantal westerse landen, Amerika voorop, in ruil voor Arabische olie, op als belangrijke wapenleverancier, waaraan goed wordt verdiend. Het was ook zo’n beetje het eerste wat Trump, nadat een dubieuze rol van Riyad bij het voortijdig verscheiden van Khashoggi niet langer te ontkennen viel, zei: ‘Ik ga geen miljardendeal in de waagschaal stellen.’

Gezien het bloedbad dat Riyad met die westerse wapens nu al enige jaren in Jemen aanricht, zal dit uiteindelijk toch moeten, wil het Westen niet volledig zijn toch al tanende morele geloofwaardigheid in de regio verliezen. En die vorm van soft power is, tegenover de autocraten van Rusland, China, Turkije en de meeste Arabische landen, toch nog altijd het belangrijkste wapen dat het Westen bezit.

Uit het onlangs gepubliceerde onderzoek Sociale samenhang en welzijn van het CBS zou blijken dat voor het eerst in Nederland een meerderheid van de bevolking zich niet tot een religieuze groepering rekent. Het zou gaan om kleine wijzigingen ten opzichte van vorige metingen en het zou vooral gaan om veranderingen onder katholieken. Verder komt uit dat statistisch onderzoek naar voren dat er een afname is van het aantal mensen dat religieuze bijeenkomsten zoals diensten bijwoont. Ook wordt er gesproken over ‘religieuze betrokkenheid’, maar onduidelijk is wat daarmee wordt bedoeld. Maar het bericht dat voor het eerst minder dan de helft van de Nederlanders ‘religieus’ is, was kennelijk opzienbarend nieuws en haalde dus de landelijke media.

Wat is hier nu aan de hand? Wat vertellen deze cijfers ons en wat zeggen ze over de ontwikkelingen in de samenleving? Waarom is dit opzienbarend nieuws? Beter gezegd, waarom beschouwt men dit als opzienbarend nieuws? Dat komt omdat het een bevestiging is van een hardnekkig beeld dat religie in de ‘moderne’ samenleving aan het verdwijnen is. Dat op zich weer maakt het feit dat in veel statistisch onderzoek moslims er vaak eerder uitkomen als religieuzer dan als minder religieus, ook ‘opzienbarend’. Zo worden niet alleen cijfers gepubliceerd, maar wordt er een bepaald zelfbeeld van de Nederlandse samenleving neergezet: ‘wij zijn de religie voorbij – nu de rest van de wereld nog’.

Over de methode van meten zoals bij dit CBS-onderzoek zal ik kort zijn. Ik heb al eens eerder in deze column duidelijk gemaakt dat dergelijke cijfers ons weinig inzicht geven in religieus leven in Nederland. Dat er veranderingen optreden in wat de onderzoekers kennelijk als ‘religiositeit’ bestempelen, dat zal wel. Dat kerken leeglopen en dat minder mensen zich tot traditionele kerkgenootschappen rekenen, dat zal ook wel. Dat wisten we al lang. Maar wat vertelt ons dat over de religieuze praktijk in Nederland? Eigenlijk maar heel weinig. Er gebeurt namelijk heel veel meer, maar dat wordt niet meegenomen in dit soort grootschalige surveys en dat is een serieuze tekortkoming.

Beter inzicht in de religieuze praktijk is om allerlei redenen belangrijk. Als we ons er op een gemakzuchtige manier van afmaken en stellen dat religie op zijn retour is en er niet meer toe doet omdat we nu eenmaal op een simplistische manier naar het religieuze landschap kijken, of er een volstrekt achterhaalde definitie van religie op nahouden, dan ontgaat ons een hoop. Er gebeurt van alles dat niet in cijfers is vast te leggen, maar dat wel degelijk bepalend is voor de maatschappelijke werkelijkheid waarin we leven. Het denken over goed en kwaad is misschien niet meer rechtstreeks uit het catechismusboekje afgeleid, maar religieuze ethiek is nog steeds en steeds meer een inspiratiebron als het gaat om de vraag hoe we met het milieu of met vluchtelingen omgaan. Mensen die bewuster met voedsel omgaan, nadenken over wat ze eten, hebben wel degelijk een moreel kompas. Hoezo is dat niet religieus? Aan de andere kant is het nogal vreemd om religie als onbelangrijk af te doen terwijl het huidige kabinet een coalitie is van onder andere twee uitgesproken religieuze partijen. En neem de ophef over de islam. Al die mensen die roepen dat religie er niet meer toe doet, schreeuwen moord en brand als moslims zeggen dat hun geloof belangrijk is. Hoezo doet religie er niet toe?

De cijfers van het CBS gaan over een heel klein stukje van die maatschappelijke werkelijkheid, maar er is veel meer aan de hand. Afgelopen week vond in Utrecht de eindconferentie plaats van het onderzoeksprogramma ‘Religie in de moderne samenleving’ van de NWO, de organisatie die wetenschappelijk onderzoek financiert. Dit programma is ongeveer vijf jaar geleden opgezet en loopt nu af. Tijdens de conferentie werden de resultaten besproken. In het programma is onderzoek gedaan naar veranderende verhoudingen tussen religieuze organisaties en de overheid; naar de relatie tussen moslims en joden; naar nieuwe vormen van religieus gezag onder moslims; naar de relatie tussen homoseksualiteit en religie; naar religie en immigratie; naar publieke debatten en activisme onder moslims en naar nieuwe vormen van religiositeit. Een groot aantal onderzoeken werd binnen dit programma gefinancierd en de onderwerpen, thema’s en uitkomsten zijn heel divers, maar één ding sprong er toch uit: je kunt religie onmogelijk terugbrengen tot lidmaatschap van een traditionele religieuze gemeenschap, of religiositeit ‘meten’ door te vragen hoe vaak iemand naar de kerk gaat.

Het voert te ver om hier diep in te gaan op de vraag wat religie eigenlijk is. Daar bestaat nu juist helemaal geen overeenstemming over onder onderzoekers, maar veel belangrijker: ook niet onder mensen die ‘religie bedrijven’. Het zou goed zijn als die ‘tellers’ en ‘meters’ zich minder druk zouden maken over hun ‘meetinstrumenten’ en meer over wat er in de samenleving eigenlijk gebeurt.

Vijf dagen met school naar Barcelona, vijf leermomenten.

Dag 1: een tas is een tas
Tot onze grote verbazing zijn alle leerlingen ‘s ochtends om vier uur aanwezig op Schiphol. Wat wel geheel aan onze verwachtingen voldoet is het gemarchandeer met de bagage. Elke leerling mag tien kilo handbagage meenemen, in één tas.

‘Maar ik mag toch wel nog een handtas mee?’
‘Nee, je mag maar één stuk handbagage.’
‘Maar een handtas is toch geen extra tas?’

Gelukkig hebben we twee lege koffers bij ons. Zo kunnen toch nog een boel spullen mee die in extra tassen zitten die, geheel tegen verwachting, toch tassen blijken te zijn. ‘Echt, juf!’

De aankomst in het vakantiepark Bon Repós, zo’n vijftig kilometer onder Barcelona, maakt indruk. ‘Onze’ huisjes worden met bewondering bekeken. ‘s Avonds komt de campingbewaker even langs, een potige Spanjaard in uniform, met wapenstok en handboeien aan zijn riem. ‘Loop even met hem langs de huisjes’, zeg ik tegen mijn collega Antonio. Ik heb het vermoeden dat dat wellicht preventief rustgevend zou kunnen werken. Inderdaad zit iedereen om twaalf uur in zijn eigen huisje, de regel op onze werkweek. Of iedereen ook slaapt weet ik niet, maar rustig is het wel.

Dag 2: flamenco beats museum
Met de trein gaan we naar Barcelona. Het programma zit bomvol: een bezoek aan het Picasso-museum, de Barrio Gótico, de kathedraal bekijken, een wandeling door de stad en ’s avonds nog een flamencoshow.

Het Picasso-museum hebben de meeste kinderen in tien minuten wel gezien (‘wie was die gast eigenlijk, dat-ie een eigen museum heeft?’), behalve twee Ghanese jongens. De tijd die voor anderen meer dan genoeg is voor het hele museum, besteden zij aan één enkel schilderij. ‘Kijk, als ik hier ga staan ziet het er weer heel anders uit.’ En zo bekijken ze schilderij na schilderij. We moeten ze wegtrekken omdat we anders ons programma niet af krijgen.

Wat opvalt als we in de stad lopen, is dat we opvallen. We worden bekeken. En niet op een leuke manier. Angèle, niet al te frêle gebouwd, zit in de metro naast een mevrouw die vindt dat ze te veel ruimte inneemt. Ze maakt een opmerking: ‘Tu madre y tu padre’, die hebben haar vast helemaal verkeerd opgevoed vermoeden we. ‘Je zal je eigen madre en padre bedoelen’, zegt Angèle. Gelukkig moeten we er snel uit, voordat het nog echt ruzie gaat worden.

Omdat we niet veel tijd meer hebben voordat de flamencoshow begint, verdelen we ons over Kentucky Fried Chicken en McDonald’s om nog wat te eten. Daarna snel naar het theater waar de flamencodansers en -gitaristen al klaar staan.

Het is een geweldige avond, niet alleen voor onze kinderen maar ook voor de optredende artiesten. Je ziet ze verbaasd kijken. ‘Zijn wij nou zo goed of wat is er in vredesnaam aan de hand met het publiek?’ Na elk nummer juichen en klappen en joelen de kinderen uitgelaten. Want ja, als onze kinderen ergens enthousiast over zijn steken ze dat niet onder stoelen of banken.

Dag 3: de zee is soms genoeg
Opeens zijn er twee ID-kaarten weg, geen idee hoe dat nou weer kan. Dus we moeten naar de politie om dat aan te geven. Verder is het vandaag campingdag. De hele dag zwemmen, op het strand en ‘s avonds wokken. Simpel programma, iedereen blij.

Dag 4: shit happens overal
Met de kabelbaan naar de Montjuïc en naar Camp Nou. ‘s Avonds gaan we eten in Barceloneta, maar in de richting van het restaurant is het een en al politie. Er is een opstootje van Afrikaanse straatverkopers en er worden mannen gearresteerd. Onze kinderen kijken er niet heel erg van op. Een typisch geval van shit happens?

Dag 5: wees beleefd tegen de geüniformeerde medemens
Gezamenlijk ontbijt, huisjes opruimen, koffers pakken en met de trein naar het vliegveld. Daar is nog even een incidentje bij de douane. Anuar, opgehitst door een paar knapen die de hele week al stierlijk vervelend zijn geweest, is brutaal tegen een douanier. Terecht wordt dat niet getolereerd, maar ja, wij moeten wel een vliegtuig halen en we kunnen Anuar daar moeilijk achterlaten. Nadat we met een praten-als-Brugman-tactiek Anuar uiteindelijk mee kunnen nemen, is het huilen geblazen. ‘Ik was het niet!’ Wie het dan wel was zegt hij niet. Nog erger dan valselijk beschuldigd worden is een snitch zijn en iemand erbij lappen. Eenmaal in het vliegtuig is iedereen binnen twee minuten onder zeil.

Het was niet alleen een heel nuttige, maar ook een zeer leerzame week.

Op 14 oktober vonden provinciale en gemeentelijke verkiezingen plaats in België. Ik liep door de straten van Antwerpen, waar ik als export-Amsterdammer al anderhalve maand woon, en zocht naar de rijen. Alle volwassenen in België zijn verplicht om te stemmen, dus ik had Afrikaanse toestanden verwacht: mensen die vanaf ‘s ochtends vroeg voor de stembureaus verzamelen. Niet om de nieuwste Nike-schoenen of iPhone te kopen, maar om hun stem uit te brengen. Een feest voor de democratie. Maar ik kon geen rijen vinden, de enige rij die ik vond was een groep studenten voor een pinautomaat. Zij hadden geld nodig om in het café verderop biertjes te drinken.

Een dag na de verkiezingen leerde ik dat een kleine wijk in Brussel een zwarte burgemeester krijgt. Pierre Kompany, de vader van Rode Duivels-voetballer Vincent Kompany, werd de eerste zwarte burgemeester van België. ‘Het is geschiedenis, felicitaties aan mijn vader’, reageerde Vincent Kompany blij op Instagram. Er volgde euforie onder de zwarte Belgische gemeenschap. Alsof zwarte Belgen honderdvijftig jaar in de rij moesten staan om eindelijk burgemeester te zijn en dan blij zijn om het feit dat ze eindelijk een kleine gemeente van Brussel met circa vierentwintigduizend inwoners onder hun hoede mogen nemen. Ahmed Aboutaleb, de burgemeester van de grootse economie van Nederland, lacht zich kapot.

Aan het eind van de negentiende eeuw kreeg de Belgische koning Leopold II Congo als zijn privé-eigendom. Met een grote prijs. De Belgen behandelden de Congolezen als beesten, die vooral dienden om zoveel mogelijk grondstoffen (rubber) voor hem op te halen. Hij creëerde een koloniaal leger dat Congolezen moest mobiliseren om zoveel mogelijk rubber op te halen om aan de internationale behoefte te voorzien. Er werd in Congo een rubberquotum ingesteld. Als je niet genoeg rubber verzamelde, kon je geëxecuteerd worden. In de meeste gevallen werden handen van Congolezen die niet genoeg rubber hadden verzameld afgehakt. Enerzijds als afschrikmiddel, maar anderzijds zodat de soldaten aan hun commandanten konden bewijzen dat ze geen dure kogels hadden gebruikt in het vermoorden van iemand die het rubberquotum niet had gehaald. Naar schatting verloren tien miljoen Congolezen hun leven door deze Belgische hebzucht.

Als ik op het mooie treinstation van Antwerpen ben of de verschillende prachtige parken en gebouwen van Brussel aanschouw, word ik telkens weer herinnerd aan hoeveel Congolees bloed en grondstoffen hieraan is verloren. Ondertussen heeft Leopold een grote status in Brussel, als een held waar het land trots op is. Deze zomer, op het muziekfestival Pukkelpop, schreeuwden enkele aangeschoten witte Belgische jongens tegen twee zwarte meisjes ‘handjes kappen, de Congo is van ons’. Ze zongen die woorden in hetzelfde ritme, met een daarbij horende melodie. De publieke verontwaardiging werd duidelijk, omdat het een bekend liedje is in bepaalde kringen in de Belgische studentenwereld en jeugdbeweging. Ik vroeg me af of de studenten in de rij voor de pinautomaat straks in de kroeg hetzelfde liedje zouden gaan zingen.

Het is Belgen gelukt om hun land op te bouwen tot één van de meest ontwikkelde landen op aarde. Er zijn geen rijen tijdens de verkiezingen omdat verkiezingen hier, anders dan in de meeste Afrikaanse landen, goed zijn georganiseerd. Niemand hoeft kilometers te lopen om een stembureau te vinden en bijna de hele bevolking kan lezen en schrijven. Toch is het verrassend om te zien dat ondanks deze relatieve vooruitgang, België er niet in slaagt om te gaan met haar pijnlijke verleden. Een verleden dat zwarte mensen reduceert tot beesten. Zwarte Belgen mogen dan hun eerste zwarte burgemeester vieren, maar ik hoop dat ze de regie over hun handen en voeten nemen. Ze moeten niet weer honderdvijftig jaar in de rij wachten terwijl anderen over hun lot beslissen.