Sinds het aantreden van Donald Trump als president van de Verenigde Staten hebben we met betrekking tot Noord- en Zuid-Korea een merkwaardige opbouw van spanning gezien. Dat werd bewust opgestookt door Trump en de Noord-Koreaanse leider Kim Jong-un, met een dreigende gewapende confrontatie tot gevolg. Vervolgens zagen we een even merkwaardige als plotselinge ontspanning met uitzicht op een topontmoeting tussen beide leiders, die kansen biedt op nog meer ontspanning en – wie weet – een getekende vrede.

Sinds 1962 heeft het zwaar repressieve, dictatoriale regime in Noord-Korea met vallen en opstaan en diverse onderbrekingen gestreefd naar een eigen kernwapen. Dat streven werd urgenter naar aanleiding van het beleid van George W. Bush, die tijdens zijn state of the union-toespraak in 2002 Noord-Korea rekende tot de ‘as van het kwaad’ die bestreden moest worden. Die boodschap heeft het Noord-Koreaanse regime goed in zijn oren geknoopt. De andere landen die Bush noemde waren Iran en Irak. De Amerikaanse invasie in Irak en 2003, met de val en uiteindelijk de dood van Saddam Hoessein tot gevolg, werd door Noord-Korea dan ook gezien als een bewijs voor hun vrees dat Noord-Korea een zelfde lot beschoren zou zijn. Essentieel daarin was het feit dat onder druk van de Verenigde Staten en zijn bondgenoten Irak in 1991 gestopt was met het ontwikkelen van kernwapens. De les voor Noord-Korea was duidelijk: als je afziet van het ontwikkelen van een kernwapencapaciteit ben je een willoos slachtoffer van Amerikaanse agressie. In 2011 werd het ‘gelijk’ van Noord-Korea nogmaals bevestigd. In Libië werd Muammar al-Kaddafi ten val en ter dood gebracht, mede door het ingrijpen van westerse mogendheden onder leiding van de Verenigde Staten. Ook Kaddafi was in 2003 met zijn ontwikkeling van kernwapens gestopt en als gevolg daarvan in de ogen van de Noord-Koreanen het slachtoffer van Amerikaanse agressie geworden. De les was kristalhelder: het bezit van een geloofwaardige kernwapencapaciteit beschermt je tegen Amerikaanse agressie en vormt de sleutel tot het overleven van het regime.

Toen nota bene in datzelfde jaar, 2011, Kim als opvolger van zijn overleden vader aantrad, stond hem heel duidelijk voor ogen dat de ontwikkeling van een eigen kernwapencapaciteit een hoofddoel van zijn beleid zou moeten zijn. Pas als Noord-Korea als soevereine staat serieus genomen zou worden, zou er sprake kunnen zijn van zicht op overleving en verdere ontwikkeling.

Kim had nóg een prioriteit, de economie. Gedurende het bewind van zijn grootvader en vader had het Noord-Koreaanse volk voortdurend offers moeten brengen voor de vooruitgang van de natie. De levensstandaard van het volk werd bewust laag gehouden om geld vrij te maken voor het inrichten en onderhouden van een tot de tanden bewapend leger bestaande uit miljoenen soldaten. De jonge Kim gooit het echter over een andere boeg. Bij zijn aantreden in 2011 verklaarde hij dat als hij niet in staat zou zijn de levensstandaard van het Noord-Koreaanse volk te verbeteren, hij gefaald zou hebben als leider. Zijn toon is dan ook beduidend anders dan die van zijn voorgangers. Het brengen van de ooit zo noodzakelijke offers door het volk is volledig verdwenen uit de retoriek en propaganda van het regime. Dat wil niet zeggen dat alles nu beter is. Nog steeds kwijnen vele duizenden Noord-Koreanen onder mensonterende omstandigheden weg in gevangenkampen. Om nog maar te zwijgen van de vele goedkope uitzendkrachten die Noord-Korea naar diverse landen stuurt om buitenlandse deviezen te kunnen oogsten. En natuurlijk moest eerst de kernwapencapaciteit samen met een raketprogramma tot een geloofwaardig niveau worden ontwikkeld voordat het volk weer aan de beurt zou komen. De veiligheid van de natie en het regime gaan nog steeds voor alles. In die zin zijn de offers van het volk er nog niet minder op geworden.

Na alle powerplay van Trump en Kim lijkt er nu toch een doorbraak te zijn. Trump heeft zich bereid verklaard Kim te ontmoeten. CIA-directeur Mike Pompeo, tevens kandidaat-minister van Buitenlandse Zaken, is al in het geheim bij Kim op bezoek geweest om de topontmoeting voor te bereiden. En Kim heeft zich ook van zijn goede kant laten zien. Hij heeft onlangs verklaard geen atoom- en raketproeven meer uit te voeren en de kernwapentestlocatie te ontmantelen. Dat is verrassend, aangezien men aanvankelijk had verwacht dat hij dit pas onder druk en tijdens het komend topoverleg zou doen. Het is nu dus de vraag of Kim tijdens het topoverleg met Trump nog meer zal willen toegeven. Zal hij bereid zijn het Noord-Koreaanse kernwapenarsenaal volledig af te bouwen? Daarmee zou hij de door hem en zijn voorgangers zo vurig gewenste veiligheid en soevereiniteit van Noord-Korea mogelijk in de waagschaal stellen. Het is zeer de vraag of hij zover zal gaan. Maar de huidige economische sancties hebben wel hun tol geëist. De sancties moeten worden beëindigd voordat ooit sprake kan zijn van economisch herstel in Noord-Korea, laat staan van verbetering van de levensstandaard. Het is dus interessant te bezien hoe ver Trump en Kim zullen willen gaan om vijfenzestig jaar na de wapenstilstand tussen de beide Korea’s toch een vredesverdrag te tekenen. Daartoe moet aan beide kanten iets worden gegeven.

Daarnaast, en dat wordt vaak vergeten, het gaat om de toekomst van beide Korea’s. En dat is vooral een zaak van Noord- en Zuid-Korea. Kim en de Zuid-Koreaanse leider Moon Jae-in zullen voor een belangrijk deel bepalen hoe de beide landen tegenover elkaar willen staan, met elkaar willen omgaan en samenwerken. Of er daarbij sprake zal zijn hereniging is zeer de vraag. Daarvoor liggen beide landen in ideologisch en politiek opzicht te ver uit elkaar. Het is ook zeer de vraag of buurlanden China en Japan daarmee kunnen leven. Maar, laten we wel wezen, de mening van Europese buurlanden speelde uiteindelijk ook geen rol bij de hereniging van Oost- en West-Duitsland in 1990. Als de Korea’s hun lot in eigen hand nemen, dan kan er van alles gebeuren.

Eerder dit jaar werkte ik mee aan een bundel getiteld Zwart: Afro-Europese literatuur uit de Lage Landen. Daarin schreef ik een essay met de titel Wij zijn meer dan onze kleur. Mijn boodschap: voordat we plaatsnemen in de hokjes ‘zwart’ of ‘wit’ zijn we in eerste instantie individuen. Individuen met een eigen vrije wil. Helaas worden individuen in dit land tot hun huidskleur gereduceerd. Zo gaat er geen week voorbij zonder dat mensen in een willekeurig gesprek mijn mening vragen over racisme, discriminatie of aanverwante onderwerpen. De achterliggende gedachte is heel simpel: als ‘zwarte schrijver’ heb ik vast wel een mening over deze zaken.

Ik word regelmatig uitgenodigd om een praatje te houden of in een panel over racisme plaats te nemen. Regelmatig hoor ik mensen die mij uitnodigen benadrukken hoe belangrijk het is om ‘mensen van kleur’ een podium te geven. ‘Want het zou raar zijn als wij voor dit onderwerp alleen maar een wit panel zouden hebben.’ De intentie is goed. Maar we weten ook dat de weg naar de hel geplaveid is met goede intenties. Daarom sla ik sinds vorig jaar zulke uitnodigingen af. Want het feit dat ik een zwarte huidskleur heb maakt mij geen deskundige. Het feit dat ik een zwarte huidskleur heb zou geen reden moeten zijn om in een willekeurige situatie een gesprek over racisme of discriminatie met mij aan te knopen.

De politieke realiteit in Nederland maakt het helaas haast onmogelijk om in abstracte zaken als ‘individualiteit’ te geloven. Deze week werd een goede vriend van me bij terugkeer van een conferentie in Italië op Eindhoven Airport aangehouden. Met twee andere arrestanten bleek hij iets gemeen te hebben: een zwarte huidskleur. Toen hij de marechaussee daarop aansprak kreeg hij te horen dat ze ‘potentiële criminele en terroristen moeten aanhouden’. ‘Er zit een limiet aan hoe onrechtvaardig je mensen kunt blijven behandelen’, schreef hij later op sociale media. ‘Er zit een limiet aan het moeten invechten in een samenleving waartoe je hoort en aan bijdraagt.’

De afgelopen maanden zag ik deze vermoeidheid om mij heen toenemen. Jonge Afro-Nederlanders en andere bi-culturele Nederlanders die het beu zijn constant op hun huidskleur beoordeeld te worden. Eerst sloten ze hun ogen, ze filterden wat op hen afkwam en bleven geloven dat hun individualiteit bepalend was voor hun lot. Ze deden hun best, haalden goede cijfers en diploma’s. Maar het onrecht bleef. En blijft. Anders dan hun witte collega’s krijgen ze geen uitnodiging van advocatenkantoren wanneer ze met goede cijfers hun rechtenstudie hebben afgerond. Ze worden voor de zoveelste keer aangehouden of aan de kant gezet, louter om hun uiterlijk. In zulke situaties moeten ze een keiharde conclusie trekken: het maakt niet uit hoe hard ik werk of ik hier geboren ben of niet, voor de buitenwereld ben ik in de eerste instantie mijn huidskleur.

De afgelopen maanden heb ik in mijn columns in de Kanttekening niet over racisme of discriminatie geschreven. Niet omdat er al genoeg over is gezegd, maar omdat ik van mening ben dat jonge ‘zwarte schrijvers’ zich niet altijd met zulke onderwerpen bezig zouden hoeven houden. Deze column had daarom bijvoorbeeld over het kabinet Rutte III kunnen gaan en de dubieuze manier waarop het met feiten omgaat. De column had ook over artificiële intelligentie of transhumanisme kunnen gaan. Maar over al deze zaken gaat deze column helaas niet. Want soms doet onrecht zich pal voor je neus voor waardoor je het niet meer kunt negeren. Wij zijn meer dan onze kleur, maar individualiteit blijft een abstracte mythe als onze samenleving in haar bekrompenheid gevangen blijft.

Don’t mention the war. Het is de bekendste zin uit de nu al meer dan veertig jaar oude Engelse komedieserie Fawlty towers. Het betrof het taboe om in het hotel tegenover Duitse vakantiegasten zinspelingen op de Tweede Wereldoorlog te maken. Inmiddels maakt daarvan een actuele variant opgang. Don’t mention the Cold War. Naar aanleiding van de toegenomen spanningen tussen het Westen en Rusland, eerst rond Oekraïne, nu rond Syrië, wordt regelmatig de vraag opgeworpen of de Koude Oorlog terug is. En steevast volgt dan van politieke zijde de bezwering dat dat niet het geval is, laatst nog van Stef Blok. Een nieuwe Koude Oorlog? Nee, echt niet.

Kennelijk schijnt een nieuwe Koude Oorlog het grote schrikbeeld te zijn en is er niets ergers dan dat. Terwijl men toch moet toegeven: liever een Koude dan een Warme Oorlog. Aan de Koude ‘Wereld’oorlog gingen ook twee echte vooraf en die waren toch beslist veel erger. Tenminste voor Europa, buíten Europa vertaalde ze zich wel in reële oorlogen, in een soort plaatsvervangende oorlogen, waardoor een directe confrontatie tussen Oost en West uitbleef. Denk aan Korea of Vietnam. In het eerste geval staan Amerika en Rusland nog steeds tegenover elkaar, de argusogen gericht op de eventuele geostrategische offers die voor vrede gebracht moeten worden.

Om te kunnen beoordelen of het huidige conflict wel of niet als een nieuwe Koude Oorlog betiteld kan worden, is het nuttig om te kijken wat de oude dan was. Want concrete argumenten wáárom er nu van geen nieuwe Koude Oorlog sprake zou zijn worden eigenlijk niet gegeven door al die politici die ons bezweren dat er nu géén nieuwe Koude Oorlog gaande is. We moeten dat van hen op goed gezag aannemen, zo’n beetje zoals we dat in de Teeven-affaire inzake het niet bestaan van bonnetjes op gezag van Opstelten moesten doen. ‘Als ik dat zeg, dan is dat zo.’ Met de Unilever-memo’s werden we er onlangs opnieuw op gewezen dat het echter niet verstandig is een VVD-bewindsman op z’n woord te geloven.

Laat ons, voor een definitie van de Koude Oorlog, de Wikipedia-pagina raadplegen. ‘De Koude Oorlog was een periode van gewapende vrede tussen de communistische en de kapitalistische wereld.’ In de Duitse versie staat iets soortgelijks, met de toevoeging dat die wereldwijd en met alle denkbare middelen werd gevoerd, zij het dat een directe militaire confrontatie uitbleef, maar het wel tot plaatsvervangende oorlogen kwam. Op de Engelse Wikipedia-pagina is de definitie een stuk minder helder; op de Franse lijkt die op de Nederlandse. Wel, met deze teksten in het achterhoofd, zou ik zeggen: dan zijn we toch een aardig eind op weg. Gewapende vrede? Check. Ja, er is duidelijk weer een wapenwedloop aan de gang, de defensiebudgetten gaan in beide kampen weer omhoog, het vredesdividend van 1989 is uitgewerkt. Wereldwijd? Check. Ja, overal zitten Washington/Brussel en Moskou/Beijing elkaar weer dwars. Met alle denkbare middelen? Check. Ja, niet alleen met militaire, in de vorm van plaatsvervangende oorlogen (Syrië, Oekraïne), ook met economische (importrechten) en tevens met nieuwe digitale; denk aan het Russische trollenleger. De grote woorden over en weer vandaag doen ook niet onder voor die van indertijd, alleen zijn ze verrijkt met de nieuwe term ‘nepnieuws’ wanneer het andermans beweringen betreft.

Zeker, van de botsing tussen een communistische en een kapitalistische wereld is zó geen sprake meer, al is China in naam nog steeds communistisch. Maar een ideologische tegenstelling speelt wel degelijk een belangrijke rol, die tussen democratie en dictatuur, wat trouwens ook in de ‘echte’ Koude Oorlog het geval was. Poetin zet Rusland doelbewust op de kaart als cultureel-maatschappelijk alternatief voor het ‘verweekte’ Europa, al oefent dat op anderen nu weinig aantrekkingskracht meer uit, afgezien dan van speelgoedmacho’s van het slag Baudet. En het weer steeds totalitairder opererende China poneert zijn ‘Aziatische’ model van ‘maatschappelijke harmonie’ (lees: totale gelijkschakeling) ook consequent als tegenhanger voor het ‘chaotische’ Westen.

Het belangrijkste verschil tussen de nieuwe Koude Oorlog en de vorige is dat ze een stuk onoverzichtelijker is geworden, doordat met het relatieve machtsverval van Amerika en Rusland andere staten een belangrijkere rol zijn gaan spelen en hun eigen conflicten niet meer zo makkelijk in de oude Oost-West-mal laten dwingen. Dat speelt vooral in het Midden-Oosten, waar NAVO-partner Turkije in Syrië op eigen houtje opereert en Saoedi-Arabië en Iran hun eigen plaatsvervangende oorlogen voeren, waarbij hun steekspel zeker niet in een klassiek Koude Oorlog-vertoog over democratie versus dictatuur en verlichting versus theocratie past. Samen met het terroristische IS-spook dat de laatste jaren door de regio waarde, verklaart dat tal van onwaarschijnlijke bondgenootschappen van het Westen, zijn gedeeltelijke samenwerking met Moskou en de facto accepteren van Assad en daarmee het gebrek aan enige consistente eigen koers.

In een Facebook-groep voor ex-moslims, waarover in Trouw recentelijk een artikel te lezen was, vertelde een daar actieve ex-moslim een verhaal over hoe hij met een moslim sprak over zijn geloofsafval. De moslim in kwestie gaf aan dat het prima was dat hij ex-moslim was geworden. Maar hij moest het niet wagen om openlijk iets negatiefs te vertellen over de islam, want dan zou hij daar de gevolgen van ondervinden.

Bovenstaand is een anekdote die veel ex-moslims bekend zal voorkomen. Het wordt in islamitische hoek gedoogd om je geloof te verlaten, zolang je er maar over zwijgt en de islam niet negatief bejegent of openlijk bekritiseert. Gebeurt dat wel, dan volgen er consequenties, en die consequenties worden op hun beurt weer door velen in islamitische hoek gedoogd of zelfs actief gesteund.

Op deze manier is geloofsafval in islamitische kring lange tijd binnen de taboesfeer gehouden. Tot nu toe. Want inmiddels piept en kraakt het aan alle kanten. Een nieuwe generatie van jonge, maar ook oudere ex-moslims is niet langer bereid zich gedeisd te houden en komt openlijk voor haar ongeloof uit. Het nieuwe boek van Boris van der Ham en Rachid Benhammou, Nieuwe vrijdenkers, staat vol met getuigenissen van mensen die hun verhaal willen delen met de rest van Nederland.

De reacties daarop van islamitische kant waren voorspelbaar: stilzwijgen, ontkenning en kritiek. De eenvoudigste optie is om er gewoon over te zwijgen. En dat is wat velen dan ook deden. Soms uit schaamte, soms uit onwetendheid, maar soms ook uit onwil om aandacht aan dit onderwerp te schenken. Want waarom zou je aandacht schenken aan de problematiek van ex-moslims wanneer je zelf niet tot deze groep behoort?

Een tweede reactie was ontkenning. Het was geen probleem, het kwam maar bij een enkeling voor. En personen die online in interviews te zien waren zouden acteurs zijn die daarvoor betaald kregen. Het zou een poging zijn de islam opnieuw in een kwaad daglicht te zetten. En er zou zeker geen sprake zijn van grootschalige geloofsafval binnen de islam. Sterker nog, de islam zou juist sterk groeien omdat mensen zich massaal bekeerden!

De laatste manier waarop gereageerd werd, was middels kritiek. De bagger die terug te vinden is onder rapportages op de website van de omroep Human deed velen schrikken. Ronduit haatdragend werd gereageerd op ex-moslims die hun verhaal deden. De meer gematigde kritiek ging er onder meer over dat ex-moslims die hun verhaal deden zich lieten gebruiken door racistisch Nederland, opnieuw om moslims weg te zetten. Niet ex-moslims die uit de kast kwamen, maar juist moslims waren hier het slachtoffer.

Dergelijke reacties vormen een patroon. Telkens wanneer ex-moslims in Nederland, maar ook daarbuiten, zich uiten zien we dat gebeuren. Als ex-moslims aandacht vragen voor de problematiek rondom het verlaten van de islam reageren veel moslims steevast op dezelfde, problematische manier. De vraag is, voor hoe lang nog? Hoe lang kan er nog over gezwegen worden? Hoe lang kunnen de problemen nog ontkend worden? Hoe lang houdt de kritiek nog stand?

Deze vragen beantwoorden is koffiedik kijken, maar mijn inschatting is dat het niet lang meer duurt. Er woedt een veenbrand in islamitische hoek. Een nieuwe generatie ex-moslims eist de aandacht op en deelt haar ervaringen met de buitenwereld. Velen zijn bereid daarnaar te luisteren, ook in ‘islamitische’ hoek, deze krant en De nieuwe maan bijvoorbeeld zijn daar goede voorbeelden van. Maar anderen blijven koppig proberen de geest weer terug de fles in te drukken. Ze staan aan de verkeerde kant van de geschiedenis. En hopelijk zullen velen van hen die nu aan die verkeerde kant staan bereid zijn om over hun schaduw heen te stappen, naar de goede kant.

Ik rende begin april de Pyongyang Marathon, georganiseerd ter ere van de verjaardag van de ‘Grote Leider’, Kim Il-sung (1912-1994), de vader van de ‘Geliefde Leider’ Kim Jong-il (1941-2011) en grootvader van de huidige leider Kim Jong-un. De tour vertrok vanuit Peking, mijn uitvalsbasis in den Verre. Het ging mij niet om de marathon zelf. Ik vond het een mooie gelegenheid om een blik te werpen op ’s werelds meest totalitaire maatschappij en nam de renterreur op de koop toe.

Mijn familie en vrienden hadden geschrokken gereageerd toen ik ze van mijn plan verteld had: ik zou daadwerkelijk ergens gaan hardlopen?! Nu waren er naast de hele marathon ook kortere afstanden. Ik deed de tien kilometer versie van de marathon (dat is nog steeds een echte marathon hoor). Toch maakte mijn moeder zich zorgen dat ze me niet heelhuids terug zou zien. ‘Drink voldoende water onderweg!’ Vreemd. Ik weet niet waarom men denkt dat ik niet goed kan hardlopen. Ik ben juist erg atletisch, maar omdat ik nooit train, kan ik dat alleen niet vaak laten zien.

Dwars door Pyongyang
Het parcours liep dwars door het centrum van Pyongyang en begon en eindigde in een vol Kim Il-sung-stadium. Er waren Noord-Koreaanse en buitenlandse renners, onder wie professionele atleten en amateurs. Langs de brede boulevards werden we aangemoedigd door nieuwsgierige Pyongyangers. De stad zag er fleurig uit, met haar paarse bloesems en pastelkleurige gebouwen.

Zoals op iedere andere dag stonden er op kruispunten vrouwelijke verkeersregelaars in strakke uniformen. Die worden speciaal geselecteerd op lengte en lekkerheid. In Noord-Korea heb je geen reclame, dus laten ze hun modellen het verkeer regelen op grote, lege straten. Dat zouden we in Nederland ook moeten doen; goed voor de mannelijke motivatie. Een beetje zoals F1-pitspoezen, maar dan op ieder kruispunt in de binnenstad.

Omdat het koud was, droeg ik een dikke wollen sjaal. Het viel me bij de start op dat ik de enige besjaalde renner was. Ondertussen rende mijn Zweedse vriend de hele marathon met een cowboyhoed die hij in het zuiden van de Verenigde Staten had gekocht. Dat was omdat hij zijn kapsel wilde verbergen. Zijn laatste knipbeurt had rampzalig uitgepakt. Ergo: we waren niet erg aerodynamisch.

Maar ik liet mij motiveren door de pitspoezen en Kim Il-sung en zette uiteindelijk toch een scherpe tijd neer. Tien kilometer in één uur, vijfendertig minuten en negen seconden. Het was goed voor de vierentachtigste plek. Ik was de snelste van alle langzame renners. Omdat ik zó ruim in de tijd zat, kon ik zelfs tijdens de race nog wat foto’s nemen met mijn lieftallige lokale tienerfans, die met een camera langs de weg stonden en mij even exotisch vonden als ik hen (zie foto). De twee Britse pubtijgers van in de vijftig, die ik in het hotel had uitgedaagd omdat ik dacht dat ik ze als begin-dertiger wel aankon, bleven me helaas voor. Maar ik liet een bejaarde Chinese man ver achter me. Je had hem moeten zien waggelen, ‘t zag er niet uit! Vlak voor de finish sprintte ik een bebierbuikte Roemeen voorbij. Hij deed net alsof het hem niet uitmaakte wie van ons eerder finishte. Loser!

Tijdens het wachten op mijn Zweedse vriend, die de hele afstand rende, bezoop ik me met drie oudere Noord-Koreanen in een tentje naast het stadium. Ik schoof aan waar plaats was en werd opgenomen in het drankfestijn toen bleek dat ik wat Koreaanse woordjes kende. De zelfverzekerde uitstraling van mijn tafelgenoten deden mij doen vermoeden dat ze partijkader waren. We troffen op een gegeven moment zelfs een diplomatieke conclusie: ‘Nederland (is een) vriend’ (ne–deol–lan–deu chin–gu). Maar de stemming sloeg om toen een Noor uit mijn groepsreis-gezelschap, die in de tafel naast ons was komen zitten, foto’s van ons begon te maken. Suf. De gidsen hadden ons nog zo gewaarschuwd: maak geen ongevraagd foto’s van mensen. Bovendien lijkt mij dat kaderleden zich sowieso niet graag in beschonken toestand laten fotografen door en met buitenlanders. Eén van de Koreanen werd boos en dwong de Noor de foto’s te wissen. Vervolgens richtte zijn wantrouwen zich ook op mij. Hij vroeg of ik ook foto’s had. Ik antwoordde ‘niet hebben’ (eop–seo–yo). Die woordjes, wellicht in combinatie met mijn warrige Boris Johnson-achtige haar, bleken dermate ontwapenend, dat we al snel weer aan het drinken sloegen.

Het menselijke en het totalitaire
Het reisbureau waar we mee reisden, bestaat al sinds begin jaren negentig. Medeoprichter Nick Bonner bracht in 2001 de bekende Britse journalist Christopher Hitchens (1949-2011) het land in. Hitchens schreef na afloop het vernietigende essay Visit to a small planet over Noord-Korea. Toen ik Bonner enkele maanden geleden in een Pekings café naar Hitchens vroeg, noemde hij het een vergissing dat hij hem had meegenomen. It was a mistake. Bonner probeert namelijk de menselijke kant van het leven in Noord-Korea te tonen. Het is inderdaad waar dat je zonder dat humanistische inzicht al snel zoiets krijgt van ‘laten we een grote bom op dat land gooien’. Bonner heeft drie documentaires in Noord-Korea opgenomen en was één van de makers van de enige speelfilm die ontstond uit een samenwerkingsproject tussen westerse en Noord-Koreaanse filmmakers. De film werd een groot succes in Noord-Koreaanse bioscopen. Zijn empathische aanpak werpt vruchten af, maar hij had kunnen voorzien dat de kritische Hitchens zich op het totalitarisme zou richten.

Als ik Hitchens’ verslag van zeventien jaar teruglees, valt me op hoe weinig het land veranderd is. In Noord-Korea heb je sowieso vaak het gevoel dat je uit een tijdmachine bent gestapt. Alle afbeeldingen die je tegenkomt zijn ofwel geschilderd dan wel kopieën
van schilderijen. Nergens enig digitaal ontwerp. Het groezelige televisiescherm in het
Het groezelige televisiescherm in het restaurant van het Yanggakdo Hotel – wellicht daar aangebracht ten tijde van de opening van het hotel in 1996 – herhaalde de beelden van de ontmoeting tussen Deng Xiaoping en Kim Jong-il in 1983. Eigenlijk staat het hele land op replay. De leiderschapscultus rond Kim Il-sung is uitgegroeid tot een versteende traditie, waar zijn zoon en tenslotte zijn kleinzoon aan zijn vastgeplakt. De heilige ideologie heette eerst Kimilsungism en nu Kimilsungism–Kimjongilism. Noord-Korea zit vast in een twintigste-eeuwse psychose.

Onze groepsreis werd langs allerlei symptomen van de totalitaire gekte gevoerd. Tijdens ons bezoek aan een middelbare school werden we eerst een biologiezaaltje met opgezette dieren ingegooid, om direct daarna een klaslokaal te bezoeken, waar stille, rechtopzittende leerlingen als foto-object moesten dienen. Ze leken aanvankelijk nergens op te reageren, totdat iemand uit de groep aan een kind vroeg how old are you? De klas antwoordde direct en synchroon, alsof er een knop was ingedrukt. We are thirteen years old! In weer een ander zaaltje gaf een groepje meisjes een dans- en zangvoorstelling. Op het einde werden we gesynchroniseerd, ‘spontaan’ uitgezwaaid door de geforceerd glimlachende menspoppetjes. Ik associeer zulke objectiveringen met mijn ervaringen in China, waar mensen elkaar ook geregeld tot gebruiksobjecten reduceren en weinig begrip hebben van autonome individualiteit. Hoewel ik me al jaren met dit onderwerp bezighou, is mij nog steeds niet duidelijk in hoeverre dit stalinistisch is, in tegenstelling tot de erfenis van een oudere Oost-Aziatische cultuur. Westerlingen worden er sowieso te makkelijk in meegezogen. Wij gaan opeens ongevraagd foto’s maken van Noord-Koreanen, alsof ze slechts objecten zijn. Thuis hoeft niemand ons uit te leggen dat dat niet netjes is. Wel was het geruststellend dat ik kinderen druk zag kletsen toen ik door een raam een onvoorbereid klasje binnen gluurde. Toch is het een vloek om daar op te groeien.

Nog griezeliger was het gigantische, raamloze oorlogsmuseum – een spookhuis vol wassen beelden van dode Amerikaanse soldaten en orwelliaanse leugens. We liepen over een donker bospad en door een schuilkelder. Een windmachine liet de kleding van een Amerikaans lijk wapperen. Er was plaats voor allerlei gesimuleerde oorlogsscènes, maar niet voor waarheid. Een video en bordjes stellen dat de Amerikanen de Koreaanse Oorlog (1950-1953) waren begonnen. In werkelijkheid was het Kim Il-sung met de ondersteuning van Jozef Stalin (1878-1953). Maar het meest frappante is dat de Chinese bondgenoten niet meer in het verhaal voorkomen. De meerderheid van de Noordelijke Strijdkrachten en doden waren Chinees, maar het solipsistische Noord-Koreaanse verhaal doet alsof Kim Il-sung in zijn eentje eerst de Japanners en toen de Amerikanen verslagen heeft. Er komen eigenlijk sowieso geen echte mensen voor in het Verhaal. Je hebt alleen de ‘Mythologische Leider’, een abstracte Koreaanse heldennatie en vijand-collectieven – nergens een realistische biografie of motief, van wie dan ook. Het is nog erger dan wat ik heb gezien in China en in het oorlogsmuseum van Yasukuni in Tokio, waar je tussen al het infantiliserende collectieve zelfbedrog her en der nog wat feitjes ontdekt. Het Pyongyangse oorlogsmuseum is de perfecte negatie van waarheidsvinding. De gekte druipt van de muren. Zou al die onwaarheid de zon voor eeuwig hebben uitgedoofd? Ik was opgelucht toen we na een klein uur het gebouw weer verlieten en er buiten nog steeds licht bleek te schijnen.

Juche
Helaas liet de volgende perversie niet lang op zich wachten. We bezochten Noord-Korea’s Bethlehem, het huisje waar de ‘Grote Leider’ zou zijn geboren in 1912 oftewel Juche-jaar één, het begin van de Noord-Koreaanse jaartelling. De gidsen noemden het een ‘heilige plek’, maar in deze kribbe heeft nooit een ware messias gelegen. Wel schonk deze valse profeet ons zijn Juche-‘filosofie’. Iets over de mens, de kosmos en nationale soevereiniteit. Juche is een zak woorden op het niveau van een mislukt opstel in havo drie, maar in Noord-Korea geldt het als de hoogste intellectuele prestatie van de mensheid.

We bezochten ook de Juche Toren ter ere van Kims ‘filosofie’ – honderdzeventig meter hoog, in de vorm van een faraonische obelisk. Ik ben niet bekend met andere filosofieën die een eigen toren nodig hadden om indruk te maken. De Aristoteliaanse Deugdenleer-Toren? De Spinozaanse Verlichtingstoren? In de lift omhoog werden we begeleid door een knappe, Engels-sprekende Koreaanse in een elegant jurkje. Het uitzicht boven was indrukwekkend, maar mijn Zweedse vriend had vooral oog voor de begerende ogen van de liftdame, die nog even een praatje kwam maken. Ondertussen broeide er ook in mijn gesprek met een Singaporese toeriste iets niet geheel Platoons. Misschien was het omdat we ons op de top van een groot fallisch object bevonden.

In de boekwinkel kocht ik een dozijn naar het Engels vertaalde boeken over Juche en de drie Kims, omdat je er heerlijke citaten uit kunt vissen. Zo lezen we in Exposition of the principles of Juche idea, deel vijf, uit Juche-jaar honderddrie: the single-hearted unity, the cream of the combination of the leader and the masses was well set up in the DPRK (Noord-Korea). De crème van de combinatie? De relatie tussen de ‘Leider’ en de massa is wel erg smeuïg. Ondertussen noemt de Koreaanse Arbeiderspartij zich ‘de partij van de liefde’. Wacht eens even, zo noemt Thierry Baudet Forum voor Democratie! Flauw dat de Koreanen niet toegeven dat ze die frase van Baudet hebben. (Hij heeft het trouwens weer van de Partij voor Naastenliefde, Vrijheid en Diversiteit.)

Ik begon op de laatste avond aan de Kim-lectuur. Terwijl de anderen in ons reisgezelschap zich in de hotelbar bezopen en gefascineerd converseerden over de ontdekking dat de dames in de kelder van het hotel niet alleen gewone massages gaven, lazen mijn Zweeds vriend en ik braaf Kim-boekjes in het tafeltje ernaast. Op een gegeven moment kwam onze Koreaanse gids langs. Hij had gedronken en greep naar het boek dat ik vasthield. We wisten dat hij een geintje wilde uithalen. Ik ken dat van Zuid-Korea, waar ik ruim zes maanden woonde met mijn Koreaanse verloofde. Hij stond op het punt om iets plagerigs over het boek zeggen, maar toen hij de kaft bekeek, bleek het over de wijze inzichten van de ‘Leiders’ te gaan. Oeps. In Noord-Korea vindt men grapjes over de ‘Leiders’ hé-lé-máál niet grappig. Hij legde het snel weg en pakte het boek dat mijn vriend vasthield – oei, dat ging ook over de ‘Leiders’. Hij wendde zich tot de stapel op tafel. Het bleken boeken over Juche. We keken hem aan. Zo van ‘ja, wat ga je nu zeggen?’ Hij stamelde those are great books en liep rechtstreeks richting de uitgang. We hadden hem verslagen, met Kimmie-kracht.

De tragedie van de Totale Mens
Ach, de Kimmies… Noord-Korea is in de ban van de ‘Totale Mens’ (niet te verwarren met Louis van Gaals ‘totale mens-principe’). Dit is het waanidee dat de partijelite en met name de ‘Leiders’ overal goed in zijn, alles weten en alle deugden in zich verenigen. Het dient ter legitimatie van de totalitaire gelijkschakeling. Als de ‘Leiders’ alwetend en zondeloos zijn, dan kunnen en moeten ze zich overal mee bemoeien, is de leiderschapscultus overal op zijn plaats en kan er buiten de officiële ideologie geen onafhankelijk gezag bestaan. Kim Jong-il schrijft bijvoorbeeld in On the Juche philosophy op pagina één: ‘Onze academische kringen missen nog steeds een correct begrip van de Juche-filosofie.’ Ze denken namelijk dat Juche slechts ‘zoiets is als een menselijke filosofie’. Gelukkig kan ‘Hij’ ze corrigeren, omdat ‘Hij’ een direct lijntje met de absolute waarheid heeft. The force is strong in zijn familie.

De tragedie van de ‘Totale Mens’ is dat ze illusionair is. Mensen zijn goed in verschillende dingen. Sommigen zijn nergens goed in; niemand is overal goed in. De machtigste politicus is normaliter niet – en zeker niet van nature – de beste wetenschapper, docent, atleet of huwelijkspartner. Daarom neigen moderne maatschappijen tot wat sociologen ‘statusincongruentie’ noemen. Mensen hebben verschillende posities in naast elkaar staande rangordes. ‘Grote Leiders’ en hun volgers ervaren dat echter als storend en verlangen naar de duidelijkheid van een ‘Totale Rangorde’. Dat is de totalitaire geest. De totalitaire geest tracht tegen het rommelige pluralisme van de menselijke conditie in, een ‘Totale Rangorde’ op te zetten. Ze doet alsof de verschillen tussen mensen absoluut zijn; alsof de ‘Hogeren’ in alles hoger zijn. Zodoende moet Kim Il-sung doorgaan voor een groot filosoof en zou Kim Jong-il een topgolfer zijn. Maar was Kim Il-sung écht goed in filosofie? Nee. Was Kim Jong-il écht een topgolfer? Ik denk dat hij even goed kon golven als ik kan hardlopen.

De totalitaire geest is infantiel en vernauwend, ja, en slecht, uiterst slecht, maar juist daarom zijn de Noord-Koreanen best te begrijpen. Want hoewel totalitarisme een onmenselijke regimevorm is, is het verlangen naar totalisering maar al te menselijk. Immers, als we iemand voor specifieke kwaliteiten bewonderen, wil dan niet iets in ons die persoon ’totaal’ aanbidden? En willen we in het diepste van onze ziel, zelf niet ook gewoon ’totaal goed’ zijn, in plaats van goed-als iets of goed-in iets, wat altijd relatief en relativeerbaar is? Ergens verlangen we allemaal naar een onmogelijke ‘Totaliteit’.

De staat Israël bestaat zeventig jaar en dat is niet onopgemerkt gebleven. Dagelijks vonden er demonstraties plaats aan de grens tussen Gaza en Israël waarbij Israël met scherp schoot en er doden en gewonden vielen. De situatie in Gaza is onhoudbaar. Bijna twee miljoen mensen zitten er opgesloten in de grootste gevangenis ter wereld. Dat Israël de grenzen gesloten houdt is vanuit veiligheidsoverwegingen begrijpelijk, maar Gaza grenst aan nog een land, dat geen enkele reden zou moeten hebben de grenzen gesloten te houden en dat is Egypte. Egypte beschouwt het Hamas-bestuur van Gaza als potentieel staatsgevaarlijk en zo vinden de voormalig gezworen vijanden elkaar dus in het afsluiten van de strook met de noodlottige gevolgen voor de bewoners ervan.

In de overige bezette gebieden volgt Israël een harde administratieve politiek waarbij het de levensruimte van de Palestijnen letterlijk, maar ook figuurlijk probeert zo klein mogelijk te houden of te maken. Steeds meer Palestijnen wordt de toegang tot Jeruzalem ontzegd en dat terwijl zij deze stad ook als hoofdstad beschouwen. De ‘erkenning’ van de Amerikaanse president Trump van Jeruzalem als hoofdstad van Israël heeft de situatie van de Palestijnen er niet beter op gemaakt. Zij lijden.

En datzelfde lijden is wat de Joden gedreven heeft tot het stichten van hun staat in 1948. Gezegd wordt dat de Holocaust de trigger was tot het opzetten van deze staat, maar de gedachte aan een Joods thuisland dateert al van voor de opkomst van de nazi’s toen Theodor Herzl in 1895 zijn Der Juden-staat: Versuch einer modernen Lösung der Juden-frage schreef. Naast de Holocaust zijn er meer periodes geweest waarin de Joden in Europa vervolgd en gedood werden. Voor de Tweede Wereldoorlog waren er eerder meer dan minder Europese landen waar de Joden uitgezet waren, met Spanje en Portugal als meest in het oog springend, maar ook Engeland en Frankrijk waren ze ooit uitgejaagd.

De Joden hebben een geschiedenis van fysiek en administratief lijden van eeuwen lang achter zich en het is daarom zo dramatisch vast te stellen dat zij nu de oorzaak zijn van vergelijkbaar lijden van de Palestijnen in de bezette gebieden. In Gaza wordt al gesproken van een genocide, een vergelijking die uiteraard volkomen mank gaat. De Palestijnen lijden, maar vergeleken met het lijden van het Joodse volk door de eeuwen heen hebben zij nog wel een weg te gaan.

Dat laatste klinkt cynisch en dat is het ook en waar ik voor pleit is dat aan dat lijden een eind komt. Maar waar ligt dan de oplossing? Ik heb niet vaak over Israël en de Palestijnen geschreven, omdat het een onderwerp is dat mensen ertoe brengt je een antisemiet of een islamofoob te noemen, al naar gelang je stellingname. Maar ik neem dit voor lief en presenteer hier een aantal van mijn gedachten.

Bij Wakker Nederland op zondagmorgen 22 april was journalist Hans Knoop te gast naar aanleiding van diezelfde zeventigjarige verjaardag van Israël. Hij was het die een bekend mantra herhaalde: Israël kan het zich niet permitteren de tweede slag te slaan. Israël moet altijd als eerste slaan. Doet het dan niet, dan loopt het, het risico van de kaart geveegd te worden. Knoop zei dat onder andere naar aanleiding van de Iraanse dreiging vanuit Syrië die steeds groter wordt. Mijn positie in dit debat ondersteunt deze visie. Zullen Arabieren en Iraniërs, soennieten of sjiieten, echt het bestaansrecht van Israël accepteren, ook als het land zich in een kwetsbare (lees: vernietigbare) positie bevindt? Ik denk van niet. Ik denk dat de Arabieren en Iraniërs, mocht de kans daar zijn, alsnog hun kans zullen grijpen ‘de Joden de zee in te jagen’. Wie twijfelt of dat zo is, kijkt naar wat er in Syrië gebeurt, waar Arabieren elkaar in soorten en maten over de klink jagen. Als het onder elkaar zo gaat, hoe zal het dan met een gemeenschappelijke tegenstander gaan? De vraag stellen is de vraag beantwoorden.

Ik vrees dat als Israël straks vijfenzeventig jaar bestaat en daarna tachtig en dan honderd, we nog steeds met hetzelfde probleem te maken hebben. Het valt te hopen dat de oplossing van het Palestijnse probleem niet zo lang op zich laat wachten als dat van de Joden indertijd in Europa en ook dat het lijden van de Palestijnen niet nog erger wordt. Maar ik heb er een hard hoofd in, ook al omdat de vermeende (Arabische) vrienden van de Palestijnen het op alle fronten laten afweten, net als indertijd de Europanen dat deden met de Joden. Het is op een andere manier, maar helaas, de geschiedenis herhaalt zich telkens weer.