Graag kom ik terug op het debat dat plaatsvond tijdens de radio-uitzending. Sunier en ik verschilden van mening over het onderzoek van deze UvA-wetenschappers. Sunier stelde dat het, indien het op de juiste wetenschappelijke wijze verricht was, gewoon voor een goed wetenschappelijk onderzoek door kon gaan, ongeacht hoe de onderzoekers in kwestie er zelf instonden. Dat betoogt hij eveneens in zijn column. Hij stelt dat wanneer we mijn redenering in deze door zouden trekken, onderzoekers als ik dan ook geen onderzoek meer zouden kunnen doen. Maar mijn mening over het UvA-onderzoek is echter niet dat het niet geldig is, omdat de onderzoekers in kwestie niet geheel neutraal waren. Dat is naar mijn mening geen enkele islamwetenschapper, ook Sunier niet. Waar het mij bij om gaat is het feit dat het een onderzoek betrof dat directe implicaties had kunnen hebben voor onze nationale veiligheid, namelijk de manier waarop we straks omgaan met teruggekeerde Syrië-gangers. Dat vind ik een uiterst gevoelige materie en daarom vind ik dat terughoudendheid van wetenschappers en een zo groot mogelijke objectiviteit en neutraliteit (inclusief uitstraling hiervan), hierbij ook absoluut noodzakelijk is. Daar was bij dit UvA-onderzoek geen sprake van. Niet alleen vanwege de aantijgingen van de NRC aan het adres van Navest, maar ook omdat de onderzoekers zich in hun onderzoek bijzonder relativistisch opstellen. Neem alleen al de titel Female migrants to Syria, alsof het om expats ging die voor een paar jaar bij een multinational in Tartus gingen werken, terwijl het gaat om vrouwen die zich hebben aangesloten bij een terroristische organisatie, die in het Midden-Oosten genocidale praktijken pleegt, en hier in Europa aanslagen pleegt. Een dergelijke relativistische houding in wetenschappelijk onderzoek kan de manier waarop in de toekomst Justitie en de rechterlijke macht zullen oordelen over eventueel teruggekeerde (vrouwelijke) Syrië-gangers beïnvloeden, wat mogelijke implicaties kan hebben voor onze nationale veiligheid. In dat opzicht vind ik het ook een goede zaak dat het Openbaar Ministerie besloten heeft de uitkomsten van het onderzoek niet mee te nemen in hun eigen onderzoek naar de eventuele misdaden die begaan zijn door Syrië-gangers.

Terug naar de aantijgingen van Sunier aan mijn adres. Ik vind het erg jammer dat hij mij in zijn column probeert te framen als iemand die onderdeel is van de ”Leidse stal”, een school die de reputatie geniet overwegend kritisch te zijn ten opzichte van de islam, terwijl het feit dat ik daar promoveer niet automatisch impliceert dat ik me met betrekking tot de islam op een en dezelfde wijze opstel als de andere wetenschappers die Sunier noemt in zijn column. Ik heb mijn eigen onderzoek, wat gericht is op ex-moslims, het verlaten van de islam en horizontale godsdienstvrijheid in Nederland, en mijn eigen visie op de islam. En ik wens daar ook op beoordeeld te worden. En niet op guilt by association. Desondanks word ik toch door Sunier op basis daarvan geframed. Nu is framen iets wat naar mijn mening sowieso al te veel gebeurt in het islamdebat in Nederland. Dat is uiteindelijk ook wat er is gebeurd met Navest, vandaar dat ik in mijn debat met Sunier ook uitdrukkelijk heb gesteld dat ik Navest, een oud-studiegenoot van me, niet ken als iemand die op enige wijze geweld rechtvaardigt, terwijl zij nu wel zo afgeschilderd is. Dat is niet terecht op basis van wie zij is.

Aan het framen doen niet alleen de media mee, maar ook islamwetenschappers zelf. Termen als ”islamcriticus” of ”wegkijker” worden mijns inziens veel te gemakkelijk gebruikt om iemand maar weg te zetten en vervolgens geen aandacht aan de inhoud van zijn of haar publicaties te besteden. Maar wat maakt iemand tot een islamcriticus? Is dat iemand die tegen de islam in zijn geheel is of kritisch op de islam in zijn geheel of kritisch op alleen bepaalde aspecten van de islam? Indien we die laatste invulling aan het begrip zouden geven dan zou waarschijnlijk het overgrote deel van de niet-moslims, inclusief Sunier, een islamcriticus zijn, aangezien zij zelf niet meegaan in het islamitische geloof op basis van bepaalde aspecten van het geloof waar zij kritisch op zijn, en waar zij dus niet in willen of kunnen geloven. Bepaalde aspecten van de islam bekritiseren, iets wat het overgrote deel van de aanhangers van deze religie ook zeer regelmatig doet, maakt iemand daarom nog niet per definitie tot een islamcriticus. Een islamcriticus is iemand die zich kritisch uitlaat over de islam als geheel, die deze religie in zij geheel verwerpt als zijnde iets negatiefs, iets waarvan de uitingen problematisch zijn en als een overtuiging die niet samengaat met democratie. Dat is zeker geen houding die ik wens in te nemen of waar ik mij mee identificeer. Dat impliceert overigens niet dat ik nooit kritisch ben over de islam. Waarop ik wel degelijk kritisch ben, is de aanwezigheid van bepaalde ideeën binnen de islam, bijvoorbeeld het salafisme, dat naar mijn mening bijdraagt aan radicalisering, maar ook het vermengen van politiek en religie, iets dat bijvoorbeeld binnen het islamisme gebeurt.

Daarnaast gaat mijn onderzoek over ex-moslims, een groep die te maken heeft met bepaalde denkbeelden en oordelen binnen de islam die hen belemmeren in het uitoefenen van hun godsdienstvrijheid. Dat op dit punt ook binnen de islamitische mainstream hervormingen nodig zijn is niet zozeer het standpunt van een ”islamcriticus”, maar ook de mening van sommige islamitische geleerden, zoals bijvoorbeeld sjeik Abdallah bin Mahfudh ibn Bayyah. Op dergelijke ideeën die de rechten en vrijheden van velen in deze wereld schaden zou in wezen eenieder die redeneert vanuit een liberaal-democratisch referentiekader kritisch moeten zijn. Naast dat kritische standpunt heb ik mij tegelijkertijd ook consequent uitgesproken tegen het boerkaverbod, het hoofddoekverbod, het verbieden van het salafisme, het gebruik van termen zoals ”haatimam”, het wegzetten van orthodoxe moslims als jihadisten en het aanduiden van bepaalde aspecten van het denken van IS als zijnde islamitisch. Daarnaast heb ik me uitgesproken voor het bouwen van moskeeën, het maken van onderscheid tussen islam en islamisme, het bestrijden van discriminatie van moslims, het streven naar een Europese islam en het accepteren van moslims als zijnde onderdeel van Europa. Indien dergelijke meningen iemand tot een ”uitgesproken islamcriticus” maken, dan is dat begrip nog meer aan inflatie onderhevig dan ik al vreesde. Het lichtelijk, zonder inhoudelijke onderbouwing, strooien met dergelijke termen is dan ook onwetenschappelijk.

Beoordeel mensen op hun ideeën, op wat zij zeggen en schrijven, niet op basis van guilty by association of omdat je het in bepaalde opzichten met hen oneens bent. Een hooggeleerde wetenschapper als Sunier zou beter moeten weten dan dat en dat is ook iets wat we van hem mogen verwachten. Laat ons daarom uiterst voorzichtig zijn met het strooien van termen als ”islamcriticus”, ”wegkijker”, ”islamhater” en ”linkse kerk”. Een goed, inhoudelijk debat is immers niet gebaat bij dergelijke frames ten aanzien van personen, maar bij reacties gebaseerd op de inhoud.

Nu zou dat onderzoek weinig aandacht hebben gekregen ware het niet dat NRC-journalist Andreas Kouwenhoven had geclaimd over sterke aanwijzingen te beschikken dat de onderzoeker onder een andere naam actief is op fora waarin ze propaganda voor IS maakt. Daarmee zouden de uitkomsten van het onderzoek in een ander daglicht komen te staan, beweert hij. Ook verwijt de journalist de begeleiders van het onderzoek, de antropologen Annelies Moors en Martijn de Koning van de UvA, onzorgvuldig te werk te zijn gegaan. Zij zouden niet hebben vermeld dat de onderzoeker sympathieën koestert voor IS, maar vooral zouden zij zich niet gehouden hebben aan de wetenschappelijke gedragscodes van transparantie en openheid. Verder zouden de resultaten op voorhand niet valide zijn want die zouden wel gemanipuleerd zijn. Met andere woorden, het hele onderzoek moest inhoudelijk en wat betreft methode worden gediskwalificeerd. Steun voor deze stelling kwam uit de hoek van promovendus Gert-Jan Geling van de Universiteit Leiden die van mening is dat iemand met dergelijke opvattingen geen onderzoek zou moeten doen.

Over de vraag of de onderzoeker inderdaad sympathie voor IS koestert, ga ik niet speculeren. Het is aan de journalist om dat hard te maken. Het gaat mij om wat anders. De onderzoeker in kwestie wordt van twee dingen beticht. Zij is volgens critici partijdig, dus vooringenomen en daarmee onbetrouwbaar als onderzoeker. Dat zou dan blijken uit het feit dat de onderzoeker niet kritisch genoeg zou zijn over haar informanten. Deze vrouwen maken volgens de onderzoeker eigen keuzes en dat past niet in het beeld dat islamcritici graag naar buiten brengen. Een islamitische vrouw is volgens hen of slachtoffer van onderdrukking of ze is naïef en erin geluisd. De onderzoeksresultaten zouden dus wel eens onjuist kunnen zijn. Dat is een boude stelling. Erachter zit de veronderstelling dat je als onderzoeker kennelijk geen mening kan hebben over dingen waar je onderzoek naar doet, of dat er zoiets bestaat als ‘objectieve kennis’. Maar ben ik als onderzoeker naar armoede vooringenomen en dus niet geschikt als ik van mening ben dat arme mensen geen daders maar slachtoffer zijn? Als dat zo is dan zijn uitgesproken critici van de islam, zoals Gert-Jan Geling, Afshin Ellian, Paul Cliteur en Machteld Zee – om er een paar uit die Leidse stal te noemen – ook niet geschikt om islamonderzoek te doen. Want ook zij zijn partijdig. Een uiterst merkwaardige redenering dus.

De onderzoeker in kwestie is moslim en deed antropologisch onderzoek naar de denkbeelden en motieven van die vrouwen omtrent huwelijk. Om de diepte in te gaan en beweegredenen van mensen te begrijpen moet je een vertrouwensband met je informanten opbouwen en een zekere empathie ontwikkelen. De antropologische onderzoeker leeft zich zo goed mogelijk in, in de groep die wordt onderzocht en juist dit soort onderzoek is een uitermate belangrijke aanvulling op het grootschalige, vaak nogal oppervlakkige onderzoek dat doorgaans wordt uitgevoerd naar jihadisme.

Eerder heb ik in een andere column in deze krant kritiek geuit op het onderzoek van Maarten Zeegers die undercover onderzoek deed onder salafisten in Nederland. Een deel van de pers was lovend over zijn aanpak, maar ik vond zijn methode onethisch en zonder enig respect voor zijn informanten. Dat soort onderzoek naar deze uiterst gevoelige materie vereist een juiste balans tussen vertrouwen, empathie en anonimiteit aan de ene kant en wetenschappelijke transparantie anderzijds. Bij het onderzoek van Zeegers was die balans zoek. In het geval van het onderzoek naar bruiden van jihadisten heb ik geen enkele reden aan te nemen dat ethische of wetenschappelijke grenzen zijn overschreden. Beoordeel het onderzoek op zijn wetenschappelijke kwaliteiten en niet op de veronderstelde partijdigheid van de onderzoeker.

De opzet van indertijd – het plan van de toenmalige secretaris-generaal van de Verenigde Naties, Kofi Annan – om middels een referendum op het eiland over een herenigingsplan van de ‘Griekse’ en ‘Turkse’ helften de tweedeling op te heffen, was mislukte jammerlijk. Daarmee werd voor de zoveelste keer de veelvuldige illusie in diplomatieke kring, dat men van buitenaf iets dergelijks met rationele argumenten en het voorhouden van een wortel kan afdwingen, beschaamd. De Turkse inwoners van het eiland stemden namelijk in meerderheid voor, de Griekse in meerderheid tegen. Het dankzij Athene’s veto afgedwongen bizarre resultaat was vervolgens dat Grieks-Cyprioten voor hun obstructie met het EU-lidmaatschap werden beloond en de Turks-Cyprioten voor hun meegaandheid werden bestraft. Daarmee was de hereniging van de baan en de stok achter de deur om Grieks-Cyprus te bewegen daaraan mee te werken, verdwenen. Men was binnen. Nadien ook anderszins niet tot onverdeeld genoegen van Brussel, zoals tijdens de kredietcrisis van 2008 bleek, toen Cyprus een bancaire vluchtheuvel bleek voor het maffiose grote Russische geld.

Belangrijker was dat, ook toen men in Brussel er nog wel van uitging dat Recep Tayyip Erdogan Turkije democratischer zou maken, Ankara en Athene ten aanzien van Cyprus bikkelhard tegenover elkaar bleven staan: Turkije weigerde de regering van Grieks-Cyprus als gesprekspartner te erkennen en in het verlengde daarvan om schepen van Cyprus in Turkse havens toe te laten. Dat punt is sindsdien als een zwaard van Damocles boven de toetredingsonderhandelingen blijven hangen. Het speelde twaalf jaar terug tijdens het Nederlandse Europese voorzitterschap, toen toenmalig premier Jan Peter Balkenende en minister van Buitenlandse Zaken Ben Bot uit Ankara terugkeerden en verklaarden dat de kern van de kwestie was opgelost. Alleen de precieze uitwerking moest over een paar maanden geschieden. Daarmee kwam dat op het bordje van de Britten, die in het najaar van 2004 Nederland als voorzitter opvolgden. Die zijn er ook niet uitgekomen.

Nu lijkt er plotseling nieuwe hoop te zijn: de leiders van de Grieks- en Turks-Cyprioten praten over een oplossing van het al bijna een halve eeuw durende conflict. Tot de belangrijkste pijnpunten behoort de toekomstige staatkundige structuur en de eventuele terugkeer van de in 1974 uit ‘andermans’ eilandhelft verdreven/gevluchte Grieks- en Turks-Cyprioten naar hun oude huizen, die intussen al lang door anderen worden bewoond. Moet er, als zo’n terugkeer om die reden niet mogelijk is, omdat die immers een nieuwe gedwongen verhuizingsgolf zou veroorzaken, voor de ontheemden schadevergoeding komen? Het is een vraag die ons maar al te bekend voorkomt van een conflict even verderop in de regio: het nog veel hopelozer (want ook nog eens veel sterker religieus getinte) conflict tussen Israël en Palestina.

De deling van Cyprus herinnert ook aan de deling van Ierland en daaruit vallen ook voor Cyprus enige lessen te trekken. Net als in het geval van Cyprus had ook de Noord-Ierse kwestie twee dimensies: een plaatselijke tegenstelling tussen beide (de pro-Ierse en pro-Britse) bevolkingsgroepen in het gebied zelf en een nationaal-ideologische tussen beide landen op de achtergrond. Wat hier een belangrijke voorwaarde voor het bereiken van vrede was, was dat zowel de bewoners van de republiek Ierland als van het Verenigd Koninkrijk inmiddels in overgrote meerderheid waren gaan vinden dat de oplossing vooral aan de inwoners zelf moest worden overgelaten. Dat gaf Dublin en Londen de mogelijkheid om hun eigen (botsende) claims te laten varen, en de Ierse en Britse premier de ruimte om een bemiddelende rol te spelen. De tweede belangrijke factor was de Europese éénwording, waardoor – met het wegvallen van de grenzen – de vraag waarbij Noord-Ierland staatkundig behoorde, een deel van zijn brandbaarheid verloor. Momenteel merk je alleen aan details dat je hier een staatsgrens overschrijdt – kilometers worden mijlen – en dat geeft de Ierse nationalisten een beetje het gevoel dat Ierland weer één is en de Britse unionisten dat gewoon nog heel Ierland deel uitmaakt van het Verenigd Koninkrijk. Met de brexit staat dat onder druk – vandaar de groeiende onrust in Belfast.

Voor Cyprus betekent dat, dat het niet alleen van belang zal zijn dat de Turkse en Grieks-Cyprioten elkaar kunnen vinden, maar ook dat Athene en Ankara eigen nationalistische sentimenten – ‘Cyprus is van ons’ – weten te bedwingen, in plaats van (om binnenlandse redenen) op te stoken. Momenteel valt in deze van Athene, met het linkse Syriza aan de macht, vermoedelijk minder te vrezen dat het als stoorzender optreedt, dan van Ankara, waar Erdogan juist op de Ottomaans-imperialistische trom slaat, onder het Trumpiaanse motto make Turkey great again. Turks-Cyprus weggeven aan een verenigd Cyprus, waarin de Grieken getalsmatig veruit in de meerderheid zijn, past daar niet in.

Mijn meest directe kennismaking met de oproep tot het gebed was toen ik in Caïro studeerde en woonde in de periode 1981-1982. Met twee andere studenten bewoonde ik een appartement op de bovenste verdieping van een flatgebouw op het eiland Roda. De luidspreker van de uiterst kleine moskee op de begane grond stond op het dak van onze slaapkamer die we samen deelden. Als we weer eens uit geweest waren in de nachtclubs bij de piramides, tegen de ochtend terugkwamen en ons bed in doken, hadden we de lakens nog niet over onze neuzen getrokken of de moskee ging ‘af’. Het ‘Allahu Akbar’ (God is groot) was niet van de lucht. Ik herinner me met name nog de zin ‘bidden is beter dan slapen’ van de azan (gebedsoproep). Wij draaiden ons echter om in de hoop en verwachting dat de oproep toch maar kort duurde, maar we hadden buiten de imam gerekend. Die liet immer de microfoon open staan en nadat het gebed verricht was hoorden we zijn luide gesnurk. De imam had waarschijnlijk niet de nacht doorgebracht in de nachtclubs, maar was ook maar een mens.

Die herinnering schoot me door het hoofd toen ik van de zomer in mijn tuin zat te genieten van de zon en de bloemen en ik een al te bekend geluid hoorde: de oproep tot het gebed, niet die van de vroege ochtend, maar die van de late namiddag. Ik was gefascineerd en tegelijkertijd geërgerd. Gefascineerd door de vaststelling dat de islam al zo geïntegreerd was in onze samenleving dat een oproep tot het gebed in de publieke ruimte blijkbaar mogelijk is geworden. Geërgerd omdat ik vind dat geen enkele uiting van religie in de publieke ruimte plaats zou moeten vinden. Bovendien stond de moskee minstens twee kilometer van mijn huis en uit de plaatselijke pers bleek ook wel dat er veel klachten waren over het geluidsniveau. De moskee verklaarde desgevraagd ‘eraan te werken’, wat ik een bizar antwoord vond want het ging toch alleen maar om het laagzetten van het volume? Hoe moeilijk kan het zijn.

De publieke ruimte is van iedereen en daar moeten we zorgvuldig mee omgaan. Hoe dan ook is geluidsoverlast een belangrijke kwestie in het dichtbevolkte Nederland. Maar inhoudelijk heb ik een ander argument. De vaststelling in de oproep tot het gebed dat God groot is iets, vind ik, wat niet in de publieke ruimte thuis hoort. Hoe deze kwestie op te lossen?

Ik heb erover nagedacht of er andere varianten mogelijk zijn voor de islamitische oproep tot het gebed. Een reden te meer om dat te doen is omdat we in Nederland ook te maken hebben met klokgelui van de christelijke kerken. Die roepen de mensen op ter kerke te gaan om de boodschap van het christelijke geloof te verkondigen. Het verschil zit hem natuurlijk daarin dat de kerken geen tekst rondbazuinen in de sfeer van ‘Jezus is de zoon van God, lomt tot het heil’. En dat hoeft ook niet want iedereen weet wat er in de kerken wordt gepredikt.

De islam is een – relatief – nieuwe godsdienst en er vindt veel debat plaats over deze religie en de plaats die het zou moeten of kunnen hebben in de samenleving. Mijn positie is dat we in dat debat niets moeten aantrekken van wat er gebeurt in islamitische landen en wat daar de gewoontes zijn met betrekking tot de islam. We zijn in Europa. De islam en moslims zijn in Europa. We gaan het Europees aanpakken.

Mijn voorstel is in de eerste plaats praktisch. Gebeden vinden vijf keer per dag plaats en dat zeven dagen per week. Dat zijn bij elkaar 35 oproepen. Om dan telkens het ‘Allahu Akbar’ te horen is veel te veel en daar is geen draagvlak voor. Dat wordt hoe dan ook opgelost door de talloze gebedsapps die in omloop zijn en die gelovigen in alle plaatsen en tijdzones ter wereld vertellen dat het weer tijd is voor het gebed. Daar heb je geen minaret voor nodig.

Maar om toch kleur te geven aan de islamitische traditie en die tegelijkertijd vorm te geven in de Europese context zou het mijn voorstel zijn dat op vrijdagen de oproep tot het gebed gerealiseerd wordt door een melodie gespeeld door, bijvoorbeeld, een violist. Dan hebben we niet te maken met het wat mij betreft onnodige ‘Allahu Akbar’ en kunnen de mensen genieten van de zoete klanken die moskeeën dan verspreiden. Niet realistisch? Islam is een zeer diverse religie, horen we moslimvoorlieden immer zeggen. Dus waarom niet gaan voor de door de viool gespeelde gebedsoproep?