De tijden veranderen. Terwijl extreemrechts in Europa in opkomst is, probeert het politieke centrum zich schrap te zetten om instorting te voorkomen. De nieuwe Amerikaanse president, Donald Trump, heeft een reeks verbluffende, shock and awe-maatregelen genomen die duidelijk maken dat niets meer een grap is. Dit zal ongetwijfeld een aanmoedigend effect hebben. Figuren als Elon Musk zullen, passend bij de tijdgeest, steeds gedurfder ingrijpen in de politiek, de media en wat hij de ‘oude wereld’ noemt.

Ondertussen voelt Europa de dreiging steeds sterker. De Hongaarse premier Viktor Orbán, aangemoedigd door zijn de-facto bondgenoot aan de overkant van de Atlantische Oceaan, is vastberaden om de fundamenten van de EU te ondermijnen terwijl hij legitimiteit zoekt voor zijn quasi-autocratische bewind. Dit gebeurt terwijl zijn voornaamste voorbeeld opnieuw een ‘overwinning’ heeft geboekt.

Zijn naam is Aleksandr Loekasjenko. Hij won 86,8 procent van de stemmen bij de verkiezingen van afgelopen zondag en verzekerde zich zo van een zevende termijn van vijf jaar als de dictator van Wit-Rusland. De zeventigjarige voormalige collectieve landbouwbestuurder onderdrukte massale protesten tegen zijn bewind in 2020 en stond Moskou toe om Wit-Russisch grondgebied te gebruiken voor de invasie van Oekraïne in 2022. Al zijn politieke tegenstanders belandden in de gevangenis — sommigen zonder enig contact met de buitenwereld — of vluchtten in ballingschap, samen met tienduizenden Wit-Russen die de afgelopen vijf jaar het land ontvluchtten.

Ondanks felle kritiek vanuit het Westen, dat de verkiezingsuitslag als ‘nep’ bestempelde, weigerde Loekasjenko te zeggen of dit zijn laatste verkiezing was. ‘Ik ben niet van plan om te sterven’, zei hij. Hij gaf openlijk toe dat zijn tegenstanders ofwel in de gevangenis zaten ofwel in ballingschap waren gegaan uit vrije wil. ‘Sommigen kozen voor de gevangenis, anderen voor ballingschap’, verklaarde hij. ‘Wie in de gevangenis zit, heeft gewoon zijn mond te ver opengedaan.’

De verkiezingen in Wit-Rusland mogen dan frauduleus zijn, maar vrijwel niemand betwijfelt de uitslag die Trump volledige controle over het Congres en ongekende macht heeft gegeven. Hij overlaadt de agenda met een stroom van presidentiële decreten en veroorzaakt daarmee schokgolven.

De media, zowel traditioneel als digitaal, kunnen het tempo niet bijhouden

‘Potentiële tegenstanders zijn nog bezig om zich over punt één te buigen terwijl hij al bij punt vier is, waardoor ze geen tijd of ruimte hebben om zich te verzetten’, schrijft Jonathan Freedland, columnist van The Guardian. ‘Elk van deze maatregelen zou normaal een week lang het nieuws hebben gedomineerd, maar nu komen ze als een lawine tegelijk. De media, zowel traditioneel als digitaal, kunnen het tempo niet bijhouden. Ze hebben simpelweg de bandbreedte niet. Daardoor kunnen kiezers nauwelijks verwerken, laat staan kritisch analyseren, wat er gebeurt.’

De American Dream is veranderd in een Amerikaanse nachtmerrie.

Met militaire expansie en financiële isolatie die al merkbaar zijn in Denemarken en de EU, staan veel Europese steden die in crisis verkeren onder druk. Ze worden geconfronteerd met de harde tijdsgeest.

Democratie als model voor zelfbestuur ligt wereldwijd op sterven. Wit-Rusland mag dan een zijspektakel zijn, maar de ontwikkelingen in de VS laten duidelijk zien dat de massa, vooral jonge kiezers, de democratie de rug toekeert ten gunste van autocraten en dictators. Dit kan bovendien een aanstekelijk effect hebben.

Een studie van Cambridge-onderzoekers uit 2020, uitgevoerd in 160 landen, toonde aan dat jongere generaties ‘steeds meer ontgoocheld raken over de democratie’. (Geen wonder dat Trump tijdens zijn overwinningsfeest het nummer YMCA van de Village People liet spelen, dat begint met de woorden: ‘Young man!..’)

Volgens het Pew Research Center was in 2024 bijna tweederde van de mensen in twaalf rijke landen ontevreden over de democratie, een flinke stijging ten opzichte van iets minder dan de helft in 2017, schreef Owen Jones, een andere columnist van The Guardian.

80 procent verlangt naar een ‘krachtige leider’

Recente gegevens uit het andere deel van Europa laten vergelijkbare trends zien. Twee recente peilingen in Turkije tonen aan dat bijna 70 procent van de kiezers ‘niet gelooft dat een van de huidige partijen de problemen van het land kan oplossen’. 61,9 procent denkt dat ‘het voor mij of mensen zoals ik niets uitmaakt welke partij de verkiezingen wint’. Een ander opvallend gegeven: meer dan 80 procent verlangt naar een ‘krachtige leider die het systeem van bovenaf zal veranderen’.

Verblind en gestuurd door sociale media, getroffen door persoonlijke isolatie en zonder duidelijke richting in de samenleving, zijn jongere generaties extreem kwetsbaar en daardoor vatbaar voor extreemrechtse radicalisering, zoals sommige gegevens uit Turkije aantonen. Het gevolg is dat ze sterke leiders verheerlijken of zich overgeven aan onverschilligheid en eenzaamheid.

‘Mensen hebben terecht woede, maar die woede wordt op de verkeerde doelen gericht’, schreef Owen Jones. ‘Het geloof in democratie brokkelt af vanwege een mislukt economisch systeem. En tenzij er overtuigende oplossingen voor deze crisis komen, kan dat fataal blijken.’