Wanneer historici over honderd jaar terugkijken op de tijd waarin wij nu leven zullen ze hoogstwaarschijnlijk stellen dat in tegenstelling tot een groot deel van de twintigste eeuw, het niet langer klasse maar identiteit is op basis waarvan de samenleving is verdeeld en groepen tegenover elkaar staan. Want in steeds grotere mate kunnen we in Europa, maar ook in landen daarbuiten, een strijd om de identiteit waarnemen. Een strijd die grote risico’s met zich meedraagt, aangezien het de fundamenten van de liberale democratie aantast.

De Amerikaanse denker Francis Fukuyama beschrijft in zijn nieuwe boek Identity: the demand for dignity and the politics of resentment waar deze strijd om gaat. ‘Culturele behoeften winnen het telkens van economische logica’, zo stelt Fukuyama. Van brexit tot Trump en van identiteitspolitiek tot het debat over de multiculturele samenleving, het is telkens weer de identiteit die centraal staat. Verschillende groepen die in vastgeroeste identiteiten tegenover elkaar staan en waarbij een groot deel van de bevolking bereid is erg ver te gaan om de eigen identiteit te beschermen. En velen zijn bereid om alles wat ze hebben in de waagschaal te stellen wanneer ze het idee hebben dat wie ze zijn daarmee beter tot uiting komt. Welvaart, veiligheid, vrijheid, rechtvaardigheid en democratie. Al deze verworvenheden kunnen op deze manier onderschikt gemaakt worden aan het streven naar erkenning van de identiteit. En over identiteit kun je niet onderhandelen. Langzamerhand zullen op deze wijze verschillende identiteitsgroepen in de samenleving steeds meer tegenover elkaar komen te staan en zal de samenleving ook steeds verder polariseren. Met alle dreigingen van dien voor de liberale democratie. Want uiteindelijk is diezelfde democratie, voor groepen die primair denken vanuit hun identiteit, ondergeschikt aan het behoud van hun identiteit.

Bovenstaande analyse van Fukuyama stemt weinig optimistisch. Want hoe te voorkomen dat in de nabije toekomst de liberale democratie steeds meer zal evolueren naar een illiberale democratie, waarin de meerderheid minderheden rechten af zal nemen? Of naar een samenleving die gedomineerd wordt door een anti-democratische elite die vanwege de wens de grondrechten te beschermen bereid is in verregaande mate de democratie zelf aan te tasten? Een eenvoudige oplossing is er niet. Wel zijn er stappen in de goede richting die gezet kunnen worden.

Door het onderwerp migratie is de samenleving de laatste twintig jaar sterk gepolariseerd geraakt. Onder meer brexit en Trump geven illiberale krachten de wind in de zeilen. Indien Europese landen en andere westerse liberale democratieën, niet bereid zijn om massa’s die zich ernstige zorgen maken over de gevolgen van migratie, vanuit met name buiten de EU, tegemoet te komen in de vorm van het sterk inperken van migratie, dan zullen we niet in staat zijn om de uitdagingen die voor ons liggen optimaal aan te gaan. De inzet van de EU om de instroom van migranten uit andere delen van de wereld te verhinderen is dan ook, terecht, een helaas noodzakelijk kwaad.

Maar dat alleen niet afdoende. Want zelfs met beperkte – en geregeld ook wel degelijk verrijkende – migratie zal voor velen de identiteit centraal blijven staan, zolang we als samenleving aan de lopende band over en vanuit dit onderwerp blijven discussiëren. Het is daarom ook van belang om het onderwerp te veranderen en niet te kijken naar alleen de behoeftes van specifieke groepen, maar vooral in de eerste plaats naar de gezamenlijke noden van de samenleving. Een gezamenlijk verhaal over hoe we als samenleving onze problemen kunnen oplossen en vooruit kunnen komen is daarom nodig.

Aanvullend daarop is er nog een factor van belang in dit verband en dat is het streven naar een gezamenlijke, overkoepelende identiteit. Een identiteit die verbindt in plaats van verdeelt. Een liberaal nationalisme dat inclusief is, maar ook een gezamenlijk verhaal voor de toekomst uitdraagt. Iets wat ons trots maakt op wie we zijn en wat we bereikt hebben. En ons in staat stelt om weer met een open blik optimistisch naar de toekomst te kijken.

Wanneer dan over honderd jaar historici zullen terugblikken op de huidige tijd, zullen ze hopelijk constateren dat de strijd om de identiteit de liberale democratie niet fataal is geworden, maar haar heeft geholpen om een volgende stap te zetten in haar ontwikkeling. Laten we het hopen. We kunnen de toekomst niet voorspellen, maar haar ten goede veranderen ligt wel degelijk binnen onze mogelijkheden.