In een vorige column ben ik ingegaan op de rel naar aanleiding van de tentoonstelling over Egypte als inspiratiebron voor hedendaagse kunstenaars met Afrikaanse wortels in het Rijksmuseum voor Oudheden in Leiden, toegespitst op de hiphopcultuur. Caïro heeft uit woede over deze ‘culturele toeëigening’ de archeologische samenwerking verbroken.

In juli heb ik zelf de tentoonstelling bezocht. ‘Kemet’ is de titel, de naam die de oude Egyptenaren aan hun eigen land gaven. ‘Kemet’ betekent ‘zwart’, en dat is al meteen aanleiding voor discussie: slaat dat op de zwarte aarde langs de Nijl, of op de huidskleur van de bewoners?

Vooropgesteld: nadat eeuwenlang centraal heeft gestaan, hoe men vanuit het noorden, vanuit Europa, tegen Egypte als bron van de eigen beschaving aankeek, is het zinvol om dat ook eens een keer vanuit het zuiden, vanuit Afrika te doen. Egypte ligt immers geografisch in Afrika.

Of er daarmee ook sprake is van een Afrikaanse cultuur, waartoe daarmee ook automatisch de Egyptische behoort, is een heel andere kwestie. Geografische grenzen vallen niet automatisch met culturele samen – denk aan de eeuwige discussie waar de grenzen van Europa liggen, en wat de culturele of historische criteria zijn om dat te bepalen.

Kort samengevat: Turkije wel of niet? In de Turkse schoolatlas die ik een jaar of tien geleden in Istanbul op de kop tikte, volgden op de kaart van Turkije kaarten van Europa, niet van de buurlanden in het Nabije Oosten. Zoiets maakt duidelijk, waar je bij wilt horen, waarbij het een interessante vraag is, of de Ottomaanse ambities van Erdogan straks tot een andere indeling leiden.

Hoe kijkt men er in Egypte zelf tegen aan? Wijlen de dictator van buurland Libië Gaddafi wierp zich regelmatig als ‘leider van heel Afrika’ op, diens Egyptische collega Sisi heb ik dat nog niet zien doen. Hoe ziet Egypte zichzelf? Als Afrikaans? Als Arabisch? Of, vanwege de culturele erfenis van de farao’s, als een land dat gewoon buiten elke categorie valt?

Geografische grenzen vallen niet automatisch met culturele samen

Egypte is in elk geval het enige Arabische land waar zo nadrukkelijk niet het islamitische verleden, maar het pre-islamitische verleden de kern uitmaakt van de nationale culturele identiteit en bij de bevordering van het toerisme centraal staat.

Dat valt uiteraard niet los te zien van de overweldigende architectuur die alom bewaard is gebleven, en waarbij de nog voorhanden restanten van het oude Babylonië of Perzië verbleken. De piramides spraken al meer dan tweeduizend jaar geleden tot de verbeelding; voor de oude Grieken vormden zij één van de fameuze Zeven Wereldwonderen, waarvan er verder maar liefst vijf Grieks waren, waaronder de vuurtoren van Alexandrië.

Maar hoe ‘Grieks’ was die laatste eigenlijk? Ook al is Alexandrië door Alexander de Grote gesticht, het ligt wel in Egypte. Met een Macedonische veldheer begonnen dynastie van de Ptolemaeën, die na drie eeuwen eindigende met de roemruchte Cleopatra. Die dynastie had uiteindelijk ongetwijfeld het nodige inheemse bloed door de aderen stromen.

Dat leidt tot de amusante discussie, hoe wit of zwart Cleopatra zélf wel niet was. Dat de in veel westerse speelfilms opduikende superblanke Cleopatra historisch onhoudbaar is, zal duidelijk zijn. Wat dat betreft dagen de diverse zwarte actrices die in de getoonde filmclips Cleopatra verbeelden, dit Europese cliché terecht uit.

Het is helaas een van de weinige subthema’s, waarbij in Leiden dergelijke ‘Europese’ en ‘Afrikaanse’ Egypte-interpretaties tegenover elkaar worden gezet. In dat opzicht valt de tentoonstelling toch wat tegen, omdat juist zo’n vergelijking voor een beter begrip – ook van de willekeur waarmee door iedereen in noord én zuid uit het verleden geplukt wordt wat van pas komt – heel leerzaam is. Zo blijft teveel in het midden of de ‘Afrikanen’ andere Egyptische zaken aanspraken dan de ‘Europeanen’, en waarom dan wel.

We zien iets teveel platenhoezen met Egyptische motieven zonder veel uitleg. Sowieso is de gekozen invalshoek van de muziek enigszins problematisch, omdat dit van alle culturele uitingen van het oude Egypte degene is, waarvan wij logischerwijze het minste weten.

We weten wel iets over hun muziekinstrumenten, maar niet hoe hun muziek klonk. Was die levendig hiphopachtig, of toch meer een soort lijzig Gregoriaans gezang? Geluidsopnames zijn immers, anders dan schilderingen, beelden en piramides, niet overgeleverd. Maar één ding is zeker: de elektrische gitaar kenden de oude Egyptenaren nog niet.