Jaren geleden las ik een prachtig boek getiteld Vogels zonder vleugels van Louis de Bernières. Het gaat over een dorp ten zuiden van de Turkse stad Çanakkale aan de Egeïsche Zee. Het verhaal volgt de bewoners vanaf het einde van de negentiende eeuw in de nadagen van het Ottomaanse Rijk tot na de vestiging van de Republiek Turkije in 1923. Het is het verhaal van gewone mensen in en rond dat dorp, mensen van verschillende achtergrond, moslims, christenen, Armeniërs. Mensen wier levens volledig met elkaar vervlochten zijn, die zich wel degelijk bewust zijn van hun verschillende achtergronden, maar die dat niet als belemmering zien om in het dagelijkse leven met elkaar om te gaan. De grote verhalen over identiteit en lotsbestemming, over de natie, over religieuze en etnische verschillen, en over de ‘rechtvaardige zaak’ spelen zich ver boven hun dagelijks bestaan af. Dat dagelijkse bestaan gaat over overleven, familie, buren, vrienden, betekenisvolle naasten. Wat me het meest trof in het verhaal was hoe de auteur de vanzelfsprekendheid van het dagelijkse leven wist te schetsen, de vanzelfsprekendheid van de dagelijkse omgang met mensen ‘met een andere achtergrond’. Maar het verhaal gaat ook over de manier waarop de inwoners van het dorp slachtoffer worden van die grote verhalen van nationale zelfbeschikking, de politiek van grote mogendheden, en de dromen van religieuze en etnische zuiverheid.

Ik moest aan dit boek terugdenken terwijl ik de laatste ontwikkelingen in Europa en elders in de wereld in de media volgde. De wereld is helaas vergeven van ‘grote gelijkmakers’ die een ideale wereld voorspiegelen. Die menen dat mensen gelukkiger zijn als ze in een gemeenschap van louter ‘eigen volk’ leven, met ‘hun eigen waarden, normen en wetten’, ‘van vreemde smetten vrij’. Ik heb het hier niet alleen over de ‘extreme’ voorbeelden waar we in zo’n geval graag aan denken zoals Hitler’s Derde Rijk, de Islamitische Staat, of het arbeidersparadijs van de Rode Khmer in Cambodja. Het gaat ook over Netanyahu’s zuiver Joodse staat, Poetin’s Russische paradijs in Oost-Oekraïne, of welk verhaal van nationale zuiverheid ook dat verschillen tussen mensen vermorzelt onder een gelijkheidsideaal dat ‘de ander’ uitsluit of uitroeit. Ook het hedendaagse Europa dat het multiculturalisme in de ban heeft gedaan spiegelt migranten een wereld voor die mooier is als je met je kop niet boven het maaiveld uitkomt en onzichtbaar wordt. Het gaat hier ook weer niet alleen om de extreme voorbeelden zoals het (islamofobe of antisemitische) populisme dat helaas in de lift zit, ook veel salonfähige politici zijn van mening dat het grootste kwaad van deze tijd religieuze en culturele diversiteit is.

Maar het grootste kwaad van deze tijd zijn juist de grote gelijkmakers zelf die een kruistocht voeren tegen alles wat veelvormig en divers is, niet in hokjes past, grenzen overschrijdt, en wat zich onttrekt aan orde en controle. In mijn eerste column voor Zaman Vandaag, eindig ik met de stelling dat diversiteit onder moslims steeds groter wordt en dat mede daarom de vraag wie namens wie spreekt steeds belangrijker zal worden. Die vraag wordt steeds actueler en is natuurlijk veel breder dan alleen de positie van moslims. Gelijkmakers over het gehele politieke spectrum suggereren dat er vroeger ooit een ideale staat van homogeniteit en eenvormigheid was en dat zij ernaar streven die terug te brengen. We verschillen van elkaar op talloze manieren, maar de grote gelijkmakers proberen ons ervan te overtuigen dat sommige verschillen schadelijk zijn en bestreden moeten worden. Dat is misleidende en gevaarlijke retoriek. Gelijkheidsidealen leiden vrijwel altijd tot uitsluiting.

Veelvormigheid, verandering en culturele vernieuwing is de essentie van ons dagelijks bestaan. De ‘wij-samenleving’ is geen culturele eenheidsworst, maar het is ook geen verzameling aangeharkte culturele tuintjes met hekjes eromheen. Wat het wel is kan niet op een tekentafel worden ontworpen, maar maken we zelf, steeds opnieuw. Een samenleving die zichzelf open en modern vindt moet die steeds veranderende diversiteit juist waarderen als een bron van vernieuwing en niet als een bedreiging van de eigenheid.

Nu de verhoudingen tussen joden en moslims andermaal zwaar onder druk komen te staan omdat er weer dood en verderf is gezaaid, nu in Kopenhagen, is het nog belangrijker en urgenter ons niet te laten gijzelen door grote gelijkmakers van welke pluimage ook, in de directe omgeving of elders op de wereld.

Ik wil eindigen met een leuk bericht. Afgelopen zondag keek ik naar de nieuwe VPRO-serie Het Groot-Brittannië van… De voormalige burgemeester van Londen Kevin Livingstone beet de spits af met een uitermate sympathiek, maar kritisch portret van de stad. Wie wil weten wat diversiteit van het dagelijkse leven betekent raad ik aan die uitzending te bekijken.

Thijl Sunier is hoogleraar Antropologie aan de Vrije Universiteit Amsterdam. Daarnaast is hij redacteur van het wetenschappelijke tijdschrift Journal of Muslims in Europe, voorzitter van de Netherlands Interuniversity School for Islamic Studies en voorzitter van de Antropologen Beroepsvereniging.