De Turkse ex-moslima Zehra Pala is voorzitster van de eerste atheïstische vereniging in Turkije. Nu bijna drie jaar na de oprichting kampt zij nog steeds met doodsbedreigingen en intimidaties. De Kanttekening sprak haar.

De in 2014 opgerichte Turkse atheïstische vereniging zorgde zowel binnen als buiten Turkije voor veel opschudding. Waarom hebben jullie besloten deze stap te zetten? 
‘Wij, atheïsten in Turkije, hadden geen platform waar we bij elkaar konden komen, we hadden alleen contact op social media. Daar wilden we iets aan veranderen. Atheïsten worden overal beledigd en uitgescholden en we hebben niet eens de mogelijkheid om een weerwoord te geven. Vooral de afgelopen paar jaar was sprake van ‘informatievervuiling’ op het internet. Wanneer je op Google of YouTube zoekt op ‘atheïst’, krijg je de vreemdste dingen te lezen of zien. Atheïsten worden afgeschilderd als perverse en zieke mensen. Het erge is dat mensen die het woord ‘atheïst’ niet eens kunnen spellen vaak achter zulke desinformatie zitten. Dat gaf voor ons de doorslag de handen uit de mouwen te steken en een vereniging op te richten.’

Turkije is officieel een seculier land, maar de politieke islam van de regeringspartij, de AKP, speelt een dominante rol. Wat voor reacties hebben jullie allemaal gekregen?
‘We krijgen sinds de oprichting doodsbedreigingen, maar vooral na de mislukte coup lijkt het erger te worden. Onlangs heeft iemand nog duidelijk gemaakt dat ze ons kantoor met een machinegeweer gaan binnenstormen.’

Ik las dat jullie rond de 200 leden hebben, terwijl de Facebook-pagina door duizenden mensen is geliket. Hoe komt het dat jullie niet meer leden hebben?
“Mensen zijn bang. Ze durven niet lid te worden, Mensen zijn zelfs te bang een donatie te doen. Ze zijn bang om verklikt, of erger nog, aangevallen te worden. Ze kunnen zelfs mede-atheïsten niet vertrouwen, want wie weet, misschien is het wel iemand van de staat. Vooral sinds de couppoging lopen vreemde types op straat, met wapens en messen. Omdat de regering dat toelaat en soms zelfs steunt, is de angst heel groot. Niemand wil slachtoffer worden van de zoveelste onopgeloste moord in Turkije.”

Vooral de keuze om het woord ‘atheïstisch’ in de naam te gebruiken werd door sommigen als provocatie gezien. Was dat ook jullie bedoeling?
‘We hebben getwijfeld tussen ‘humanistisch’ en ‘atheïstisch’, maar uiteindelijk leek het ons toch beter om voor het tweede te gaan. We willen op deze manier het woord atheïst normaliseren; hoe vaker Turken in aanraking komen met het woord, maar ook met atheïstische mensen, hoe normaler het gaat worden. Alle horrorverhalen zullen dan snel verdwijnen, hopen wij. Dat is ons ook deels gelukt. Wanneer ik tijdens gesprekken vertel dat ik een atheïst ben, krijg ik reacties als ‘echt waar, zo zie je er niet uit’. Ze verwachten totaal niet dat een atheïst ook een doodnormaal mens is met normen en waarden. Dat neem ik ze ook niet kwalijk, want zo zijn wij jaren neergezet. Mijn buurvrouw zag mij bijvoorbeeld vaak eten geven aan straatkatten, zij zei dan steeds ‘God zegene jou’. Op een gegeven moment vertelde ik dat God mij niet hoeft te zegenen, omdat ik niet in hem geloof. Ze kon het maar niet vatten. ‘Zeg dat nou niet, je ziet er anders heel normaal uit’, was haar reactie.’

Hebben jullie dan nooit positieve reacties gekregen van moslims?
‘Er zijn mensen die bijeenkomsten bezoeken en helemaal achteraan gaan zitten. Na een programma hebben we altijd de mogelijkheid kennis te maken en dan zie je vaak dat zo iemand opstaat en zegt ‘ik ben eigenlijk moslim en kwam hier om te kijken wat voor mensen jullie zijn, ik had echt iets anders verwacht’. Ze denken dat we samenkomen om God te beledigen of moslims belachelijk te maken, maar dat is dus echt niet zo. We hebben het meestal over universele waarden als vrijheid, gelijkheid en rechtvaardigheid.’

Eigenlijk allemaal thema’s waar moslims met gemak iets zinnigs over kunnen zeggen dus?
‘Absoluut. Dat zien ze ook in als ze hun vooroordelen opzij zetten. Atheïsten in Turkije zijn al die jaren zo erg onderdrukt, ze zoeken een omgeving waar ze openlijk kunnen uitkomen voor hun identiteit. Dat is binnen de familie vaak al een probleem, ook kennen ze geen mensen op de werkvloer, op straat of in de sportclub met vergelijkbare levensopvattingen. Het zijn mensen die nooit openlijk hebben gepraat over hun opvattingen en nooit de kans hebben gekregen hun hart te luchten. We vinden dat iedereen in alles mag geloven, dus in die zin zijn we ook geen ‘anti-beweging’ die zieltjes probeert te winnen. Maar we verwachten wel dat anderen ons tenminste met respect behandelen.’

Krijgen jullie ook respect, nu bijna drie jaar na de oprichting?
‘In 2015 hadden we een bijeenkomst op het bekende Taksimplein in İstanbul, waar een zeer traditioneel geklede man, met djellaba en hoofdbedekking, ook op af kwam. Iedereen keek elkaar aan met een blik van ‘wie weet wat hij nu gaat doen’. Maar hij deed niets. Hij bleef met aandacht luisteren en gaf aan het einde een harde klap op de tafel en zei’ ‘wie voortaan problemen heeft met deze jongeren, heeft ook een probleem met mij’. Hetzelfde heb ik ook meegemaakt met een moslima met hoofddoek, die nu één van mijn beste vriendinnen is. Zij kwam vaak naar onze programma’s en sommige atheïsten vonden dat niet prettig en hadden daar kritiek op. Onverdraagzaamheid is ook een probleem onder atheïsten. Toen het erop aankwam en we een parade hadden georganiseerd, kwamen al die atheïsten met kritiek op haar niet opdagen, terwijl zij, een vrome moslima met hoofddoek, daar stond met haar kindje. Hoe kan ik een oorlog voeren tegen zulke mensen? Waarom zou ik?’

Hoe is je relatie met je eigen familie? 
‘Mijn ouders zijn vrome moslims. Zij zagen al vrij vroeg dat ik veel vraagtekens had over religie. Wanneer ik met al die vragen naar mijn moeder ging kreeg ik slechts het volgende te horen ‘alleen Allah weet dat’. Daarom heb ik de nodige informatie steeds uit boeken moeten halen. Dat vonden zij natuurlijk niet leuk. Mijn moeder heeft zelfs een keer al mijn boeken verbrand.’

Hoe kijken zij nu naar jouw rol als voorzitter van een atheïstische organisatie?
‘Mijn moeder zei in eerste instantie dat ze mij niet meer als dochter zou accepteren. Ook mijn vader was kritisch. Maar toen ik ze allebei had uitgelegd dat ik nog steeds hun dochter ben, met hetzelfde karakter en liefde voor haar ouders, begrepen ze het uiteindelijk. Nu hebben we het nooit over zulke kwesties. We vermijden het. Mijn moeder was vooral bang dat ze in de hel zou branden om haar ongelovige dochter. Ik heb haar toen gerustgesteld en verteld dat ook volgens de islam kinderen na een bepaalde leeftijd zelf verantwoordelijk zijn voor hun daden. ‘Als er al iets bestaat als de hel, zal ik daar branden en niet jij’, heb ik gezegd.’

Je hebt dus van je familie niets te vrezen?
‘Ik heb het geluk gehad dat ze het al zagen aankomen en dat ze niet heel extreem zijn in hun geloof. Daarnaast kennen mijn familie, buren en vrienden mij heel goed, dus het maakt ook niet heel veel uit voor ze. Maar er zijn veel verhalen van afvallige moslims in Turkije waarbij het wel een probleem is. Eén van mijn vrienden bijvoorbeeld, zoon van een bekende en rijke familie in Turkije, moest zelfs voor zijn leven vrezen. Zijn vader had iemand ingehuurd om hem te vermoorden. Uiteindelijk is het hem gelukt om te vluchten.’

Wat doet de vereniging concreet om atheïsten bij te staan?
‘We proberen ons nu vooral te focussen op problemen rond het onderwijs. Er is een gerechtelijk onderzoek gestart naar leraren als Kahraman Kepenekçi, omdat zij leerlingen documentaires zoals Cosmos toonden. Die documentaire zou niet overeenkomen met wat religies over bepaalde zaken te zeggen hebben. De Turkse regering heeft het seculier onderwijs vervangen door een religieus systeem, waardoor dit soort wetenschappelijke films niet wordt toegestaan. Een ouder kan nu bijna onmogelijk een school vinden waar puur op basis van wetenschappelijke kennis les wordt gegeven. Ook wanneer een ouder weigert om zijn kind religieuze les te laten volgen, krijgt hij heel veel ellende over zich heen. Om dezelfde reden is de arts Abuzer Meral recent ontslagen.’

Wat als jij straks wordt ontslagen?
‘Dat heb ik nu gelukkig achter de rug. Ik ben anderhalf jaar geleden ontslagen, omdat ik live op CNN Türk (Turkse CNN, red.) vertelde over de vereniging, dus nu kunnen ze mij niets meer maken. Binnen de vereniging ben ik de enige zonder baan, de enige die niets te verliezen heeft. Misschien dat ze me ook daarom voorzitter hebben gemaakt.’