Filosoof Floris van den Berg (49), universitair docent aan de Universiteit Utrecht, maakt zich grote zorgen over de invloed van ‘woke’ op de academie, de media en de culturele sector. De Kanttekening ging met deze uitgesproken publicist, atheïst en veganist in gesprek over zijn onlangs verschenen Wokabulary, een kritisch-filosofisch woordenboek dat het lexicon van ‘woke’ uiteenzet én bekritiseert.

Met het begrip ‘woke’ wordt sinds enkele jaren een nieuwe, radicalere vorm van ‘politieke correctheid’ bedoeld, een stroming die zich onder meer hard maakt voor transgenderrechten en fel tegen racisme is. Hoe definieer jij, als filosoof, ‘woke’?

‘Woke’ is een parapluterm. Ik geef in mijn woordenboek acht definities. De wokies zelf, de Social Justice Warriors (‘strijders’ voor sociale rechtvaardigheid, red.) willen deze term niet meer gebruiken, omdat ‘woke’ nu vooral wordt gebruikt door rechts om zich tegen te verzetten. Maar er is nog geen nieuwe parapluterm bedacht, dus houd ik maar vast aan de term ‘woke’.

‘Woke is inderdaad een radicale vorm van politieke correctheid. Maar belangrijk is ook dat wokies intolerant zijn tegenover wat ze bekritiseren. Ze hebben een soort taalpolitie gevormd. Inderdaad komen wokies op voor transgenderrechten en racisme, maar woke is veel breder. Het gaat hen om zaken als dekolonisatie, intersectionaliteit, enzovoort. De kern van woke is machtsdenken. Wokies verdelen de wereld in onderdrukten en onderdrukkers. Onderdrukten hebben geen macht, zijn per definitie slachtoffer en dus goed, onderdrukkers – de witte man – zijn per definitie machtig en slecht. Hierbij wordt gekeken naar eigenschappen waar je niks aan kan doen, zoals huidskleur en geslacht. Wat je vindt telt niet.’

Maar je kunt als ‘witte man’ toch een ‘ally’ – een bondgenoot – zijn van bijvoorbeeld transgenders en Afro-Nederlanders? 

‘Ja, maar dan moet je je aan strenge gedragsregels houden. Ik dacht ook eventjes dat ik een ‘ally’ was, omdat ik voor vrouwen- en homorechten ben. Maar je moet je mond houden als witte man. Je moet plaatsmaken voor anderen. Je moet je nederig opstellen. Je wordt gedoogd, niet geaccepteerd.’

Voel je je geïntimideerd door ‘woke’?

‘Graag wil ik wil mijn baan houden, dus ik houd wel rekening met wokies. En je hebt nu het fenomeen cancel culture. Alle kritiek op woke door wordt het radicale deel van woke meteen weggezet als racistisch en fascistisch. Inhoudelijke argumenten hebben ze niet. Als je iets verkeerds zegt, dan gaan ze meteen klagen. ‘Het is een schande dat deze persoon hier werkt.’ Dat zeggen wokies op social media. Maar ze kunnen ook brieven sturen aan het management, met het verzoek iemand met onwelgevallige opvattingen te ontslaan.’

Is dat ook de reden dat je dit boek hebt geschreven?  

‘Nee. Ik laat mij niet leiden door rancune. Ik maak mij als academicus wel zorgen: dit dreigt fout te gaan, want de invloed van woke neemt zienderogen toe. Ook collega’s hebben hier last van. Maar bijna niemand durft hier hardop iets van te zeggen. Je hebt wel ‘coffee corner-critici’ die bij de koffieautomaat klagen over de woke-cultuur op de universiteit. Maar zij zullen dit en public niet snel zeggen. Woke dendert voort. Ik denk dat we het Paard van Troje binnengelaten hebben. Het paard moet er zo snel mogelijk uit, anders heeft de academie een groot probleem. Want woke ondermijnt zowel de academische vrijheid als het streven naar objectiviteit.’

Is ‘woke’ niet gewoon opkomen voor sociale rechtvaardigheid voor gemarginaliseerde groepen? Wat is daar mis mee?

‘Bijna iedereen is voor sociale rechtvaardigheid, maar de term ‘sociale rechtvaardigheid’ is hier niet wat je denkt wat het betekent. In het neomarxistische woke-jargon betekent sociale rechtvaardigheid iets heel specifieks. Het gaat erom dat je de wereld verdeelt in onderdrukten en onderdrukkers. Natuurlijk ben ik, voor gelijke kansen, tegen racisme, enzovoort, maar ik onderschrijf dit neomarxisme niet. Je kunt ook voor sociale rechtvaardigheid zijn op een sociaalliberale, humanistische manier. Woke is een nieuwe manier van kijken die heel averechts werkt, het roept een sterke rechtse tegenreactie op. In plaats van het probleem op te lossen, wordt het alleen maar erger.’

‘‘Inclusief’ is voor wokies het omgekeerde: met wie je het niet eens bent, moet worden gecanceld’

Het Wokabulary begint met een citaat van de twintigste-eeuwse Britse schrijver George Orwell: ‘There are some ideas so absurd that only an intellectual could believe them.’ Waarom dit citaat?

‘Er zijn nogal wat intellectuelen die zich in de luren laten leggen door deze ideeën, door critical race theory, intersectionaliteit, sociaal constructivisme, enzovoort. Je hebt een bepaald niveau nodig om je door een hogere vorm van stupiditeit in de luren te laten leggen. In zijn boeken en geschriften, waaronder zijn dystopische roman Nineteen Eighty-Four, waarschuwt Orwell voor de gevaren van taal. Het verneukeratieve van ideologische taal is dat begrippen opeens het omgekeerde betekenen: ‘Oorlog is vrede, vrijheid is slavernij, onwetendheid is kracht.’ ‘Inclusief’ betekent voor wokies het omgekeerde: namelijk dat mensen met wie je het niet eens bent, moeten worden uitgesloten, gecanceld.

‘Daarnaast heb ik grote moeite met diversiteitslijstjes. Woke studenten vinden dat er te veel witte mannelijke schrijvers zijn in het curriculum, te veel witte mannelijke filosofen. Het uitsluiten van witte mannen is tegenwoordig inclusief. Woke zegt inclusief te zijn, maar is in feite voor censuur, voor neomarxistische denkdwang. In plaats van de klassenstrijd tussen bourgeoisie en arbeiders gaat het nu om de witte man versus de zogenaamde onderdrukten.’

Verschillende homo’s die ik ken hebben het ook niet zo met woke, omdat ze worden weggezet als geprivilegieerde witte mannen. Hoe zit dat?

‘Dat komt door het intersectionele denken. Als je homo bent, dan ben je nog steeds heel geprivilegieerd volgens de woke-logica – als je tenminste ook wit bent. Heteroseksuele vrouwen zijn ook behoorlijk geprivilegieerd. Lesbiennes zijn meer slachtoffer, want ze zijn vrouw en homoseksueel. En je bent nóg meer slachtoffer als je ook nog eens zwart bent. Er is sprake van een hiërarchie. Hoe meer ‘kruispunten’ je hebt, hoe meer je een beroep mag doen op je status als slachtoffer.’

‘Worden witte homo’s in elkaar geslagen door Marokkaanse jongeren, dan mag je daar niets over zeggen. Dát is woke’

Wat vindt woke van moslims? 

‘Zij zijn uiteraard ook onderdrukten, slachtoffers, en kunnen daarom per definitie geen onderdrukkers, daders zijn. Worden witte homo’s in elkaar geslagen door Marokkaanse jongeren in Amsterdam, dan mag je daar dus niets over zeggen – anders ben je een racist en een islamofoob. Dát is woke.

Wokies zijn echter blind voor het feit dat onderdrukten soms ook in onderdrukkers kunnen veranderen. Ze zijn blind voor onderdrukking binnen de islam of tolereren dit. Deze houding is niet liberaal, maar collectivistisch.

‘Het klassieke socialisme kwam op voor universele vrouwenrechten. Nu komt links op voor rechten van moslima’s om een hoofddoek te dragen. En wordt een liberale feminist als Ayaan Hirsi Ali, die moslima was en zwart is, geframed als een nestbevuiler en een bounty (zwart van buiten, wit van binnen, red.). Schrijfster en BIJ1-activist Anja Meulenbelt, die collega-schrijfster Lale Gül keihard aangevallen heeft vanwege haar islamkritiek, is het schoolvoorbeeld van woke feminisme, intersectioneel feminisme. Woke is postmodernisme in een nieuw jasje, waarin cultuurrelativisme hoogtij viert.’

Je hebt het over postmodernisme, maar is ‘woke’ niet vooral marxistisch? Neem de marxistische taalkundige Noam Chomsky, die zich afzet tegen het postmodernisme maar in zijn denken vaak ook heel anti-westers, anti-Amerika en anti-Israël is.

‘Chomsky is heel kritisch over het Westen, over het kapitalisme, enzovoort, maar hij gaat met zijn tegenstanders in debat. Hij eist niet dat ze ontslagen worden. Woke wil geen debat.’

Je laat je ook inspireren door de achttiende-eeuwse Franse filosoof Voltaire, las ik. Wat kunnen we van hem leren met betrekking tot ‘woke’? 

‘Voltaire leverde cultuurkritiek en zette filosofie in als middel om de maatschappij kritisch tegen het licht te houden. In zijn tijd beperkte de Katholieke Kerk het vrije denken, nu doet woke dat. Toen ik een kritisch boek over woke wilde schrijven zocht ik naar een goed format om mijn verhaal in te gieten, toen ik op Voltaires Le Dictionnaire philosophique ou La raison par alphabet stuitte. Dit woordenboek en ook Pierre Bayles Dictionnaire historique et critique waren kritische filosofische geschriften, waarin met behulp van de rede gehakt werd gemaakt van bijgeloof en fanatisme. Ecrasez l’infâme (Vernietig het schandelijke (bijgeloof), red.) was niet voor niets Voltaires persoonlijke motto. We moeten bijgeloof en fanatisme blijven bestrijden.’

‘In Voltaires tijd beperkte de Katholieke Kerk het vrije denken, nu doet woke dat’

Ben je niet bang dat je met je boek uiterst rechts in de kaart speelt of zelfs in reactionair vaarwater belandt? JA21 en Forum voor Democratie ageren ook fel tegen ‘woke’. FvD kwam eerder dit jaar met de beruchte poster ‘Hoeveel genders heb jij vandaag?’, waarmee de partij volgens tegenstanders ‘transfobie’ zou promoten.

‘Als je kritiek hebt moet je die ook uiten, vind ik. Ik hoor niet meteen bij anderen die ook kritiek uiten. Dat moet je los zien van elkaar. Je moet naar de argumenten kijken. Guilt by association is een intellectueel zwaktebod. Niettemin heb ik het eerste interviewverzoek geweigerd. Ongehoord Nederland wilde mij graag in de studio hebben, maar daar had ik geen zin in. Ik vond dat toch slechte reclame voor mijn boek.’

Je hebt je wel laten interviewen door Wierd Duk in de Telegraaf, die er om bekend staat uiterst rechtse meningen vaak een podium te geven in zijn stukken. 

‘Het is logisch dat een rechtse krant als de Telegraaf mij interviewt, want mijn kritische boek krijgt natuurlijk geen aandacht van de Groene Amsterdammer of van de NRC. Ik wil graag aandacht voor mijn boek, daarom heb ik dit rechtse podium toch gepakt. Maar dat betekent niet dat ik zelf tot het rechtse kamp behoor. Ik heb in mijn boek ook veel kritiek op de kritiek op woke, op de anti-wokies. Als filosoof gaat het mij om argumenten en zuivere redeneringen. Omdat ik een kritisch boek over woke heb geschreven word ik er nu van beschuldigd een cryptofascist te zijn. Weer die guilt by association.’

Je citeert in je inleiding met instemming de Leidse rechtsfilosoof en ex-FvD-senator Paul Cliteur. Is hij niet hét voorbeeld van een liberale intellectueel die uit de bocht is gevlogen en in een foute hoek is terechtgekomen? 

‘Paul Cliteurs oeuvre ken ik vrij goed. Hij maakt zich hard voor secularisme, religiekritiek en mensenrechten. Daarom citeer ik ook met instemming uit zijn boeken. Hij is inderdaad ook actief voor FvD, maar ik citeer niet uit zijn FvD-uitlatingen. Ook moet je jezelf de vraag stellen: ‘Zou je alleen maar auteurs moeten citeren die politiek-correct zijn?’ Want dat is wat woke wil. Zij willen iedereen uitsluiten die niet woke of niet woke genoeg denkt. Ik ben – hoewel ik uiteraard met hem van mening verschil over diverse onderwerpen – bevriend met Paul Cliteur. Ik ga hem niet ontvrienden omdat woke dat wil. Ik ben ook veganist, maar onder mijn vrienden bevinden zich ook vleeseters.’

‘Ik ga Paul Cliteur niet ontvrienden omdat woke dat wil’

Je hebt in je boek ook een lemma gewijd aan het omstreden begrip ‘cultuurmarxisme’, dat nu erg populair is in extreemrechtse kringen.

‘Cultuurmarxisme wordt nu gezien als een complottheorie, maar feitelijk is dit synoniem aan woke. Maar toch: als je dit begrip nu gebruikt, dan lijkt dit een hondenfluitje voor extreemrechts. Sid Lukkassen (een aan FvD gelieerde filosoof, red.) gebruikt de term ‘cultuurmarxisme’. Hij is wel echt extreemrechts, en slaat door in zijn kritiek op woke. Hij ziet de zaken niet in perspectief. Hij gelooft in de ‘ondergang van het Avondland’, denkt dat we aan de rand van een burgeroorlog staan en juicht een burgeroorlog ook toe. Daar wil ik graag verre van blijven.’

In je Wokabulary ontbreekt de term ´islamogauchisme’, dat een vermeende alliantie tussen islamisme en (radicaal-)links aan de kaak stelt. Bestaat die alliantie? Of is dit een fout begrip?

‘Sinds de roman Soumission (Onderwerping, een boek uit 2015 red.) van Michel Houellebecq ben je in de ogen van links een complotdenker als je kritiek hebt op de linkse liefde voor moslims. Maar het is gewoon een feit dat de meeste supporters van de islam links zijn, en dat de meeste critici rechts zijn. Ik lever rationele kritiek op de islam, maar dan beland ik in het ‘rechtse kamp’. Terwijl een deel van links – Anja Meulenbelt en BIJ1,  maar ook een partij als GroenLinks – de eigen principes heeft verraden. Als atheïstische filosoof bekritiseer ik het jodendom, het christendom en de islam, maar alleen mijn kritiek op de islam is problematisch en vanwege die kritiek word ik in het rechtse kamp gedrukt.

‘Islamogauchisme bestaat. De cartoons van Charlie Hebdo zijn het echte probleem volgens dit links. Daarmee praten ze de moord op de redactie van dit blad en het afslachten van geschiedenisleraar Samuel Paty, die deze cartoons in zijn lessen burgerschapskunde liet zien, feitelijk goed. Islamogauchisme is antiliberaal.’

Je noemt jezelf een liberaal, atheïst en eco-humanist, die humanisme voorstaat en dat ook uitbreidt naar dieren. In hoeverre bedreigt ‘woke’ jouw waarden ?  

‘Als we de kant van woke definitief inslaan, betekent dit dat vrijheid van meningsuiting in gevaar komt. Maar ook dat je identiteit in het gedrang komt als mens, omdat er een hiërarchie wordt gemaakt in de verschillende vormen van onderdrukking. Daarnaast is woke een gevaar dat de wetenschap bedreigt. Woke ziet traditionele Chinese geneeskunde en ‘African science’, zoals het Afrocentrisme, als even waardevol als echte wetenschap. Dat is onzin. Verder wordt het vrije denken bedreigd. Mensen moeten volgens woke beschermd worden tegen niet-woke ideeën. Daarom moeten volgens wokies kinderboeken, films en musea veranderen, gedekoloniseerd worden. Kijk, ik vind niet dat woke verboden moet worden. Maar woke staat voor denkdwang en wil niet-woke ideeën verbieden. En we gaan als universiteit de woke-kant op, het curriculum moet worden gedekoloniseerd, een ‘diversity officer’ – die politiek commissarissen heb je nu overal, ook in het bedrijfsleven tegenwoordig – geeft aan je hierbij te willen ‘helpen’. Dat vind ik eng.

‘Henk Kummeling, de rector van de Universiteit Utrecht, was gelukkig wel kritisch op woke, niet zo lang geleden. Hij zei dat docenten als professionals zelf goed kunnen beslissen hoe hun curriculum eruit moet zien, wat relevant is en niet. Punt. Ik voelde mij door deze woorden geruggesteund en durfde daarom ook mijn boek te publiceren.’

Overdrijf je de macht van woke niet?

‘Woke heeft heel veel culturele invloed. Kijk maar naar de musea, die zijn nu ‘gedekoloniseerd’, woke geworden. Alle culturele instellingen hebben tegenwoordig een diversity office en we zijn allemaal op diversiteitscursus geweest. Uitgevers hebben nu sensitivity readers, die als hedendaagse censors boeken controleren op politiek correct taalgebruik, zodat wokies niet gekwetst worden. En in de Openbare Bibliotheek Amsterdam vind je geen ‘foute’ kinderboeken meer, bijvoorbeeld over Zwarte Piet, die liggen nu in het magazijn. Nu heb ik niets tegen woke-kinderboeken, met twee lesbische mamma’s, maar in een liberale samenleving moet er ook ruimte zijn voor niet-woke kinderboeken.’

‘BIJ1 is een splinterpartij, maar het woke-gedachtegoed van BIJ1 heeft GroenLinks, PvdA en D66 veroverd’

Wat is nu je grootste probleem met woke?

‘Het probleem van woke is dat je het er voor 100 procent mee eens moet zijn, anders deug je niet. Neem de discussie over transgenderisme. Ik ben helemaal voor transgenderrechten, maar de insteek is nu: ‘Ben je het niet voor 100 procent eens met onze agenda en vind je genderneutrale beroepsnamen of genderneutrale toiletten maar overdreven, dan ben je een transfoob.’ Je moet je helemaal laten gelijkschakelen door het woke-discours, anders ben je fout, dus transfoob, islamofoob, racist, fascist, enzovoort. Nu zal ik niet ontkennen dat echte discriminatie bestaat en dat er bij Forum voor Democratie echte fascisten rondlopen. Maar beargumentéér je beschuldigingen, in plaats van dat je alleen maar labels plakt en iedereen die zich niet onderwerpt aan de woke-ideologie verkettert.

‘Wokies gaan slecht om met kritiek. Ik hoorde van een collega-filosoof, die op de universiteit een woke-kritisch praatje voor collega’s hield. Na afloop gingen deze academici in groepjes praten. Hij zei dat er mensen waren die in tranen waren uitgebarsten, vanwege de woke-kritische speech. Dat vond hij vervelend. Niet alleen omdat hij mensen kennelijk van streek had gebracht, want dat wil hij natuurlijk niet, maar ook dat we kennelijk niet meer fatsoenlijk met elkaar in discussie mogen gaan over fundamentele zaken. Er werd niet rationeel maar emotioneel op kritiek gereageerd.

‘Sowieso is woke inconsistent, want het heeft veel weg van een religie. Wokies vinden dit geen probleem, want ze zijn gelovigen. Ik ben dat niet. Als je echt voor inclusie bent, dan moet je, vind ik, ook het perspectief van de dieren meenemen. Want dieren worden ook onderdrukt. Dat vind ik niet alleen als vegan, maar het is ook gewoon consequent doorgeredeneerd. Maar daar doen de meeste wokies uiteraard niet aan.’

Enkele conservatieve staten in de Verenigde Staten cancelen ‘critical race theory’ bij wet uit het klaslokaal. Moeten wij dat ook?

‘Het is een onwetenschappelijke theorie. Een goede wetenschappelijke theorie moet falsifieerbaar zijn, maar dat is critical race theory – net als creationisme en andere pseudowetenschappelijke theorieën – niet. Alles wordt zo gedraaid dat het racisme is. Je kunt meelopen in een Black Lives Matter-demonstratie, maar dan ben je als wit persoon nog steeds een racist. Robin Diangelo, bekend van het boek White Fragility (Witte Breekbaarheid) schreef hier ook een boek over: Nice Racism (Aardig Racisme). Het is dus nooit goed. Racisme is er, en als het er niet is dan is het er toch. Dat is critical race theory. Deze theorie hoort niet in het klaslokaal thuis. In ieder geval niet als de waarheid. Maar sowieso ben ik voor de afschaffing van artikel 23 van de grondwet (de vrijheid van onderwijs, red.), want bijzonder onderwijs leidt tot segregatie.’

Kun je wel progressief zijn en anti-woke?

‘Veel standpunten die ik heb zijn progressief. Ik ben voor homorechten, vrouwenrechten, dierenrechten, transrechten, enzovoort. Tegelijkertijd ben ik woke-kritisch. Niet anti-woke, want er zitten ook goede elementen bij. Maar je wordt al snel weggezet als extreemrechts als je kritisch bent op woke, omdat je het voor 100 procent met woke eens moet zijn. Het is een religie. Het wordt tegenwoordig niet meer getolereerd om niet-woke te zijn. Als je jezelf progressief wil noemen, dan moet je woke zijn. Woke kaapt links. BIJ1 is een splinterpartij, maar het woke-gedachtegoed van BIJ1 heeft GroenLinks, PvdA en D66 veroverd.

‘Ik hoop dat mijn boek, een pleidooi voor progressieve woke-kritiek, bijdraagt aan een rationele discussie over woke. Maar ik vrees dat dit niet meer lukt. Woke is te machtig geworden, heeft de mars door de instituties met succes afgelegd.

‘Op de universiteiten, in de humanities (de letteren en geesteswetenschappen, red.) is de invloed van woke het ergst. Intellectuelen slikken dit voor zoete koek. Ze gaan allemaal mee. Er wordt geen tegengas gegeven, want wetenschappers zijn bang dat hun carrière in gevaar loopt, ze vrezen om gecanceld te worden. Ik weet niet waar het heen zal gaan.’