Bashar al-Assad had nooit gedacht leider van Syrië te worden, maar na de dood van zijn broer volgde hij zijn vader op. In plaats van veranderingen bracht hij onderdrukking en oorlog. Zijn harde aanpak leidde uiteindelijk tot de val van zijn regime, schrijft Roos Wagener.

Bashar al-Assad had nooit gedacht dat hij de leider van Syrië zou worden. In zijn jongere jaren was hij een verlegen, bescheiden jongen met weinig interesse in de politiek. Hij studeerde geneeskunde en specialiseerde zich later als oogarts in Londen. Nee, de troonopvolger was zijn oudere broer Basel.

Vader Hafez, die al sinds 1970 met harde hand het land regeerde, voedde Basel, een typische macho die dol was op vrouwen en snelle auto’s, op met het idee dat hij de nieuwe leider van Syrië zou worden. Alles veranderde in 1994, toen Basel overleed in een auto-ongeluk. Hoewel Hafez eigenlijk het liefste zijn enige dochter, Bushra, als opvolger wilde benoemen, wist hij dat de conservatieve Syrische maatschappij geen vrouw als leider zou accepteren. Dus koos Hafez voor zijn tweede zoon als opvolger. Het was een opvallende keuze; Hafez had nooit een hoge pet op van de onopvallende Bashar, die weinig tot geen charisma of leiderschapskwaliteiten bezat. Maar Hafez’ besluit stond vast. In 2000, na zijn overlijden, werd Bashar al-Assad de nieuwe dictator van Syrië.

Zwakke persoonlijkheid

De wereld hoopte dat Bashar zijn volk meer vrijheid zou geven dan zijn vader. Maar dat viel tegen: het Syrische regime bleef extreem repressief en van enige vorm van vrijheid van meningsuiting was geen sprake. De foto’s van Hafez, die overal te vinden waren in het land, bleven staan of werden vervangen door foto’s van Bashar. Bashar was lang niet zo goed in het zijn van een dictator als zijn vader. Waar Hafez, een selfmade man uit een arm gezin, intelligent en genadeloos was, was Bashar als dictatorszoon in extreme weelde opgegroeid en had hij een veel zwakkere persoonlijkheid.

Onder Bashar werd de groep loyalisten van het regime steeds kleiner. Bashar probeerde de economie in Syrië te liberaliseren, maar dit lukte niet goed. Toen er droogte kwam, werden de levensomstandigheden van de rurale soennitische onderklasse, lang onderdrukt door de alawitische Assad-familie, steeds slechter. Geïnspireerd door de Arabische Lente in 2011 besloten zij de straat op te gaan. Hoewel de buurlanden en verschillende adviseurs van Bashar hem smeekten om enige concessies te doen aan de demonstranten, koos Bashar voor de andere weg.

Syrië veranderde langzaam in een dood land, waarin geen hoop meer was

Toen hij twaalf was, in 1982, had zijn vader een opstand van de Moslimbroeders in Hama weten te stoppen door Hama volledig plat te bombarderen. En had Bashar niet altijd geleerd dat hij net als zijn vader moest zijn? Dus sloeg hij de opstanden met extreem veel geweld neer. Toen er jongetjes gruwelijk werden gemarteld wegens het schrijven van teksten tegen het regime, besloot ook de middenklasse in de steden te gaan demonstreren. Wat er daarna gebeurde, is inmiddels een bekend verhaal: een gruwelijke oorlog waarbij het leek alsof de helft van de wereld zich ermee bemoeide, zonder dat iemand het immense leed kon stoppen.

De gevolgen van deze oorlog zijn enorm geweest: een miljoen doden, de grootste vluchtelingencrisis sinds de Tweede Wereldoorlog en de opkomst (en val) van de Islamitische Staat, die terreur en ellende veroorzaakte in een extreem groot aantal landen. Het leger van Assad, geplaagd door corruptie en overlopers, leek al vroeg de oorlog te verliezen. Maar dankzij militaire interventies van bondgenoten Iran, Hezbollah en later ook Rusland wist Assad toch met veel geweld weer belangrijke steden terug te veroveren. Wat volgde was een bevroren conflict, terwijl het leven in Syrië steeds moeilijker werd. Iran en Rusland hadden wel de militaire capaciteiten gehad om het regime te redden, maar niet de economische kracht.

Toen Amerika strenge sancties oplegde, stortte de economie, toch al zwak door de jarenlange oorlog en corruptie, volledig in elkaar. De bommen waren dan misschien opgehouden, maar voor het overgrote deel van de Syriërs werd het onmogelijk om een normaal leven te leiden. De kapotgeschoten steden werden niet heropgebouwd, 90 procent van de bevolking leefde onder de armoedegrens, kon zijn eten niet meer betalen en had slechts 1 à 2 uur elektriciteit per dag. De miljoenen vluchtelingen in buurlanden weigerden om terug te keren en woonden liever in tenten dan onder Bashar.

Misschien wel het meest cruciaal was de bevolking die wel in het land was gebleven en altijd loyaal aan het regime was geweest. Zij hadden verwacht dat de situatie zou verbeteren toen Bashar weer grote delen van het land in handen had. Maar dit gebeurde niet. Syrië veranderde langzaam in een dood land, waarin geen hoop meer was.

Idlib

Idlib, een van de meest conservatieve en achtergestelde plekken van Syrië, was in 2015 in handen gevallen van de rebellen. In tegenstelling tot de andere steden werd dit gebied niet terugveroverd door het regime. Idlib was de plek waar de Syriërs die weigerden onder het Assad-regime te leven, met groene bussen naartoe werden geëvacueerd. Het was geen pretje om in Idlib te wonen. Het was er overbevolkt met Syriërs uit alle uithoeken van het land, de machthebbers waren streng-islamitische milities die constant ruzie met elkaar leken te hebben en het gevaar van Russische bombardementen was nooit ver weg. Maar in tegenstelling tot de rest van Syrië wist dit gebied zich wel te ontwikkelen. De streng-islamitische overheid was hierbij een voordeel: de machthebbers waren vromer en minder corrupt. Dat het gebied flink gesteund werd door Turkije hielp ook. Maar het grootste verschil met het regime was dat de rebellen wel een visie hadden voor Syrië, iets wat er in de rest van het land niet meer was.

Jolani begreep dat HTS een milder imago moest hebben om geaccepteerd te worden

De HTS-militie in Idlib wist zijn macht te consolideren onder leider Mohammed al-Jolani. Jolani was ooit een jihadist die had gevochten in Irak en daar in de gevangenis connecties had met radicale extremisten in zowel Al Qaida als Islamitische Staat. Maar Jolani begreep dat HTS een milder imago moest hebben om geaccepteerd te worden. Dus maakte hij langzaam van HTS een groepering die meer acceptabel was, door te breken met Al Qaida en de terugkeer van verdreven minderheden naar Idlib toe te staan. Ondertussen schakelde hij zijn politieke tegenstanders uit.

Bliksemoffensief

Terwijl de wereld op het punt leek te staan om weer diplomatieke banden te herstellen met het regime van Bashar, werd er in Idlib door HTS een plan gemaakt om het hele land te veroveren. Iran, Rusland en Hezbollah waren ernstig verzwakt door hun oorlogen met Oekraïne en Israël, en dus grepen ze hun kans. Het ging makkelijker dan ze ooit hadden durven dromen. Het Syrische leger, dat grotendeels uit slechtbetaalde dienstplichtigen bestond, gaf zich massaal over. De bondgenoten die ooit zo cruciaal waren voor het behoud van het regime, hadden niet meer de capaciteiten en niet meer de wil om Bashar te redden. Na een bliksemoffensief van acht dagen vluchtte Bashar naar Rusland en viel het regime.

Bashar al-Assad zal niet alleen de geschiedenis ingaan als een wrede dictator, maar ook als een slechte dictator. Keer op keer kreeg hij kansen om zijn regime te redden. Aan het begin van de opstand had hij enige concessies kunnen doen aan de demonstranten. In plaats daarvan besloot hij olie op het vuur te gooien. Later leek het regime gered door de militaire interventie van Rusland in 2015, maar hij volgde niet het advies van Poetin om met de oppositie te gaan praten. De dictatuur werd misschien nog wel wreder.

Laten we hopen op een Syrië dat in de toekomst beter is.