Gezondheidswetenschapper Charifa Zemouri vraagt aandacht voor discriminatie in de wetenschap en gezondheidszorg. ‘Door mij activist te noemen, ontken je mijn academische status en mijn wetenschappelijke werk.’

Dat er geen verschillende menselijke rassen bestaan is onder wetenschappers al jaren geen punt van discussie meer. Koloniale machten gebruikten raciale indelingen om hiërarchieën te creëren die de Europese superioriteit en de ondergeschiktheid van gekoloniseerde volkeren benadrukten. Toch wordt de achterhaalde factor ‘ras’ nog steeds gebruikt. Tot voor kort bijvoorbeeld door de Huisartsopleiding Nederland, Amsterdam UMC, Erasmus MC en het Longfonds. Dit gebruik van ‘ras’ heeft desastreuse gevolgen voor Nederlanders van kleur. Wetenschapper Charifa Zemouri bracht deze problematiek onder de aandacht via media zoals NU.nl en NPO Radio 1. Hierna verwijderden meerdere instanties ‘ras’ uit hun richtlijnen. Pia Dijkstra (D66), de vorige minister van Volksgezondheid, liet na Kamervragen hierover aan Nu.nl weten weliswaar zorgen te hebben over het gebruik van ‘ras’ in de zorg, maar greep niet in. Dijkstra legde de verantwoordelijkheid bij de organisaties.

Charifa Zemouri laat een illustratie zien die tot de publicaties op NU.nl werd gebruikt door COPD & Astma Huisartsen Advies Groep (CAHAG) en nu nog is te vinden in het internetarchief. Zemouri: ‘Kijk eens naar dit plaatje dat aan huisartsen wordt geleerd. Als je een longfunctietest doet, moet je ras selecteren op basis van geografie.’

‘Dit kaartje geeft aan dat mensen uit bijvoorbeeld Algerije, Tunesië, Brazilië, Chili en Israël onder de ‘Kaukasische’ categorie vallen, net als witte Europeanen, terwijl Afro-Amerikanen een aparte correctiefactor krijgen voor hun longfunctie. Dit is belachelijk. Het is duidelijk dat dit systeem geen wetenschappelijke basis heeft en dringend moet worden aangepast. Ik grap weleens dat Marokkanen zich als Algerijnen moeten identificeren voor eerlijke referentiewaarden.’

Koloniaal tijdperk

Charifa Zemouri, in 2020 gepromoveerd op infectiepreventie van bio-aërosolen, werkt als zelfstandig onderzoeker en adviseur op het gebied van wetenschap, volksgezondheid en in het bijzonder infectieziekten en gezondheidsverschillen. Wie haar volgt op sociale media wordt met regelmaat geattendeerd op verschillende vormen van racisme en discriminatie in de zorg en wetenschap. Volgens Zemouri onderstreept de hele discussie over het gebruik van het begrip ‘ras’, afkomstig uit het koloniale tijdperk, dat het van belang is de wetenschap te dekoloniseren.

‘Uiteindelijk bleek dat ze alles wat niet-westers was automatisch uitsloot’

Zemouri: ‘De wetenschap bouwt voort op wat al bestaat. Als je een huis bouwt op een scheef fundament, kun je niet verwachten dat de rest van de woning goed is. De covid-pandemie heeft ons geleerd dat Nederland voornamelijk mensen met theoretische kennis raadpleegde, terwijl er veel te leren valt van landen die Ebola hebben beheerst of jaarlijks miljoenen mensen ontvangen zoals Saoedi-Arabië. Elke keer als er data uit Zuid-Afrika of Qatar kwam, was het antwoord: ‘Wij willen dat zelf nog onderzoeken.’ Alsof de Nederlander fysiologisch anders is.’

Volgens Zemouri hebben we te maken met wetenschappelijk racisme op institutioneel niveau. Dit betekent bijvoorbeeld dat veel richtlijnen gebaseerd zijn op westerse data en oriëntalistische blikken. Zemouri geeft dit voorbeeld:

‘Ik werkte aan een geboorterichtlijn en had een collega die systematisch niet-westerse studies uitsloot. Toen ik vroeg waarom ze een studie uit Taiwan had uitgesloten, antwoordde ze dat ze de zorg in Taiwan niet kende en niet wist hoe het daar met bevallingen gaat. Ik vroeg haar of ze dacht dat Taiwanese vrouwen misschien uit hun oksel bevallen. Uiteindelijk bleek dat ze alles wat niet-westers was automatisch uitsloot. Ze is zeker niet de enige.’

Hoe wordt er op jou als Marokkaans-Nederlandse wetenschapper gereageerd?

‘Ik ben de drie ergste dingen in dit land: een Marokkaan, een moslim en een vrouw. Als ik ook nog zwart en queer was, had ik bingo. Je mag mij of mijn toon stom vinden, maar ik kies altijd voor een debat over de inhoud en methode. Ik ben een methode-nerd. Als de methode niet deugt, is de studie waardeloos. Bij gezondheidsverschillen richt ik me op systematische fouten. Ik word gek van figuren die significante gezondheidsverschillen toeschrijven aan iemands cultuur of achtergrond. Ik denk dan: het land waarin je geboren bent, staat niet in je genetische code. Door mijn onderzoek kan ik systematische fouten identificeren, ongeacht het onderwerp. Dit stelt me in staat om richtlijnen en diagnostische instrumenten kritisch te evalueren.’

Neiging tot een tunnelvisie

Er zijn mensen in het veld die jou ‘activist’ noemen. Ervaar je dat als een geuzennaam of stoort het je?

‘Door mij activist te noemen ontken je mijn academische status en mijn wetenschappelijk werk. Anderzijds kun je zeggen dat wetenschap activisme is. Was Galileo Galilei een activist toen hij beweerde dat de planeet rond is? Zonder wetenschappelijk activisme zouden we nog in grotten wonen en denken dat schedelmetingen nodig zijn. Wetenschappers moeten de status quo constant uitdagen en hypothesen verwerpen.’

Als de wetenschap op die manier zou functioneren, zou deze in West-Europa niet meer gedekoloniseerd hoeven te worden. Waar gaat het dan mis?

‘Er bestaat een neiging tot een tunnelvisie. Er wordt geredeneerd vanuit het eigen beperkte referentiekader. De meeste academici komen uit academische gezinnen en netwerken van intellectuelen, wat hun wereldbeeld beperkt. Bovendien is de wetenschap extreem eurocentrisch. Zoek maar eens op wie de panda heeft ontdekt; je vindt dat het een Franse ontdekkingsreiziger was, alsof de panda’s zich al die tijd voor de Chinezen verborgen hielden.’

‘Ik word gek van figuren die significante gezondheidsverschillen toeschrijven aan iemands cultuur of achtergrond’

Die eurocentrische visie, waarin het denken in het Westen superieur is, vormt volgens Zemouri een vruchtbare bodem voor racisme.

‘Ik heb in de academische wereld meer racisme, discriminatie, seksisme en moslimhaat ervaren dan waar dan ook. Op een gegeven moment dacht ik: f*ck it, ik ga solo. En dat gaat me goed af. Het geeft me de vrijheid om de dingen aan te kaarten die ik belangrijk vind, zonder me zorgen te maken over wat een universiteit daarvan vindt.’

Gevolg is wel dat je nu als eenling moet opboksen tegen de macht van grote instituten. Met succes, want je hebt al verschillende kwesties geagendeerd, maar je zult ook veel tegenwerking ondervinden.

‘Ja, ik krijg veel boze reacties. Als ik fouten identificeer, krijgen ze een ego-probleem. Ze hebben er zoveel geld en energie in gestoken en dan komt er een vrouw uit Amsterdam-West die alles onderbouwd verwerpt. Ik organiseer mijn eigen macht; als ze het niet oplossen, dan weet ik de media te vinden en wordt het wel aangepast.’

Geen fan van diversiteitsprogramma’s

Stel dat dit kabinet valt en er een nieuw kabinet komt. Ze vragen jou als minister van Volksgezondheid. Waar zou jij prioriteit aan geven om discriminatie aan te pakken?

‘Ik ben geen fan van diversiteits- en inclusieprogramma’s, omdat ze vaak pleisters plakken op structurele problemen. Als de machthebbers niet worden geraakt, zien ze geen noodzaak om hun werkstijl of denkwijze aan te passen. Meer onderzoek naar discriminatie is alsof je meer onderzoek wil naar effect van tandenpoetsen op gaatjes. We moeten actie ondernemen op basis van de kennis die we al hebben.

‘Ik kan slachtoffer worden van dit beleid, net als mijn moeder of mijn vrienden’

Ik zou beginnen met de methodologie en de institutionele mechanismen die leiden tot systematische fouten. Dat los je op door het onderwijs en het curriculum te hervormen, door de denkstijlen te veranderen en de protocollen aan te passen. We moeten mensen herprogrammeren en hen bijvoorbeeld van het waanidee af hebben dat migranten een hogere pijngrens zouden hebben en daarom minder snel pijnmedicatie nodig hebben. Zo’n denkreset kost veel tijd, maar ik ben ervan overtuigd dat je hiermee echt 80 tot 90 procent van de problemen kunt oplossen. Het ministerie moet hierin leiding nemen, aangezien ze verantwoordelijk zijn voor de publieke gezondheid. Het is een feit dat discriminatie en racisme bestaan. Je moet erkennen dat het er is, de mechanismes identificeren, en de problemen oplossen.’

Wat houd je gaande? Je strijdt vaak in je eentje in een sector met grote instituten waarin miljarden omgaan. Je kiest niet voor het gemakkelijkste pad.

‘Het kost energie. Ik heb met een reden voor dit vak gekozen. Alles moet logisch zijn. Dat heeft ook te maken met mijn autisme. Ik kan er echt wakker van liggen als dingen niet logisch zijn. Voor mij is het een morele en ethische verplichting, ook vanuit mijn geloof, om systematische fouten te blijven aanvechten en te doen wat ik kan. Zodat ik op mijn sterfbed kan zeggen dat ik geprobeerd heb de wereld beter achter te laten. Het doet me pijn als ik zie hoe mensen opzettelijk worden beschadigd, ook als men bewust is van de effecten daarvan. Dat raakt me persoonlijk, want ik behoor zelf ook niet tot de norm. Ik kan slachtoffer worden van dit beleid, net als mijn moeder of mijn vrienden.

Wat mij veel energie geeft, is de erkenning die ik gelukkig ook krijg. Mensen bedanken me omdat ik hun antwoorden serieus neem en wetenschappelijk publiceer. Niemand kan dan zeggen dat ze het niet wisten. Dat is wat mij gaande houdt. Ik zie het ook als mijn privilege. Ik heb weinig te verliezen. Ik heb geen hypotheek, ik heb geen kinderen die elke zes maanden nieuwe schoenen nodig hebben. Ik kan leven van instantnoedels en brood en water. Mijn eer en integriteit zijn niet te koop. In het worst case scenario word ik het land uitgezet en ga ik in Marokko verder.’

Dit artikel is het tweede in een reeks over discriminatie in de gezondheidszorg. Eerder verscheen Baren buiten de box: discriminatie in de geboortezorg.