De Turkse schrijver en journalist Ahmet Altan zit weer in de gevangenis. Zijn vrijheid duurde maar acht dagen. Haat het Turkse regime Altan werkelijk zo? Of spelen er nog andere belangen?

Afgelopen maand was de 69-jarige Ahmet Altan twee keer wereldnieuws. Op 5 november werd de beroemde Turkse schrijver, journalist en oud-hoofdredacteur van de linkse krant Taraf vrijgelaten uit de gevangenis. Altan zat drie jaar vast omdat hij zou hebben meegewerkt aan de mislukte couppoging van 2016. Op 12 november werd hij opnieuw opgepakt.

Altan vermoedde al dat hij gearresteerd zou worden, zo schreef hij in een stuk over zijn verblijf in de gevangenis, dat drie weken terug in het Turkse medium T24, de Britse the Guardian en – een paar dagen later – in de Kanttekening verscheen. ‘Ik schrijf terwijl ik wacht op de uitspraak die de rechter zal doen over het beroep dat de openbare aanklager aantekende tegen mijn vrijlating – ze kunnen mij terugsturen naar de gevangenis.’

De grote vraag is nu: zijn er krachten in Turkije die Altan graag voor altijd opgesloten willen zien? En wat zegt dit over de machtsverhoudingen in Turkije? De Kanttekening vroeg het aan oud-Zaman-hoofdredacteur Abdülhamit Bilici, hoogleraar Internationale Betrekkingen Henri Barkey, universitair Turkije-docent Petra de Bruijn en Joost Lagendijk, voormalig GroenLinks-Europarlementariër en nu Turkije-correspondent voor BNR Nieuwsradio.

Eigenwijze Einzelgänger

Oud-journalist Bilici, die in het voorjaar van 2016 naar de Verenigde Staten is gevlucht, vertelt dat zowel Altans vrijlaten als zijn her-arrestatie voor hem onverwacht kwamen. ‘Toch vond ik het eerste besluit onverwachter dan het tweede. Ik dacht: ze laten Altan nooit vrij, want hij heeft te veel vijanden gemaakt.’

Bilici vermoedt dat Altans artikel in the Guardian bijgedragen heeft aan zijn snelle arrestatie. ‘Misschien lag het plan om Altan opnieuw op te pakken sowieso al klaar. Maar Altan heeft zijn eigen zaak niet bepaald geholpen. Veel mensen die in de gevangenis hebben gezeten en daarna worden vrijgelaten kiezen ervoor om zich stil te houden. Altan deed dat niet. Hij kon niet zwijgen, zei hij ook op de dag dat hij werd vrijgelaten.’

Zijn eerste zonde, aldus Bilici. Altans tweede zonde was dat hij bleef schrijven. ‘Dat stuk in the Guardian kwam hard aan. En daarin maakte hij ook zijn derde zonde. Altan schrijft over Selman, de medegevangene die Altan en anderen wist te verrassen en ontroeren met zijn fluitspel. Dat is Selman Gülen, het neefje van Fethullah Gülen.’

Fethullah Gülen is de leider van de Hizmet-beweging en wordt door Erdogan verantwoordelijk gehouden voor de mislukte staatsgreep van 15 juli 2016. Door juist over zijn neefje Selman te schrijven stak Altan zijn tong uit naar de Turkse autoriteiten. ‘Misschien wilden de autoriteiten hem niet arresteren, maar na de publicatie van deze brief konden ze eigenlijk niet anders’, concludeert Bilici.

‘Altan is een Einzelgänger. Een man die vecht tegen het systeem’

Volgens Turkije-correspondent Joost Lagendijk hing de vrijlating van Ahmet Altan al een tijdje in de lucht. ‘Enkele maanden geleden had het hooggerechtshof gezegd dat de aanklacht tegen Altan niet goed was. De lagere rechtbank moet vervolgens besluiten dat iemand dan vrijgelaten moet worden, wat overigens niet altijd gebeurt. In het geval van Altan was dit wel het geval, maar vervolgens hoorde ik enkele dagen later via het geruchtencircuit dat Altan weer gearresteerd zou worden. Dus ook zijn her-arrestatie kwam voor mij niet als een donderslag bij heldere hemel. De aanklager liet het er namelijk niet bij zitten.’

‘Het past helemaal bij hem’, zegt Lagendijk over het opiniestuk in the Guardian. Lagendijk, die Altans boek Ik zal de wereld nooit meer zien gelezen en hem een paar keer ontmoette, typeert hem als een Einzelgänger, die vecht tegen het systeem. ‘Hij kijkt niet of iets wel of niet handig is, maar luistert naar zijn eigen morele kompas. Dit heeft hem veel fans opgeleverd, maar ook veel vijanden.’

Maar of het stuk in the Guardian er medeverantwoordelijk voor is dat hij na acht dagen vrijheid weer is opgepakt? Dat gelooft Lagendijk niet. ‘Ik denk dat de openbare aanklager het niet kon hebben dat Altan werd vrijgelaten en toen besloot om hem zo snel mogelijk weer achter slot en grendel te krijgen. Een volgende rechter kan weer een heel andere uitspraak doen. Het is totaal onvoorspelbaar.’

Petra de Bruijn, universitair docent Turkse Literatuur en Uitvoerende Kunsten aan de Universiteit van Leiden, vindt die onvoorspelbaarheid typisch voor het Turkije van nu. Volgens haar proberen sommige rechters nog een soort rechtvaardigheid in stand te houden, terwijl andere rechters ja-knikkers zijn die doen wat Erdogan wil.

‘Mensen worden opgepakt en gaan voor jaren de cel in, of worden opeens weer vrijgelaten, om in het geval van Ahmet Altan opeens weer opgepakt te worden. Het enige wat je kan doen in zo’n situatie is je koffers pakken, wat bijvoorbeeld Abdülhamit Bilici van Zaman en Can Dündar van Cumhuriyet hebben gedaan.’

En dat stuk in the Guardian? De Bruijn: ‘De inhoud van het artikel zal zijn her-arrestatie zeker niet vertraagd hebben. Maar ik denk dat het proces toch al in gang gezet was en eerder te wijten is aan een verschil van inzicht binnen het Turkse juridische apparaat.’

Seculiere critici van Erdogan komen regelmatig na een tijdje weer vrij, omdat een deel van de rechterlijke macht nog steeds bevolkt wordt door seculiere rechters van het oude establishment, zegt Lagendijk. Maar volgens hem heeft Altan het seculiere establishment tot vijand gemaakt vanwege publicaties van tien jaar geleden in zijn linkse krant Taraf over ‘Operatie Sloophamer’. Operatie Sloophamer zou een geheim plan zijn van seculiere elementen in het leger om in 2003 een staatsgreep tegen de toen net aangetreden Erdogan te plegen.

‘Seculiere rechters, die misschien geneigd zijn seculiere tegenstanders van Erdogan te helpen, moeten niets van Altan hebben. Altan is misschien wel de meest gehate man van Turkije, ondanks het feit dat men hem in het Westen bewondert.’

Ergenekon en Operatie Sloophamer

Volgens oud-Zaman-hoofdredacteur Bilici wordt Altan gehaat door zowel Erdogan en de AKP als de ultranationalisten. ‘Altan heeft zijn kritiek op Erdogan en de AKP niet onder stoelen of banken gestoken. Maar hij heeft ook andere vijanden gemaakt, machtige vijanden: Ergenekon.’

Ergenekon is volgens Bilici een geheim genootschap van seculiere, ultranationalistische (ex-) militairen, rechters, prominente journalisten en kopstukken. Zij zouden ‘een staat binnen een staat’ vormen en verantwoordelijk zijn voor politieke moorden en verdwijningen. Ergenekon zou aanvankelijk de AKP-regering ten val willen brengen, maar zich na de mislukte coup van 2016 – waarvan Gülen de schuld kreeg – weer met Erdogan hebben verzoend. De aan de Gülenbeweging gelieerde krant Zaman en Altans krant Taraf berichtten vanaf 2007 over Ergenekon. Uit deze berichtgeving zou blijken hoe gevaarlijk deze organisatie was.

Volgens Bilici schreef Altan uitgebreid over Ergenekon en Sloophamer omdat hij zich zorgen maakte over de ultranationalistische kemalisten, die een gevaar zouden vormen voor de Turkse democratie. In 1960, 1971, 1980 en 1997 werd de democratisch gekozen regering in Turkije door middel van een staatsgreep aan de kant gezet. Zaman en Taraf steunden aanvankelijk het regime van Erdogan, toen dat nog democratisch was, tegen het gevaar van een eventuele kemalistische coup.

Een gerechtelijk onderzoek leidde in 2008 tot een aanklacht van meer dan 2.500 pagina’s tegen 86 verdachten in wat nu bekend staat als de ‘Ergenekon-zaak’. De verdachten werden beschuldigd van een samenzwering tegen de staat. Een netwerk van hoge militairen en intellectuelen zou gepoogd hebben door aanslagen een geschikte klimaat voor een militaire coup te creëren. Later werden er nog meer verdachten voor de rechter gedaagd.

Er kwam ook een ‘Sloophamer-zaak’, die van 2010 tot 2012 duurde. Deze werd tegen zo’n 250 verdachten gevoerd. In beide zaken werden tientallen verdachten veroordeeld tot hoge straffen, maar in 2015 is bijna iedereen weer op vrije voeten gesteld, omdat er met het bewijsmateriaal zou zijn geknoeid. Altan en de Gülenbeweging krijgen hiervan de schuld.

Bilici gelooft dat Erdogan en Ergenekon na de mislukte coup van juli 2016, waarvan de Gülenbeweging de schuld kreeg, een bondgenootschap hebben gesloten. Erdogan zou Ergenekon nodig hebben om zijn vermeend corrupte praktijken in de doofpot te kunnen stoppen. Ergenekon zou baat hebben bij Erdogan, die Ergenekon-leden uit de gevangenis kon halen. Daarbij zou Ergenekon zijn steun nodig hebben om wraak te nemen op die mensen van de Hizmet-beweging en Ahmet Altan, die de rechtszaken tegen ‘Ergenekon’ hadden gesteund.

Bilici: ‘Altan heeft nooit afstand genomen van zijn rol in de Ergenekon-zaak en de Sloophamer-zaak. Dit komt omdat hij oprecht geloofde en gelooft dat deze processen van levensbelang waren voor de democratisering van Turkije. In een echte democratie is geen ruimte voor een deep-state.’

Hoogleraar Barkey is een stuk terughoudender over Ergenekon. ‘Ik woon te ver weg van de feiten. Erdogan controleert de Turkse staat volledig en tolereert geen facties. Het kan natuurlijk zo zijn dat er in geheim facties bestaan, maar zij komen niet naar buiten. Aan speculaties hierover wil ik mij liever niet bezondigen. In Turkije bestaan genoeg complottheorieën.’

Ook universitair docent Petra de Bruijn vindt Ergenekon een lastig onderwerp. ‘Sommige onthullingen hierover zullen kloppen, maar ik heb de indruk dat alles is enorm opgeblazen. Er zijn wapens gevonden in het huis van een ex-generaal, maar andere ‘bewijzen’ zijn gefabriceerd. Enkele generaals zijn later ook weer gerehabiliteerd. Altans krant Taraf heeft in deze kwestie een dubieuze rol gespeeld en heeft zich, denk ik, laten gebruiken door de Gülenbeweging. Het leger heeft door de rechtszaken over Ergenekon en Operatie Sloophamer een trauma opgelopen. Erdogan, die het leger nu volledig onder controle heeft, vindt het niet erg om de militairen tegemoet te komen door Altan en de Gülenisten aan te pakken.’

‘Altan zwijgt niet. Ze kunnen hem wel fysiek opsluiten, maar zijn geest niet’

Lagendijk is van oordeel dat de rechtszaken tegen Ergenekon- en Operatie Sloophamer-verdachten zijn gedegenereerd tot een heksenjacht. ‘Sommige militairen die werden opgepakt hadden echt dingen op hun kerfstok, ze waren verantwoordelijk voor verdwijningen en dergelijke. Het is een goede zaak dat de rechter hier eens naar is gaan kijken en dat de stal werd schoongemaakt. Maar omdat de processen ontaarden in een heksenjacht en de stemming daarna 180 graden omsloeg zijn ook die foute mensen weer op vrije voeten gesteld.’

Volgens Lagendijk was Altan als hoofdredacteur van Taraf verantwoordelijk voor het publiceren van een aantal documenten in de Sloophamer-zaak. ‘Later bleek dat een aantal documenten was vervalst. Altan heeft hier onvoldoende rekenschap over afgelegd. Hij ziet niet in, of wil niet inzien, dat het te ver ging.’

De klopjacht tegen de Gülenbeweging lijkt, qua vorm, erg op de Ergenekon-zaak en de Sloophamer-zaak, stelt Lagendijk. ‘Maar de heksenjacht tegen de Gülenbeweging is vele malen groter. Bij Ergenekon ging het om enkele honderden mensen, bij Sloophamer om zo’n 250 mensen, Turkije heeft echter tienduizenden Gülenisten en vermeende Gülenisten gearresteerd en gevangengezet.’

Bilici benadrukt aan de telefoon dat wij deze mensen niet mogen vergeten. Ten slotte is Altan ook zijn medegevangenen niet vergeten. Toen hij zijn verhaal voor the Guardian schreef, kwam hij juist voor hen op. ‘Altan zwijgt niet. Ze kunnen hem wel fysiek opsluiten, maar zijn geest niet. De autoriteiten willen Altan breken, maar door hem op te sluiten hebben ze hem juist groot gemaakt.’

Druk of appeasement?

Dat brengt ons op de vraag of Altan weer vrij komt. De enige manier om hem eruit te krijgen is Europese druk, zegt Barkey. ‘De Verenigde Staten geloven niet meer in mensenrechten. Altan is een symbool. Je kunt een campagne beginnen in Europa om hem vrij te krijgen, posters met zijn beeltenis overal ophangen in grote steden, Turkije en Turkse diplomaten onder druk zetten. Daar is Turkije zeker gevoelig voor.’

Maar Barkey twijfelt of Europa dit wel wil. De EU reageert slap op provocaties uit Turkije en wil graag dat de vluchtelingendeal in stand blijft, zegt hij. ‘De mensenrechten in Turkije zijn nu helaas van ondergeschikt belang. En Altan heeft geen hoge prioriteit.’

Petra de Bruijn beaamt dit: ‘Ik denk dat Europese weinig voor Altan voor elkaar kan krijgen. De betrekkingen zijn slecht en er staat voor Europa, in verband met de terugkeer van IS-gevangenen en het indammen van andere migrantenstromen, te veel op het spel. Ze zijn te afhankelijk van Erdogan om echt een vuist te kunnen maken.’

Bilici is nog pessimistischer. ‘Ik heb weinig hoop. De Verenigde Staten en Europa zijn te laat. De democratie in Turkije is nu al behoorlijk stuk. De EU en de VS blijven echter deals met Erdogan sluiten, waardoor ze hem legitimeren. Ze sluiten hun ogen voor de mensenrechtenschendingen in Turkije, het verwoesten van democratische vrijheden. Europa’s appeasement gaat heel ver.’

Volgens Bilici maken Westerse landen zich alleen hard voor hun eigen staatsburgers die in een Turkse gevangenis zitten. ‘Denk aan die Amerikaanse dominee Andrew Brunson die tien jaar gevangenisstraf had gekregen, maar dankzij tussenkomst van Trump is vrijgelaten. En de Turks-Duitse journalist Deniz Yücel, die na onderhandelingen tussen Merkel en Erdogan na een jaar is vrijgekomen. Altan wordt gestraft omdat hij geen Amerikaans of Duits paspoort heeft.’

Lagendijk is hoopvoller. ‘Europa en de Verenigde Staten moeten blijven aankaarten en duidelijk maken dat die willekeurige arrestaties en rammelende rechtszaken een vlek op het blazoen van Turkije zijn. Op korte termijn levert dit wellicht niets op. Maar bij twijfel in Ankara kan de weegschaal – tussen wraak op critici enerzijds en de economische belangen van Turkije op langere termijn anderzijds – soms ook de andere kant op doorslaan.’