Polen die de afgelopen jaren in West-Europese landen als Nederland en Duitsland als gastarbeider hebben gewerkt, keren in groten getale weer naar huis. Thuis aangekomen zijn velen ontevreden met de huidige politieke situatie in het land, waar al vier jaar de rechtsconservatieven aan de macht zijn. De persvrijheid ligt aan banden, homoseksualiteit wordt er onderdrukt en het conflict met Europa laait op. Vergelijkingen met de tijd van de oude Sovjet-Unie, waar Polen tijdens de Koude Oorlog een satellietstaat van was, komen dan ook niet uit de lucht vallen.

Pjotr (35) is weer terug in Polen, na peren te hebben geplukt bij Tesco in Nederland. Hij kijkt tevreden terug op die tijd. ‘De eigenaar was aardig, we kregen genoeg geld. Elke jonge Pool doet wel wat plukwerk in zijn jonge jaren in West-Europa.’ Pjotr is nu werkzaam bij een non-gouvernementele organisatie uit Gdansk, een grote stad aan de Oostzee. Volgens hem zijn de Polen gepolariseerder dan voor zijn vertrek uit Polen.

Dat heeft alles te maken met het feit dat sinds 2015 de rechts-conservatieve partij Prawo i Sprawiedliwość (PiS, Recht en Rechtvaardigheid) aan de macht is. Deze partij lijkt erg op de populistische Hongaarse partij Fidesz van premier Victor Orbán. Ook PiS legt de persvrijheid aan banden, voert een conservatieve koers en ligt met de Europe Unie overhoop vanwege het hervormen van het justitiële apparaat. De Europese Commissie blijft haar zorgen over de rechtsstaat in Polen keer op keer herhalen.

‘Het lijkt alsof we weer terug in de tijd gaan’

‘Je bent of voor of tegen de regering’, vertelt Pjotr. ‘De ene helft van de Poolse samenleving is links, de andere helft kiest voor de rechtse regering. Je kunt nu geen gesprek meer kunt voeren zonder dat het over de politiek gaat. Het ding is: als je je niet buiten je eigen groep begeeft, dan heb je helemaal niet door dat die andere helft ook bestaat. Ik ben zelf voor de Europese Unie en voor meer integratie, ik heb meer gemeen met linkse, open mensen uit bijvoorbeeld Nederland of Duitsland dan met rechtse Polen.’

Pjotr ziet veel overeenkomsten met de tijd van de Sovjet-Unie. ‘Het lijkt alsof we weer terug in de tijd gaan. Polen kent de strengste anti-abortuswetten van Europa. Ik ben voor de keuzevrijheid van mensen en niet dat alles wordt ingeperkt, maar dat is nu juist wat de regering doet. Ze zeggen dat de Poolse cultuur wordt bedreigd. Wij zijn opgegroeid met de propaganda van de kerk, daarom wil ik nu van de kerk en van die propaganda niets meer horen.’ Toch is hij wel gelukkig in Polen. ‘Mijn leven is goed, ik en mijn vrienden werken aan een betere wereld.’

Onderbetaling en gezinswaarden

Edyta (45) is lerares aan een basisschool in Zukowo, vlakbij Gdansk. Zij is net als Pjotr geen voorstander van het beleid van de huidige regering. ‘Wij leraren hebben afgelopen zomer een maand gestaakt, maar onze eisen zijn niet ingewilligd. Ze schilderen ons zelfs af als de slechteriken. Voorstanders van de regering hebben het niet zo op met leraren, omdat ze denken dat we zoveel vakantie hebben. Maar het werk is zwaar en onderbetaald. Dus eisen we meer geld.’

‘Dit is hetzelfde systeem als in de tijd van de Sovjet-Unie’

Er worden nu drastische maatregelen doorgevoerd om kinderen tot en met vijftien jaar op de basisschool te houden, zegt Edyta. Ze is er, eufemistisch uitgedrukt, niet over te spreken. ‘Dit gebeurde zonder overleg, het is alsof de regering zegt: ‘Jullie krijgen er twee hogere klassen bij, succes!’ Dat is hetzelfde systeem als in de tijd van de Sovjet-Unie, maar we kunnen niet opeens in een keer in de tijd terug gaan. De scholen kunnen zulke drastische beleidshervormingen helemaal niet aan. Dus protesteren we. Ook veel collega’s verliezen hierdoor hun baan.’

De rechtse regering concentreert zich tegenwoordig sterk op het promoten van gezinswaarden op scholen, terwijl tegelijkertijd scholen onder druk worden gezet om te stoppen met voorlichting over homoseksualiteit. Ook gaf de regering drie jaar geleden elk gezin 500 zloty (115 euro) extra per maand, als ondersteuning vanaf het tweede kind. Gezinnen die er minder goed voor staan krijgen ook bij het eerste kind financiële ondersteuning.

Klaudia (25) is afgestudeerd in milieustudies en woont in Szczecin, vlakbij de Duitse grens. Zij vindt het Poolse gezinsbeleid belachelijk. ‘De regering kan dat geld veel beter voor iets anders gebruiken. Ze kopen gewoon mensen om. Nog steeds vertrekken veel Polen naar landen zoals Duitsland, omdat je daar drie tot vier keer zoveel verdient. In Polen werken nu veel Oekraïners die het werk doen waar Polen geen zin meer in hebben.’

Vervlogen herinneringen aan het communisme

Hoewel critici van de huidige Poolse regering graag parallellen trekken tussen het Polen van nu en de vroegere Sovjet-Unie, kijken mensen die het communisme bewust meegemaakt hebben anders tegen de geschiedenis aan. Tomek (40) en Gosia (38) uit Gdansk hebben een eigen modebedrijf en waren kinderen toen het communisme viel. Ze kunnen zich nog goed de lege winkels uit hun communistische jeugd herinneren. ‘Er was bijna niets, alleen maar huisgemaakte producten als brood en melk. Als er nieuwe goederen binnenkwamen in de winkel, dan stonden er meterslange rijen.’ Als we een rondje in hun buurt in Gdansk lopen, wijzen ze naar de grote grijze en soms gekleurde flatgebouwen. ‘Die lelijke dingen staan hier overal. Allemaal nog uit de tijd van het communisme.’

Met de val van de Berlijnse Muur en het einde van de communistische regimes van het Oostblok veranderde de wereld razendsnel, vertellen Tomek en Gosia. ‘Opeens kregen we alles in de winkel, dingen als chocola. Vroeger een luxe, maar we konden het nu kopen. En eerst hadden we bijna geen exotisch fruit, alleen groene sinaasappelen uit het communistische Cuba. En nu kregen we alles, oranje sinaasappelen en bananen.’ Over de huidige Poolse regering zijn Tomek en Gosia echter niet zo te spreken. ‘Ze voeren nu een heel sociaal programma, maar hierdoor heb je ook torenhoge belastingen. Voor ons, mensen met een eigen bedrijf, werkt dat niet goed.’

‘Het gemeenschapsgevoel is hier verdwenen’

Adam (36), die werkt als arts, is Pools, maar hij is opgegroeid in de Verenigde Staten. Tien jaar geleden keerde hij terug naar zijn vaderland vanwege de liefde. Zijn ouders hebben elkaar in de Verenigde Staten ontmoet en zijn apart van elkaar gevlucht uit het toenmalige communistische Polen. Ook hij benadrukt dat het leven toen heel anders was dan nu.

‘Net voor de val van de Berlijnse Muur emigreerden veel mensen. Mijn moeder ging haar zus opzoeken, die ergens in West-Europa academisch werk verrichtte. Ze is toen niet meer teruggekeerd. Mijn vader is via de uitgestrekte bossen ontsnapt. Het leven in communistisch Polen had veel weg van de situatie die zo goed beschreven is in het boek Nineteen Eighty-Four van George Orwell. Iedereen werd in de gaten gehouden, mensen vertrouwden elkaar niet en om de haverklap belandden mensen in de gevangenis.’

Toch zijn er ook Polen die met enige nostalgie terugdenken aan de tijd van het communisme. Fotograaf Damian (33), afkomstig komt uit het plaatsje Korsze, voelt enige weemoed. Hij laat het dorpje verderop zien, waar zijn ouders en grootouders zijn opgegroeid. ‘Hier werkte mijn grootvader’, zegt hij als we bij een grote, oude verlaten boerderij zijn aangekomen. ‘Ze hielden hier koeien en paarden, het was een soort van leerschool voor beginnende boeren. Het was een gemeenschappelijke boerderij, iedereen deelde kennis met elkaar.’

Nu is het gebouw helemaal verlaten. Nadat het communisme failliet was, verlieten veel mensen het dorp. Iedereen kocht de goedkope zuivelproducten uit de supermarkt, legt Damian uit. ‘Het gemeenschapsgevoel dat we toen hadden is verdwenen.’ Of in deze gepolariseerde tijden een nieuwe gemeenschapsgevoel in Polen kan ontstaan, dat is nog maar zeer de vraag.