Turkije benoemde onlangs na ruim twee jaar afwezigheid een nieuwe ambassadeur voor Israël. Ook zegt Erdogan ‘betere banden’ met Israël te willen. Maar hoe oprecht is die wens?

Het is in ieder geval een beleidsmatige U-bocht. Turkije had nog felle kritiek op de recente normalisering tussen de Verenigde Arabische Emiraten (VAE) en Israël. Daarnaast liet president Erdogan – die zich opwierp als redder van het Palestijnse volk, Israël steevast vergeleek met nazi-Duitsland en het land een terreurstaat noemde – zich niet gelden als een bijster Israël-vriendelijk leider.

‘Turkije is bezig met een charmeoffensief en daar is de toenadering tot Israël een onderdeel van’, vertelt Cengiz Aktar, hoogleraar Politicologie aan de Universiteit van Athene. Turkije zoekt niet alleen toenadering tot Israël, maar ook tot Egypte, de VAE, Saoedi-Arabië en de Europese Unie.

Erdogan zou inzien dat Turkije door zijn agressieve buitenlandse politiek in een isolement dreigt te belanden. Aktar: ‘Er is een conflict met Griekenland en Cyprus, met Armenië, met de Koerden in Noord-Syrië en Noord-Irak en ook de verhoudingen met de Arabische wereld zijn niet optimaal. Turkije moet het buitenlandse beleid wel wijzigen. Want het land bevindt zich nu op een doodlopende weg.’

‘Turkije is bezig met een charmeoffensief en daar is de toenadering tot Israël een onderdeel van’

Volgens de Israëlische journalist Seth J. Frantzman (the Jerusalem Post) zijn Erdogans opmerkingen over verzoening vooral voor de bühne. ‘Ze worden vooral verspreid door de Engelstalige Turkse media, die zich richten op niet-Turkse lezers. Doel is om het imago van Ankara te veranderen: van een militaristische autoritaire agressor, naar een die probeert te werken aan de betrekkingen met Europa, de VS, de Golf en Israël.’

De journalist merkt op dat in de bijna volledig gecontroleerde Turkse media geen verandering is gekomen in de Israël-vijandige retoriek. Ankara was in 2020 bovendien twee keer gastheer van een bijeenkomst met Hamas-leiders. Frantzman: ‘Geen enkel land dat verzoening met Israël nastreeft zou Hamas-terreurleiders zo’n boost geven. In feite geeft Turkije Hamas meer legitimiteit dan enig ander land ter wereld. Zelfs Iran deed vorig jaar niet zo veel voor Hamas.’

‘Erdogan heeft zich in het verleden zeer kritisch over Israël en het Joodse volk uitgelaten. Hij is een antisemiet, zoals veel Turken’, voegt hoogleraar Aktar toe. Volgens hem predikt Turkije wel verzoening, maar heeft het weinig concrete stappen gezet. ‘Kijk naar de nieuwe ambassadeur die Turkije voor Tel Aviv heeft benoemd. Ufuk Ulutas heeft weliswaar Hebreeuws gestudeerd, maar staat bekend als zeer pro-Palestijns en ontkende in het verleden het bestaansrecht van Israël. De vraag is daarom of Israël zijn geloofsbrieven zal accepteren.’

‘Erdogan is een antisemiet, zoals veel Turken’

‘Ulutas heeft Israël ervan beschuldigd mensen te deporteren en bloedbaden aan te richten. Hij is openlijk anti-Israël’, zegt Frantzman. Hij gelooft dan ook niet dat Israël zich zal laten verleiden door het Turkse charmeoffensief, omdat Israël al tien jaar lang vijandige retoriek vanuit Ankara te horen kreeg – inclusief de frequente bewering van Ankara dat Israël lijkt op nazi-Duitsland. ‘Israël heeft genoeg van het luisteren naar de hate speech van Ankara.’

Andere tijden

Naast een imagoprobleem heeft Erdogan zich te voegen naar de veranderende geopolitieke verhoudingen. Tot voor kort plaatste Erdogan de Palestijnse kwestie bovenaan de agenda, mede om Saoedi-Arabië af te troeven als leider van de islamitische wereld. Zeker vanwege de normalisering van de Israëlisch-Arabische betrekkingen zag Erdogan een uitgelezen kans om Saoedi-Arabië te ‘vervangen’ en zijn ‘neo-Ottomaanse’ agenda te promoten, vertelt de Griekse Turkije- en Midden-Oostendeskundige Alex Kassidiaris. Turkije ontving ook financiële en politieke steun van Qatar, dat lange tijd gebrouilleerd was met Saoedi-Arabië. Maar inmiddels zoeken Saoedi-Arabië en Qatar weer toenadering, terwijl bij Turkije doordringt dat de Palestijnse kwestie de internationale agenda niet meer zo dicteert als vroeger, aldus Kassidiaris.

‘Daarom probeert Erdogan zich flexibel op te stellen en banden te onderhouden met alle belangrijke spelers in het Midden-Oosten. Hoewel Erdogan door zijn politieke aard anti-Israëlisch is, neemt hij een opportunistische houding aan om veerkrachtig te kunnen reageren op de geopolitieke ontwikkelingen in de regio.’

Een andere factor die de houding van Erdogan beïnvloedt is de sterke banden van Israël met Cyprus, Griekenland en Egypte, legt Kassidiaris uit. ‘Dit zijn allemaal regionale vijanden van Turkije – denk aan hun samenwerking in het EastMed Gas Forum, dat kritiek heeft op de Turkse gasboringen in de Middellandse Zee.’

Turkije dreigde in augustus de betrekkingen met de VAE te verbreken, toen de vredesovereenkomst tussen dat land en Israël werd aangekondigd. Volgens journalist Frantzman toonde Ankara toen zijn ware gezicht: Israël moet worden geïsoleerd en beschimpt in de internationale fora.

‘Erdogan en zijnen beseffen waarschijnlijk dat hoe meer Israël economisch samenwerkt met de Golfstaten en met Griekenland, hoe minder Israël zich hoeft aan te trekken van de Turkse tirades. Turkije weet ook dat Qatar zich inmiddels heeft verzoend met Saoedi-Arabië. Men beseft dat de tijden zijn veranderd.’

De ‘verzoening’ met Israël wordt in Engelstalige Turkse staatsmedia gepusht om het imago van Turkije bij Israëls superbondgenoot Amerika op te krikken, nu Joe Biden aantreedt, zegt Frantzman. De nieuwe president staat een heel ander Turkije-beleid voor dan zijn voorganger Donald Trump, die Erdogan lang als vriend beschouwde en hem ruim baan gaf in Syrië. Ook feliciteerde Erdogan Biden niet met zijn verkiezingsoverwinning. Er is voor Biden verder geen enkele reden om de relatie met een autoritair, door Erdogan geleid Turkije te strakker aan te binden, denkt Aktar.

‘Turkije heeft professionele diplomaten nodig die de relaties met andere landen goed kunnen finetunen, maar die zijn er nauwelijks. Erdogan, die zelf geen buitenlandse talen spreekt, en een kleine groep van getrouwen bepalen het beleid. De afgelopen jaren zijn een heleboel bekwame ambtenaren aan de kant gezet, ook bij het ministerie van Buitenlandse Zaken, en vervangen door ja-knikkers. Bij de instituties draait het niet langer om professionaliteit, maar om loyaliteit aan Erdogan.’

Tot de komst van Erdogan hadden Turkije en Israël goede relaties met elkaar. Terwijl de Arabische landen tevergeefs probeerden de Joodse staat van de kaart te vegen, erkende Turkije in 1949 als eerste islamitische natie de staat Israël. Volgens hoogleraar Cengiz Aktar zette Turkije deze stap, omdat de politieke elite pro-Westers was en daarom ook pro-Israël.

‘In 1946 werd in Turkije het multipartijensysteem geïntroduceerd, zodat Turkije meer leek op de Westerse democratieën. Het Turkse establishment wilde graag dat Turkije lid zou worden van de in 1949 opgerichte NAVO. Een stap om door het Westen meer geaccepteerd te worden was de erkenning van Israël. Het Turkse beleid wierp zijn vruchten af, want in 1952 werd Turkije lid van het Westerse militaire bondgenootschap.’

Sindsdien hebben Turkije en Israël hechte economische en militaire banden – zo sterk, dat Erdogan er niet in is geslaagd om deze helemaal te breken. Zo groeide de handel en blijven de Israëlische toeristen naar Turkije komen. Aktar:‘Turkije en Israël hebben een hele schizofrene relatie, die veel complexer in elkaar zit dan je op het eerste gezicht denkt.’