Fatima Mernissi zette zich in voor het feminisme in de islam. Zij was geen fan van de hoofddoek, maar verdedigde wel het recht op het dragen ervan. De Kanttekening sprak historica Nadia Bouras, journaliste Matthea Westerduin en islamologe Nora Asrami over de erfenis van Mernissi.

Het verhaal dat de bekende Marokkaanse sociologe, schrijfster en islamitisch feminist Fatima Mernissi (1940-2015) bijzonder inspireerde was De vrouw met het verenkleed. Een sprookje uit Duizend-en-één-nacht over een prachtige vogelvrouw die door haar man van haar vleugels wordt beroofd en zijn gevangene wordt. De achterliggende boodschap: een vrouw moet altijd opletten dat haar vrijheid niet wordt ingeperkt door mannen. Deze vertelling waar haar grootmoeder een eigen feministische twist aan had gegeven, stond voor Mernissi symbool voor de onderdrukking van vrouwen in de Arabische wereld en in het Westen. Het thema waar de sociologe, die vorig jaar overleed, een leven lang mee bezig was.

In het Amsterdamse debatcentrum De Balie vindt op 8 september een speciaal programma over Mernissi plaats, getiteld Grote denkers: Fatima Mernissi. Onderdeel van het programma is een panelgesprek me onder anderen historica Nadia Bouras (Universiteit Leiden). Bouras vertelt dat zij zich geïnspireerd voelt door Menissi. “Mernissi was een feministe en voorvechtster van vrouwenrechten. Ze onderzocht de positie van vrouwen en de rol van macht in de islam”, zegt Bouras. “Ze was de eerste die de Koran las vanuit vrouwelijk perspectief. Ze analyseerde hoe samenlevingen in tijden van crisis omgaan met vrouwenrechten, namelijk door de bewegingsvrijheid van vrouwen in te perken. Niet voor niets was na de islamitische revolutie in Iran in 1979 één van de eerste maatregelen dat vrouwen een hoofddoek moesten dragen. Zulke voorschriften houden de schijn van uniformiteit en veiligheid in stand.”

Mernissi was kritisch over de positie van de vrouw in de islam. In haar proefschrift Achter de sluier komt ze tot de conclusie dat de hoofddoek het gevolg is van de behoefte van Arabische mannen om vrouwen te sluieren. Maar ook het Westen ontkwam niet aan haar scherpe blik: het is de behoefte van de westerse man om haar te ontsluieren.

”Het gedachtegoed van Mernissi is zeer actueel”, zegt journaliste Matthea Westerduin, één van de organisatoren van het programma over Mernissi in De Balie. “Zelf was Mernissi geen fan van sluiers. Voor haar stonden die symbool voor de behoefte van mannen om vrouwen uit de publieke ruimtes te weren: vrouwen zonder hoofddoek kregen daar geen toegang toe. Maar in Frankrijk zie je dat precies het omgekeerde gebeurt. Vrouwen worden uit de publieke ruimte geweerd op grond van hun hoofddoek of boerkini. Ze worden afgeschilderd als passief en onderdrukt. Weinig mensen houden rekening met de macht en intelligentie van deze vrouwen. Ik denk dat Mernissi dat het toppunt van anti-feminisme zou vinden.”

Voor Nadia Bouras was het werk van Mernissi een eye-opener. “Mernissi was een seculiere vrouw én moslim, dat gaf me zelfvertrouwen. Ze liet zien dat islam en democratie wel goed samengaan. Ik durfde me voor het eerst met trots moslim te noemen. Ze was geliefd onder alle lagen van de Marokkaanse bevolking, omdat ze ook publiceerde over het dagelijks leven van vrouwen op het platteland en steden”, aldus Bouras.

Volgens islamologe Nora Asrami, promovenda aan de Vrije Universiteit Amsterdam, denken we vaak dat feminisme en onderdrukking van de vrouw in de islam onderwerpen zijn die door het Westen op de agenda zijn gezet. “Maar al deze onderwerpen zijn ook allang besproken door islamitische vrouwen”, zegt Asrami. “Het werk van Fatima Mernissi moet bekender worden, juist ook onder de gewone moslima. In discussies worden de standpunten van moslimvrouwen vaak gebagatelliseerd. Veel moslima’s die opkomen voor hun geloof krijgen te horen dat ze niet kritisch zijn of erger: dat ze de waarheid verdraaien uit angst voor mannen. Maar Mernissi draagt een gedegen visie uit, de gewone moslima kan door die aan te halen een bijdrage leveren aan het debat.”