Het is geen hogere wiskunde, maar voor de verkiezingen op 29 oktober zal de publieke sfeer in Nederland bepalend zijn. Vooral tv-programma’s en sociale media hebben daarin grote invloed. Wereldwijd zien we de afgelopen decennia verschuivingen: populisten en extreemrechts winnen terrein, in de VS, Europa en ook in Nederland.

In 2021 schreef ik in mijn hoofdredactioneel ‘Alles begint met taal’, nu actueler dan ooit. Autocratische en populistische leiders gebruiken al jarenlang giftige taal om bevolkingsgroepen te demoniseren en ondermijnen daarmee democratie en rechtstaat voor hun eigen gewin. Waartoe dat kan leiden, zagen we afgelopen zaterdag tijdens de uit de hand gelopen demonstratie op het Malieveld. Honderden fascistische relschoppers vielen de politie aan, gooiden de ruiten van het D66-hoofdkantoor in en probeerden het Binnenhof te bestormen. Ook gingen ze op ‘buitenlanderjacht’ bij koffietentjes, waarbij serveersters werd gevraagd of ze Nederlands spraken of niet.

We leven in tijden waarin narratieven van haat in media en politiek worden genormaliseerd en de publieke sfeer sterk beïnvloeden. Onderzoek laat zien hoe populistische ideeën door herhaling ‘normaal’ worden gemaakt.

Hoe groot de invloed van talkshows kan zijn, bleek bij Caroline van der Plas. Als vaste gast bracht ze haar boodschap keer op keer, wat leidde tot de doorbraak van BBB in november 2023. Die geschiedenis lijkt zich nu te herhalen met JA21. Lijsttrekker Joost Eerdmans schuift geregeld aan als de ‘redelijke’ stem van uiterst rechts, en zijn partij stijgt in de peilingen. Dat terwijl het partijprogramma van JA21 ronduit schokkende passages bevat – zoals de stelling dat ‘de islamitische cultuur nu eenmaal schadelijke opvattingen kent over vrouwen, homoseksuelen en joden.’

En dat is niet het enige. Ook bekende Nederlanders zonder deskundigheid doen in talkshows geregeld onjuiste uitspraken. Bij Vandaag Inside klinkt Johan Derksen de ene keer verstandig, maar maakt hij de andere keer kwetsende opmerkingen. Zo beweerde hij onlangs dat Marokkaanse jongens hun zusjes zouden slaan – totale onzin. Zulke uitspraken raken Marokkaanse Nederlanders diep.

‘In televisieland is men in volle vaart bezig de progressieve stem, waar migranten van oudsher aansluiting bij vonden, uit te wissen’, schrijft Abdelkader Benali. ‘Zo wordt de weg vrijgemaakt voor een Nederlandse variant van Fox News: televisie gericht op demonisering, polarisatie en vreemdelingenhaat.’

Het groeiende gevoel dat stemmen niets uitmaakt , is een gevaarlijke ontwikkeling

Veel Nederlanders met een migratieachtergrond voelen zich daardoor buitengesloten en kijken nauwelijks nog naar deze programma’s. No television, without representation.

De grote vraag is of onze democratie en rechtstaat voldoende beschermd zijn tegen populisme en haat. Ons stelsel voorkomt dat één partij via verkiezingen alle macht grijpt, zoals in de VS. Maar het vertrouwen is historisch laag: slechts 4 procent van de Nederlanders gelooft nog in de politiek. Het groeiende gevoel dat stemmen niets uitmaakt , en daardoor wegblijven bij verkiezingen, is een gevaarlijke ontwikkeling.

Bas Heine schrijft in Voor de democratie dat links nauwelijks inspirerende leiders kent. Een gezonde democratie vraagt om bezieling, zoals de Griekse staatsman Perikles (495–429 v.Chr.) die toonde: hij wist te inspireren zonder te vleien en leidde Athene met waardigheid en hartstocht voor de democratie.

Vandaag weten vooral antidemocraten de massa’s te begeesteren. Redelijke en gematigde leiders winnen wel terrein, maar inspireren het volk nog niet echt. Willen zij tegenwicht bieden, dan moeten ze minderheden beschermen, grenzen stellen aan haatdragende retoriek en laten zien dat democratie méér is dan meebuigen met de luidste stemmen.

Roy Kramer stelt in Waarom Wilders wel wint dat succes niet draait om beleid, maar om herkenning, narratief en emotie – precies waar redelijke leiders tekortschieten. Alleen CDA-leider Bontenbal weet enigszins te overtuigen met zijn authentieke stijl, onafhankelijkheid en het voordeel nieuw en onbeschadigd te zijn. Zijn groei komt mede door het dalende VVD, Yesilgöz en het wegzakkende NSC.

Kortom: we hebben morele leiders nodig die emoties raken, inspireren en tegelijk democratie en rechtsstaat beschermen.