De genesis van het verraad van religiewetenschapper en archeoloog Martine van den Berg rekent af met de Israëlische ontstaansmythe. Dat verhaal claimt een historisch alleenrecht op het land en verhult dat Joden er eeuwenlang met anderen samenleefden. Maar kan Israël wel zonder dat narratief?
Een thriller die een controversiële actuele geschiedenis aan de kaak stelt. Vanwaar deze ongewone combinatie?
‘Mijn vorige boek, Ontrafeld, was non-fictie en onderzocht de ontwrichtende werking van onverwachte rampen op individuen en samenlevingen. Dit boek verscheen ongeveer twee weken voor 7 oktober. Ineens ontvouwde zich zo’n rampscenario in de praktijk. En dus volgde ik de Israëlische media op de voet. Aanvankelijk wilde ik mijn observaties als een appendix aan Ontrafeld toevoegen, maar ik realiseerde me dat de tijd daarvoor nog niet rijp was.
‘Daar kwam nog iets bij. Aan het eind van Ontrafeld schreef ik hoe je fictie kan inzetten om polarisatie en wij/zij-denken, een typische reactie op grote maatschappelijke rampen, te bestrijden. Want fictie stelt mensen in de gelegenheid om zich in te leven in situaties waar ze anders nooit in terecht zouden komen. Je begrijpt niet automatisch hoe het is om een Israëliër te zijn met een kind in het leger of een Palestijn wiens huis en familie worden gebombardeerd.
‘De aanval van Hamas en de daaropvolgende inval in Gaza lieten zien hoe polariserend deze oorlog was, niet alleen daar, maar ook hier. Zo ontstond langzaam het idee van een roman. Ik hoop dat ik via de fictieve karakters in het verhaal de lezer kan laten kennismaken met de verschillende gezichtspunten en psychologische reacties op trauma, zonder de lezer te verplichten het met die personages eens te zijn.
‘Het boek beschrijft ook de beperking van vrijheid van meningsuiting en de aanvallen op de persvrijheid in een steeds gewelddadiger wordend Israël van de extreemrechtse regering-Netanyahu. Hoofdpersoon Shira, archeologe, wordt opgepakt omdat ze artikelen schrijft die de nationalistische interpretatie van archeologie in twijfel trekken of nieuwe ontdekkingen onthullen die niet in het narratief passen.’
Je bent zelf archeologe, je hebt gewerkt in Israël en bent ook Joods geworden. Waar houdt de fictie in je boek op, is het eigenlijk niet vooral autobiografisch geworden?
‘Hoewel ik het boek dicht op de werkelijkheid heb geschreven, is het plot fictie. De historische gebeurtenissen, de beschrijvingen van de opgravingen en de archeologische discussies zijn daarentegen gebaseerd op de huidige stand van de wetenschap. Ook andere details uit het verhaal, zoals het opsluiten van demonstranten, de hacks van telefoons en de infiltratie van een linkse krant, zijn levensechte ervaringen van bestaande mensen. Zo is vorige week een legerjuriste gearresteerd die een filmpje heeft gelekt van een militair die een Palestijnse man heeft verkracht. Ze kwam, in het echt, in dezelfde gevangenis terecht als waar Shira, in het verhaal, voor vreest. De grote Israëlische filosoof Leibowitz voorspelde het al in de jaren ’90: eerst worden Palestijnen opgesloten, maar daarna zijn kritische Joden aan de beurt.
‘Het nationalistische narratief dat in Israël wordt gepropageerd, is dat van een volk dat ooit een machtig koninkrijk had, werd verdreven en op wonderbaarlijke wijze terugkeerde naar een leeg land. Dat is een zeer nauwe lens om naar de complexe geschiedenis van de Levant te kijken. Toch is die lens mateloos populair, niet alleen in Israël maar ook onder evangelische christenen wereldwijd. De werkelijkheid is echter dat naast het Joodse volk ook anderen hun ‘roots’ in dit stuk grond hebben.
‘Achttienhonderd jaar geschiedenis van Joden, christenen en moslims werd achteloos overgeslagen’
‘Natuurlijk mag iedereen de verhalen over het grote rijk van David en Salomon, dat volgens de Bijbel tot diep in Libanon en Syrië reikte, koesteren. Alleen, het zijn verhalen, geen historische feiten. Je mag dit soort religieuze teksten niet gebruiken als bewijs voor een historisch recht waar je vervolgens je propaganda en politiek van uitsluiting op kunt baseren.
‘Overigens is Israël niet het enige land dat mythen gebruikt om expansiepolitiek te bedrijven. Het nationalisme van Israël en de bijbehorende mythevorming past in een wereldwijde ontwikkeling. Niet toevallig in samenlevingen waar het vrije woord onder druk staat. Er is een direct verband tussen het propageren van een simpel historisch narratief en het actief onderdrukken van dissidente stemmen.’
De waarheid is aan slijtage onderhevig, landen kunnen het voor zich opeisen en mensen volgen het blindelings. De feiten worden alternative facts. Hoe kunnen die mythen worden ontzenuwd zonder dat mensen ook de feiten zelf gaan wantrouwen?
‘Soms schokt het mensen dat hun oude, vertrouwde waarheid niet blijkt te kloppen. Dat betekent echter niet dat er niets meer waar is. In mijn boek probeer ik aan de lezer mee te geven hoe belangrijk primaire schriftelijke en archeologische bronnen zijn. Natuurlijk kan niet iedereen die zelf onderzoeken, maar je moet je wel realiseren dat geschiedenissen die je in het kader van een religie of ideologie krijgt aangereikt, zelden álle feiten vermelden. Je van die bias bewust worden is een goede start.
‘Gedurende die duizenden jaren geschiedenis is er maar op z’n hoogst tweehonderd jaar sprake geweest van een zelfstandig Joods rijk’
‘Wat Israëliërs bijvoorbeeld nooit horen, omdat het niet in het ideologische plaatje past, is dat de archeologie bewijst dat de Levant altijd heel multicultureel is geweest. Vanwege de strategische positie van de grote rijken uit de oudheid waren culturen en religies hier voortdurend in flux. Gedurende die duizenden jaren geschiedenis is er maar op z’n hoogst tweehonderd jaar sprake geweest van een zelfstandig Joods rijk. Dat besef staat op gespannen voet met het Israëlische nationalisme, dat de Joodse staat op basis van de geschiedenis een exclusief en inmiddels zelfs wettelijk recht op het land toebedeelt. Het verhaal van eeuwenlange vreedzame co-existentie is weggepoetst. Toch is het niet helemaal weg. In de Oude Stad van Jeruzalem bijvoorbeeld leven op nog geen vierkante kilometer een pluriformiteit van religies, etniciteiten en culturen naast elkaar. Zeker, het is geen walhalla, soms ontspoort het, maar over het algemeen gaat het goed. Dat is wat ook de hoofdpersoon Shira steeds weer op de been houdt.’
Van den Berg is gereformeerd grootgebracht. Ze studeerde in Israël archeologie, woonde er 13 jaar en werd Joods.
Je hebt je dus eigenlijk twee keer van een cultuur losgemaakt?
‘Dat klopt, maar van beide narratieven heb ik dingen geleerd die ik nog steeds koester. Alleen zie ik het niet meer als allesomvattend waardensysteem dat met zijn idee van goed en kwaad en wij tegen zij andere waarheden uitsluit. Me losmaken van het Israëlische narratief ging overigens geleidelijk. Ik herinner me hoe in 1998 ter ere van 50 jaar Israël op de muren van het Israëlmuseum de geschiedenis werd geprojecteerd. Het begon bij Abraham en het eindigde in het heden. Na de vernietiging van de Joodse tempel door de Romeinen was het een minuutje stil. En toen waren we ineens bij de 19e-eeuwse zionisten die het ‘lege’ land ontgonnen. Achttienhonderd jaar geschiedenis van Joden, christenen en moslims werd achteloos overgeslagen. Destijds vond ik het een curiositeit, maar later besefte ik hoe gevaarlijk deze interpretatie was. Het proces van ontmenselijking begint als de Ander uit de geschiedenis wordt geschreven.
‘Toch is mijn liefde voor de Joodse geschiedenis nooit verdwenen en de archeologie van de Levant blijft me fascineren. Juist omdat er steeds weer nieuwe feiten naar boven komen en je dus dwingen om bestaande opvattingen bij te stellen. Het is nooit af. Ik zou willen dat er meer aandacht komt voor verhalen van de gewone mensen die er altijd gewoond hebben en dan weer Joods, dan weer christelijk en dan weer moslim waren. Daarnaast zijn er in de Joodse cultuur en literatuur genoeg aanknopingspunten voor een rijk leven van traditie, filosofische discussies en gemeenschapszin. Daar kun je ook onderdeel van zijn zonder te buigen voor een religieus-nationalistisch narratief.’
Wat zou je Israël toe willen wensen?
‘Ik wens Israël visionaire leiders toe die zich zullen inzetten voor een rechtvaardige toekomst voor alle burgers, ongeacht religie of herkomst. Het zou verschrikkelijk zijn als Israël terugkeert naar de status quo van 6 oktober, want die heeft niet gewerkt, niet voor de Palestijnen maar ook niet voor Israël.
‘Daarnaast hoop ik dat onze internationale rechtsorde zal voorkomen dat een vreselijke oorlog als deze nog een keer plaatsvindt. Die gemeenschap moet zich blijven inzetten voor een duurzame vrede. Dat klinkt misschien als een naïeve wens. Het trauma aan beide kanten is immens en dat is brandstof voor de volgende gewelddadige strijd. En toch heeft de geschiedenis uitgewezen dat het wél kan. Na de traumatische Yom Kippoeroorlog (de oorlog van 1973, toen Arabische landen Israël plotseling aanvielen, red.) sloten Israël en Egypte in 1977 vrede. Dat kon vijf jaar eerder niemand vermoeden. En dus steun ik alle vredesbewegingen en verzet ik me tegen het fatalistische idee dat het allemaal zinloos is. Vrede bereik je alleen door je ervoor in te zetten. Hoe meer mensen dat doen, hoe groter de kans dat het lukt. Dat is geen wishful thinking, dat heeft de geschiedenis uitgewezen.’
Martine van den Berg, De genesis van het verraad, Nijgh & van Ditmar, 368 blz., € 24,99
