Puin. Onvoorstelbaar veel puin. Zo ver als het oog reikt staat er in Hawija geen gebouw meer overeind. En dat aan beide zijden van de weg. Is er een aardbeving geweest? De Iraakse veiligheidsagent die me rondrijdt vertelt over een bomfabriek van ISIS, die hier is ontploft.

Ik maak foto’s door het autoraam, want hier kunnen we niet uitstappen en zeker niet rondlopen. Ook de overlevenden mogen nog niet terugkomen. Eerst moet het leger zeker weten dat alle ISIS-strijders weg zijn, dat ze niet meer in tunnels of schuilplaatsen zitten – en dan zijn er nog de explosieven die ISIS altijd overal achterlaat.

Hawija was het laatste bolwerk van de terreurgroep ISIS dat in oktober 2017 werd heroverd. Net als in andere steden die het Iraakse leger en sjiitische milities met de hulp van luchtaanvallen van de coalitie hadden bevrijd uit handen van de terreurgroep, ging ik er zo snel mogelijk kijken. De verwoestingen in Hawija waren veel erger dan ik had verwacht. Vergelijkbaar met het westen van Mosul, dat de coalitie wekenlang had gebombardeerd. Maar dat was niet het geval hier. Had ik iets gemist?

Nieuws uit het kalifaat druppelde maar langzaam door naar de buitenwereld. Deze explosie was tot in de naburige oliestad Kirkuk te voelen geweest, dus buiten het kalifaat. Achteraf zie ik dat persbureau Reuters er al twee dagen later, op 5 juni 2015, verslag van deed – compleet met een plausibel dodencijfer. Voor mij was Hawija helemaal niet zo bijzonder, en die enorme explosie was er gewoon een van de vele in de oorlog tegen ISIS. Behalve dan dat Hawija een bolwerk van ISIS was, en tegelijkertijd het gevoel overheerste dat die aanval daarom gerechtvaardigd was.

Maandenlang beheerste ISIS, of Daesh in het lokale taalgebruik, mijn wereld, want de terreurgroep had een derde van Irak in handen. Ze was tot op een tiental kilometers van mijn Koerdische woonplaats Erbil gekomen. Als correspondent volgde ik de oorlog tegen ISIS actief, maar vooral via verhalen van vluchtelingen en familieleden van degenen die onder ISIS-bezetting leefden. En van collega’s die embedded waren bij leger of milities, en soms bij me logeerden.

Ik was vooral gefocust op berichten uit Mosul. Daar had ISIS immers haar hoofdstad gevestigd, en daar verzamelde ik tijdens de bezetting de verhalen. Dat was vanaf het begin moeizaam, want al snel verwoeste ISIS alle telefonietorens – om de communicatie met de buitenwereld te bemoeilijken, en vooral om haar te controleren. Wie nog een mobiele telefoon had en wist waar je een signaal kon opvangen, belde stiekem en onregelmatig met familie en vrienden buiten. Wie toegang had tot internet stuurde spraakberichten via Whatsapp.

Daar moest ik het van hebben, al waren het verhalen uit de tweede hand. Beter werd het niet. Slechts één keer sprak ik rechtstreeks met een jonge vrouw die op een dak stond omdat ze alleen daar ontvangst had. Maar al na twee minuten brak ze het gesprek af, omdat ze dacht dat iemand haar afluisterde. Na de bevrijding van Oost-Mosul ontmoette ik een jonge vrouwelijke ingenieur die kans had gezien de BBC op de hoogte te houden van de situatie, terwijl naast haar een ISIS-familie woonde. Ik wist welk gevaar ze had gelopen en begreep hoe bang ze moet zijn geweest. Want de verhalen die mij bereikten gingen voornamelijk over onderdrukking en geweld. Die jonge vrouw op dat dak had me een ding duidelijk kunnen maken: dat Daesh haar stad in een grote gevangenis veranderd had.

Er was een radiostation gericht op Mosul dat vanuit Erbil opereerde, waar ik regelmatig binnenliep. Toen de strijd om de bevrijding van de stad losbarstte, ging ik naar het inbelprogramma luisteren, waar burgers elkaar waarschuwden voor scherpschutters en verraders, en vertelden over de gevechten, de bommen en de lijken. Over angst, afkeer van ISIS, maar ook over hoop.

Belangrijk voor het begrip van wat er gebeurde was het blog Mosul Eye, dat een jonge Mosulse historicus anoniem bijhield. Hij bepaalde mijn beeld van Mosul als een stad onder bezetting, waar burgers zich binnen de marges verzetten. Er waren verhalen over anti-ISIS-leuzen die ’s nachts op muren verschenen, en over feestkleding die verborgen werd onder zwarte gewaden.

Voor Hawija was dat totaal anders. Het was al jarenlang een bolwerk van de extreme islam. Een stadje waar mijn fixers me weigerden naartoe mee te nemen: te gevaarlijk voor buitenlanders.

Hajiwa had een belangrijke rol gespeeld toen Iraakse soennieten in 2012 in opstand kwamen tegen de sjiitische regering van premier Nouri al-Maliki. Hij was geobsedeerd door de gedachte dat soennieten de macht terug wilden. Het was een van de naweeën van de dictatuur van Saddam Hoessein, wiens soennitische minderheid de sjiitische meerderheid decennialang had onderdrukt. Toen na 2003 de bakens verzet waren en de sjiieten het voor het zeggen kregen, legden ze de schuld door de zwarte jaren bij alle Iraakse soennieten.

Dat leidde tot het achterstellen van soennieten, van wie bovendien een onevenredig hoog percentage in de gevangenis terechtkwam. Daarom waren er maandenlang in de meeste soennitische steden op de vrije vrijdag demonstraties. Uiteindelijk trad het leger in april 2013 hard op. In Hawija. Want daar zou de protestbeweging zijn geïnfiltreerd door aanhangers van Saddam en zijn Baathpartij. Er vielen zeker veertig doden.

‘Toen ze het ware gezicht van Daesh zagen, keerden mensen zich van hen af’

Hawija was dan ook een van de steden die ISIS met open armen ontving. Velen zagen de groep als onderdeel van de soennitische revolutie die hen de macht terug zou geven. Baathisten werkten daarin samen met de radicale moslims. Ze dachten dat als ze Bagdad weer in handen hadden, ze die wel weer zouden kwijtraken. Dat was ook wat een jonge sjeik me vertelde die ik in de buurt van Hawija thuis opzocht. ‘Voor onze mensen was ieder initiatief tegen de regering welkom’, zei hij. ‘Maar toen ze het ware gezicht van Daesh zagen, keerden mensen zich van hen af.’

Dit 24-jarige stamhoofd had zijn vader en twee ooms aan ISIS verloren. Nadat de groep was verjaagd, telde hij in de regio die na zijn vaders dood onder zijn hoede kwam zevenduizend doden en vijfduizend vermisten.

Maar dat wist de buitenwereld niet. Het beeld van Hawija werd bepaald door de beelden van gevangen Koerdische peshmergasoldaten die ISIS in oranje overalls en in open kooien bovenop vrachtwagens door de stad reed. En vooral ook door de omstanders die dat toejuichten.

Voor mij persoonlijk speelde mee dat de laatste berichten van de bevriende Koerdische fotograaf Kamaran Najm uit Hawija kwamen. Hij was bij zijn werk aan het front nabij Kirkuk in handen van ISIS gevallen. Vanuit gevangenschap had hij contact weten op te nemen. De onderhandelingen om zijn vrijlating die volgden leverden niets op. Kamaran wordt nog altijd vermist.

Geen wonder dat we dachten dat de terreurgroep hier massale aanhang had. Er kwamen immers geen berichten van burgers uit Hawija. De stad had al evenmin een stiekeme blogschrijver. Mijn oud-student Mo, die net buiten Hawija woonde en dat zou hebben gekund, durfde niet. Pas toen ik hem na zijn ontsnapping uit ISIS-gebied sprak, begreep ik hoe verwrongen mijn beeld was door vooroordelen en emoties.

Mo(hammed) was een van de slimme Iraakse jongeren die een jaartje journalistiek had gestudeerd bij de instelling die ik in Koerdistan leidde. Terug in zijn dorp zag hij al snel in dat die kennis hem daar weinig zou opleveren. Toen ISIS de regio innam gaf hij Engelse les. Hij hield het nog een jaar vol, vooral door zich thuis schuil te houden. Toen vluchtte hij via een levensgevaarlijke omweg door bergen en de woestijn naar het naburige Kirkuk – cynisch genoeg hetzelfde onherbergzame gebied als van waaruit ISIS-aanhangers tegenwoordig hun aanslagen plegen.

Veilig in Kirkuk, dat de Koerden met hart en ziel tegen ISIS verdedigden, vertelde Mo over de ISIS-strijders die aan zijn deur kwamen om auto’s en wapens op te eisen. Over ISIS-aanhangers die anderen voor ongelovigen uitmaakten, om hun huizen te kunnen opeisen en alles te stelen, tot hun schapen aan toe. Over executies die in Hawija op videoschermen vertoond werden. De lijken van Iraakse soldaten die in de stad en bij controleposten werden opgehangen.

Dat gaf de stad een slecht imago. Maar tegelijkertijd benadrukte hij dat de ellende vooral veroorzaakt werd door radicale moslims die van buiten Hawija waren gekomen. Later kwamen daar ISIS-gezinnen bij die vluchtten uit gebieden die het Iraakse leger had weten te bevrijden, zoals Tikrit en Falluja, terwijl andere ontheemden knel waren komen te zitten in het kalifaat.

Van de originele inwoners steunde volgens hem hooguit tien procent ISIS, en in zijn dorp was dat zelfs maar een enkel gezin. De rest kwam van buiten. ‘We hebben twee problemen in Hawija’, zei hij. ‘Buiten de stad denkt men dat we blij zijn met Daesh. Dat geldt in werkelijkheid maar voor twee dorpen. Tegelijkertijd ziet Daesh ons als ongelovigen. We zitten tussen twee vuren.’

‘Buiten de stad denkt men dat we blij zijn met Isis. tegelijkertijd ziet Isis ons als ongelovigen’

Toen ik Mo na de bevrijding opzocht op de meisjesschool in zijn dorp waar hij weer lesgaf, vertelde zijn schoolhoofd hoe het stigma dat het hele dorp zou hebben geheuld met ISIS hem had achtervolgd. ‘Zelfs toen we ontheemd waren, leden we daaronder.’

Wat bijdroeg aan dat stigma is dat veel bewoners van Hawija en de dorpen conservatieve soennieten zijn, met strenge kledingregels. Het is voor buitenstaanders moeilijk om het verschil te zien. Het gevoel is al snel: je draagt een nikaab, dus steun je ISIS.

Vluchtelingen uit Hawija zaten vooral in het Hadj Ali-kamp, net buiten de Koerdische regio. Er liepen ernstig getraumatiseerde kinderen rond, die onder ISIS jarenlang niet hadden mogen spelen. Piepjonge meisjes die al een hoofddoek droegen. Anders dan in andere kampen bleven veel vrouwen de nikaab dragen. Hulpverleners wisten zich er slecht raad mee. De vrouwen die ik sprak maakten zich zorgen over hun mannen, die vermist waren. Waren ze opgepakt door het Iraakse leger, of de sjiitische milities? Hulpverleners hadden ontvoerde Jezidi-vrouwen gespot, van wie duizenden nog binnen de ISIS-gezinnen verborgen zaten. Maar ze wisten niet wat te doen om hen te helpen.

Hoe stel je vast wie er met ISIS heulde, en wie zich alleen maar aanpaste om de bezetting zo goed mogelijk door te komen? Burgers hadden zich aan de regels van het kalifaat te houden. En toen zij vluchtten nadat ISIS Hawija verliet, behandelde het Iraakse leger iedereen als ISIS-aanhanger en dus potentieel gevaarlijk. Bovendien ging in het ontheemdenkamp de sociale controle door: radicale vrouwen voorkwamen dat anderen openlijk afstand van ISIS namen. Dus bleef het beeld intact.

De reden dat ik tijdens mijn eerste bezoek aan Hawija geen burgers zag, kwam niet alleen door die enorme schade. Wat verder weg van de krater stonden best nog huizen overeind. Maar het Iraakse leger en de veiligheidsdiensten vertrouwden niemand uit de stad; in het buitengebied vonden ze nog steeds schuilplaatsen, wapens en zelfs een bommenfabriek. Voor hen was iedereen uit Hawija een Daeshi.

Terwijl ik door de verhalen van Mo wist dat de situatie veel diffuser was, werd in Koerdistan het beeld van Hawija bepaald door die peshmergatroepen in kooien. Typerend was ook de reactie op die explosie van juni 2015: in Kirkuk overheerste de vreugde dat ISIS nu minder explosieven had. De twee – en volgens sommige berichten drie – tankauto’s vol explosieven die in Hawija klaarstonden en mede de reden waren waarom de vliegtuigbom zo’n enorme explosie ontketende, hadden immers voor Kirkuk bestemd kunnen zijn.

De Koerdische geheime dienst hield Hawija nauw in de gaten, zo werd mij na de bevrijding verzekerd door een Iraakse geoloog die zes maanden lang nauw betrokken was bij het plannen van bombardementen op ISIS-doelen in Irak. ‘Omdat Hawija belangrijk was voor de Koerden hadden ze het geïnfiltreerd met een netwerk van spionnen’, zei Faisal Jeber.

Hij was gespecialiseerd in geometrie en de vertaling van satellietbeelden naar landkaarten en de werkelijkheid op de grond. Bij het Directoraat Inlichtingen en Veiligheid van het Iraakse ministerie van Defensie verzamelde en combineerde hij informatie die de basis vormde voor luchtaanvallen op ISIS-doelen. De militaire Operation Room in Bagdad, waar Nederland een vertegenwoordiger had, stuurde daarmee, na goedkeuring van de Irakezen en de coalitie, bommenwerpers op pad.

Nederland kreeg haar informatie echter volgens hem vooral van de Koerden. ‘In die tijd was de verhouding tussen de Koerden en premier Maliki erg slecht. Er was geen samenwerking. De Koerden hielden informatie voor zichzelf en voedden die aan hun vrienden: de Nederlanders, Italianen en Duitsers.’

Je vraagt je af hoe betrouwbaar die was als het ging om Hawija, gezien het Koerdische vooroordeel dat de stad werd bevolkt door ISIS-leden en -aanhangers. Maar ook Jeber dacht dat de meeste inwoners achter ISIS stonden. ‘En ik weet zeker dat de anderen liever onder ISIS-bewind leefden dan onder de sjiitische regering.’ Want het neerslaan van de protesten in 2013 lag nog vers in het geheugen. Ook in Bagdad werd Jebers mening breed gedeeld. ISIS werd gehaat vanwege de moord op 1.800 jonge sjiitische kadetten in 2014.

De overtuiging dat het beste ISIS-lid een dood ISIS-lid was, kan van invloed zijn geweest op de zorgvuldigheid van de planning van de Nederlandse aanval op Hawija. De Koerden wisten dankzij hun spionnen dat ISIS Hawija gebruikte om aanslagen te plannen en te organiseren. Dat er bommen werden samengesteld, waarbij – naast TNT en C4 – voor grotere bommen fosfaat en nitraat uit kunstmest werd gebruikt. Ze moeten hebben geweten dat er daarvan grote hoeveelheden lagen opgeslagen.

Ook Jeber ziet dat probleem. Omdat voor de Koerden Hawija en ISIS een en hetzelfde waren, ‘zullen ze zich weinig zorgen hebben gemaakt wie er omkwam’. Dat zou een deel van de verklaring kunnen zijn voor het feit dat er veel meer burgerslachtoffers waren dan Nederlandse militairen hadden verwacht.

‘Ik heb geen ramen, geen deuren en geen geld. De Nederlandse overheid moet over de brug komen’

Voor mij als journalist was het niet makkelijk om informatie uit het kalifaat te vergaren, maar evenmin voor de geheime diensten. Het hielp als je een stamhoofd kende, bijvoorbeeld een die vanuit veilig Koerdisch gebied contact had met stamleden in Hawija. Het was opvallend dat burgers ondanks de repressie bereid waren risico’s te nemen om informatie over de enorme explosie naar buiten te krijgen. Hoewel telefoons allang verboden waren, hebben verschillende inwoners daarmee staan fotograferen en filmen. En zijn ze er ondanks de moeilijke verbindingen in geslaagd die beelden naar buiten te krijgen.

Maakten ze gebruik van de chaos, of was het wat ISIS wilde, vanwege de propagandawaarde ervan? Dat laatste betwijfel ik, want de verliezen van de organisatie waren enorm. En niet alleen aan faciliteiten en voorraden om bommen te maken. ISIS begroef de eigen aanhangers – volgens lokale bronnen zo’n honderd mensen – in stilte in massagraven. Tot op de dag van vandaag vallen die buiten de officiële telling.

Of die honderd extra slachtoffers werkelijkheid zijn of verdichting weten we zes jaar na de explosie nog steeds niet. Niemand heeft naar de graven gezocht. Toen ik eind 2019 op een zonnige winterochtend in een koude zaal van het nog maar half herbouwde stadhuis van Hawija tegenover een paar dozijn overlevenden van de ramp zat, wist ik hoe moeilijk waarheidsvinding hier was. Wie deze mensen waren, wat ze echt van ISIS vonden – ik zou dat niet horen. Dat ze hier zaten was alleen omdat ze een schadevergoeding van Nederland wilden. ‘Ik heb geen ramen, geen deuren en geen geld. De Nederlandse overheid moet over de brug komen’, zei een van de aanwezigen.

Ik zat er met dubbele gevoelens. Dat was niet alleen omdat het stempel van Hawija als terroristenhol slecht combineerde met mijn medelijden met de slachtoffers die vaak alles kwijt waren. Er was haat en woede jegens Nederland over die bom, en die richtte zich ook op mij. ‘Ik haat alle Nederlanders, leiders, soldaten, iedereen’, zei een vrouw fel, en de hulpverlener die me begeleidde haastte zich erop te wijzen dat ik niet namens Den Haag kwam.

Het voelde heel ongemakkelijk en zelfs een beetje bedreigend. De mensen waren stug, trots en beschuldigend, en hun zwarte kleding deed de rest. Ik moest mezelf eraan herinneren dat ze reden hadden voor die haat. Dat bovendien alles wat er aan wederopbouw te zien was, door burgers zelf was gedaan. Met geleend geld of steun van hulporganisaties. ‘De Iraakse autoriteiten doen niets voor ons’, klaagde Khalid, die zijn garagebedrijf met auto’s erin verloor met een totale waarde van 50.000 dollar. ‘Ik had mijn eigen bedrijf. Nu moet ik voor iemand werken.’

Omdat overheidssteun grotendeels uitblijft, voelen burgers zich dubbel gestraft. Eerst door de ISIS-onderdrukking, en daarna door de Iraakse regering die de bevolking deels ten onrechte verwijt dat ze de radicale groep met open armen ontving.

Toen ze via familie in Europa begrepen dat Nederland verantwoordelijk was voor hun ramp, herleefde de hoop. ‘Als je iets fout doet, dan probeer je dat zo goed mogelijk te herstellen’, zei viceburgemeester Mohammed Mahmoud tegen me. ‘Dat is normaal in Irak, bij een ongeluk of een conflict: de veroorzaker betaalt.’ Dat is wat Hawija van Nederland verwacht.

De ‘algemene vergoedingen’ die het Nederlandse ministerie van Defensie inmiddels via hulporganisaties naar Hawija stuurt, leiden echter vooral tot gemopper: te weinig, het verdwijnt door de corruptie, waarom krijgen we het niet gewoon zelf, ter compensatie van ons verlies? Het slachtofferdenken viert nog steeds hoogtij: het is natuurlijk vanwege dat stempel, omdat ze ons nog steeds zien als ISIS-leden. Dat Nederland wel uitkijkt om slachtoffers persoonlijk te compenseren omdat dat een precedent schept voor alle slachtoffers van luchtaanvallen van de alliantie, dat wil er niet in.

Hawija is voor velen een hoofdpijndossier, vooral door onbegrip en gebrek aan betrouwbare informatie. Wie moet je vertrouwen, in een stad die al zolang een stigma heeft?

Het is de vraag of Hawija dat ooit nog kan kwijtraken. Burgers verwijten de Iraakse autoriteiten dat die hen ten onterechte hulp ontzegt. En Nederland, dat het hen met die bom groot onrecht heeft aangedaan en daarna in de steek liet. Die woede is begrijpelijk maar gevaarlijk, want ISIS mag dan geen kalifaat meer hebben, haar ideologie leeft voort. In de wanhoop van Hawija vindt die opnieuw vruchtbare aarde. Waar discriminatie, achterstelling, armoede en frustratie leven, is ook de behoefte aan wraak nooit ver weg.

Dit artikel werd eerder gepubliceerd op de Kanttekening op 24 augustus 2021.

In de Griekse regio West-Thracië wonen duizenden Turken. Ze strijden al tientallen jaren voor hun rechten en identiteit. ‘We worden beschuldigd van het promoten van de Turkse identiteit in Griekenland in een land waar officieel geen Turken wonen.’

De zang van de muezzin mengt zich met de Griekse liedjes van de nabijgelegen tavernes. De moslimbewoners van de Griekse stad Komotini maken zich klaar voor het gebed. Het zijn Turken die sinds de tijd van het Ottomaanse rijk in West-Thracië wonen, een gebied dat grenst aan Bulgarije en Turkije. De minaretten van negen moskeeën torenen uit boven de lage gebouwen van deze 60.000 inwoners tellende stad.

West-Thracië is ‘een voorbeeld van de perfecte co-existentie van Grieken van verschillende religies’, stelde het Griekse ministerie van Buitenlandse Zaken onlangs. De Griekse advocaat Stergios Gialaoglou bevestigt het: ‘Veel van mijn cliënten en vrienden behoren tot de moslimminderheid. We leven hier al meer dan honderd jaar in harmonie.’

Grieken winkelen in Turkse winkels en eten de beste kebab in de stad – bij een Turk. Turken sturen hun kinderen steeds vaker naar staatsscholen in plaats van minderheidsscholen. Daar ontstaan gemengde vriendschappen. Er is meer toenadering tussen de Grieken en de Turkse minderheid, die decennialang in isolatie leefde. Toch is er geen sprake van volledige integratie.

Twee jaar geleden zei Mustafa Mustafa, een parlementariër van Turkse afkomst van de linkse partij Syriza, in een toespraak dat de Turkse minderheid en hun Griekse landgenoten liever naast elkaar leven – ‘ieder in zijn eigen hoekje’. Ook Komotini is nog steeds verdeeld in Turkse en Griekse wijken. Fatih Hüseyinoglu, een jonge IT-er, neemt mij mee voor een rondleiding in de Turkse wijk waar hij sinds zijn geboorte woont.

‘Ik ben niet zeker hoe mijn vrienden zouden reageren als ze wisten dat ik Turks ben’

We passeren lage huizen met armoedig pleisterwerk. Ze staan licht voorovergebogen of leunen tegen de aangrenzende gebouwen. Hüseyinoglu rijdt voorzichtig. ‘Het is een schande. We leven in de Europese Unie. Maar deze wegen lijken uit de Middeleeuwen te komen.’

Hüseyinoglu heeft veel Griekse vrienden. Ze praten over alles, behalve politiek en zijn afkomst. ‘Ik snijd dit onderwerp liever niet aan. Ik ben niet zeker hoe ze zouden reageren als ze wisten dat ik Turks ben.’

Hij is niet de enige. Veel mensen, waaronder journalist en politicus Mustafa Sargo, zijn bang om hun Turkse identiteit te onthullen. ‘Ik bid dat mijn Griekse vrienden van mijn wielerploeg mij niet zullen vragen of ik me Turks of Grieks voel.’ De 27-jarige Sargo is de enige Turk in deze groep. Daar is hij trots op, want hij zou toegeven dat hij tot de minderheid behoort. ‘Ik vind het confronterend dat zelfs ik – een persoon met voldoende sociaal kapitaal – zulke angsten heeft. Hoe zit het dan met mensen die zich in een precaire positie bevinden?’

De vraag naar etniciteit valt geregeld tijdens de dienstplicht. Ozan Ahmetoglu, Sargo’s collega van de redactie van de minderheidskrant Gündem, vertelt wat een van zijn vrienden heeft meegemaakt. ‘De luitenant vroeg hem of hij zich een Turk of een Griek voelde. Hij antwoordde dat hij een Turk was. De volgende dag werd hij vernederd in het bijzijn van alle rekruten. De luitenant dreef de spot met hem en legde uit waarom hij geen Turk was. Die jongen kreeg daarna psychische problemen. Hoe kan je zo spelen met iemand zijn identiteit?’

Bevolkingsuitwisseling

Tot de jaren zeventig gebruikten de Griekse autoriteiten afwisselend de termen ‘moslimminderheid’ en ‘Turkse minderheid’. De houding van politici begon te veranderen na de pogroms op de Griekse minderheidsgemeenschappen in Istanbul en andere Turkse steden in 1955. De gevolgen van die gebeurtenissen waren voelbaar voor de Turken in Thracië – de volgende 35 jaar werden hen bepaalde basisrechten onthouden. Ze mochten onder meer geen grond kopen of een rijbewijs bezitten. Na een wetswijziging verloren bovendien ongeveer 60.000 mensen met een Turkse etnische achtergrond de Griekse nationaliteit.

‘Sindsdien heerst het principe van wederkerigheid in de Grieks-Turkse betrekkingen: wat er met de Griekse minderheid in Turkije gebeurt, gebeurt er ook met de Turkse minderheid in Grienland, en vice versa, zegt Konstantinos Tsitselikis, docent Balkan-, Slavische en Oosterse Studies aan de Universiteit van Thessaloniki. ‘We hebben ook te maken met een constant spel van leugens en laster. Het is een vicieuze cirkel. We zijn tot stilstand gekomen omdat beide partijen overdrijven: Turkije heeft harde kritiek op de situatie van de Turkse minderheid in Griekenland en negeert de positieve veranderingen. Griekenland ontkent op haar beurt alles en beschouwt het gebruik van de term ‘Turkse minderheid’ door de Turkse politici als de grootste provocatie’, zegt Tsitselikis.

Nationale minderheden zijn de gijzelaars geworden van het lange conflict tussen Griekenland en Turkije. De bescherming van de minderheden werd meermaals als een voorwendsel gebruikt voor een inmenging en zelfs een invasie. Zoals vlak na de Eerste Wereldoorlog, toen het koninkrijk Griekenland het leger naar Anatolië stuurde om de Grieken in Smyrna (het huidige Izmir) te beschermen.

Om nieuwe etnische conflicten te voorkomen, vond er na de Grieks-Turkse oorlog van 1919-1922 een bevolkingsuitwisseling plaats. Meer dan een miljoen orthodoxe gelovigen – voornamelijk Grieken – werden toen verdreven uit Turkije en ongeveer 300.000 moslims van verschillende nationaliteiten moesten Griekenland verlaten. De uitwisseling gold echter niet voor de Grieken uit Istanbul en de Turken uit West-Thracië. Het in Lausanne gesloten vredesverdrag garandeerde deze minderheden alle rechten, waaronder vrijheid van godsdienst en taal.

Het verdrag uit 1923 keert terug als een mantra in verhalen over de Griekse Turken. Vertegenwoordigers van de moslimminderheid citeren artikelen die hen autonomie zouden moeten geven, maar die niet worden gerespecteerd. De Griekse autoriteiten herhalen daarentegen dat het verdrag alleen de moslimminderheid vermeldt. Het dient als excuus om de Turkse minderheid niet officieel te erkennen – hoewel mensenrechtenorganisaties Griekenland al jaren oproepen om dat wel te doen.

Angst voor een tweede Noord-Cyprus

Advocaat Gialaoglou vreest de imperialistische aspiraties van de Turkse president Recep Tayyip Erdogan, die zijn invloed probeert uit te breiden op de Balkan, met name in die landen met een islamitische meerderheid: Albanië, Bosnië-Herzegovina en Kosovo. Ook vreest hij dat de geschiedenis zich zal herhalen. ‘We willen niet het tweede Cyprus zijn.’

Cyprus, het op twee na grootste eiland in de Middellandse Zee, is de sleutel tot het begrijpen van de geschiedenis van discriminatie van de Turkse minderheid in West-Thracië, zegt academicus Tsitselikis. ‘Alle repressie die de minderheid in Griekenland heeft meegemaakt, is een echo van de gebeurtenissen op Cyprus. Dit is een gevoelig onderwerp waar niet over wordt gepraat.’

Vanaf 1878 tot 1960 heersten de Britten over Cyprus, een eiland dat bevolkt wordt door Grieken en Turken. In 1960 werd er een onafhankelijke staat gevormd, hoewel de Griekse Cyprioten wilden dat hun eiland onderdeel van Griekenland zou worden, en veel Turkse Cyprioten aansluiting van Cyprus bij Turkije wensten. In 1974 heeft Turkije het noordelijke deel van Cyprus geannexeerd. Angst voor een nieuwe invasie van Turkije – deze keer in West-Thracië, waar ongeveer 140.000 moslims wonen – leeft sterk. ‘Vandaar ook de afkeer van de Turkse minderheid: mensen zijn bang voor een Turkse aanval’, zegt Tsitselikis, die zo’n scenario heel onwaarschijnlijk vindt. ‘Erdogan zal geen lidstaat van de Europese Unie binnenvallen. Het is normaal dat de staat de diaspora verdedigt. Griekenland verdedigt ook de rechten van Grieken in Albanië. Maar dat is geen reden om paranoïde te worden.’

Woordenstrijd

Door het aanhoudende conflict op Cyprus werd de Turkse minderheid in Griekenland nog meer gemarginaliseerd. Al voor de invasie van Noord-Cyprus begonnen borden met het woord ‘Turks’ uit de openbare ruimte te verdwijnen. Eerst verwijderde men het bijvoeglijke naamwoord uit de namen van minderheidsscholen. Later, in 1988, verbood het Griekse Hof van Cassatie ook drie verenigingen het woord ‘Turks’ in hun naam te vermelden.

‘Onze stichting, Turkse Xanti Unie, is de oudste organisatie die de culturele ontwikkeling van de Turkse minderheid ondersteunt’, legt de huidige voorzitter Ozan Ahmetoglu uit. ‘Al veertig jaar strijden we voor ons bestaan. Rechtbanken wijzen verzoeken tot herregistratie af en de Griekse regering heeft de beslissingen van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens van 2007 en 2008 nog steeds niet geïmplementeerd.’

Het Hof oordeelde toen dat Griekenland het artikel van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens betreffende de vrijheid van vereniging had geschonden. Ahmetoglu gelooft dat de Griekse autoriteiten de uitspraken van het Hof eindelijk zullen accepteren.

Hij wacht niet zomaar en blijft schrijven over minderhedenkwesties, omdat ‘de media de macht hebben – ze creëren ons beeld van de wereld’. Maar ze kunnen de publieke opinie ook manipuleren. Ahmetoglu heeft dit meermaals ondervonden toen zijn foto’s en die van andere collega’s van de redactie in de Griekse kranten verschenen.

‘De hele situatie is absurd – de Grieken noemen de Turkse minderheid Turken, maar zelf mogen ze zich zo niet noemen’

‘Krantenkoppen zoals ‘Turkse spionnen’, ‘Ankara-agenten’ zijn de norm. De Griekse mainstream media gebruiken consequent de term ‘illegaal’ om naar onze vereniging te verwijzen. Zo worden we gecriminaliseerd. Daardoor denken mensen dat we terroristen zijn die een bedreiging vormen voor de openbare orde. Dit is ook het officiële standpunt van de rechtbanken en autoriteiten – we worden beschuldigd van het promoten van de Turkse identiteit in Griekenland in een land waar officieel geen Turken wonen’ zegt Ahmetoglu.

In het verhaal van de gerechtelijke strijd van verenigingen gaat het niet om rechtshandhaving, maar om politiek – daarover zijn Sargo, Ahmetoglu en Tsitselikis het eens. ‘De Griekse regering maakt de fout om zware juridische middelen in te zetten in een woordenstrijd, het gebruik van het adjectief ‘Turks’’, zegt Konstantinos Tsitselikis. ‘De hele situatie is absurd – de Grieken noemen de Turkse minderheid Turken, maar zelf mogen ze zich zo niet noemen.’

Turken vormen geen uitzondering. Griekenland erkent geen etnische minderheden. Macedoniërs en Albanezen, net als Turken, bestaan ​​gewoon niet. En academici als Tsitselikis worden vijanden van het moederland genoemd omdat ze het tegendeel durven te beweren.

Dit artikel werd eerder gepubliceerd op de Kanttekening op 27 september 2021.

‘Lang na zijn dood in 2003, blijft Edward W. Said een partner in vele denkbeeldige gesprekken.’ Met deze ware zin opent Timothy Brennan zijn intellectuele biografie Places of Mind over de Palestijns-Amerikaanse literatuurwetenschapper Edward Said (1935-2003), wiens blijvende invloed op de geesteswetenschappen nauwelijks kan worden overschat. Ook in de media en op social media is zijn analyse van oriëntalisme – de ‘westerse’ manier van hoe we naar het oosten kijken – springlevend. Palestijnen zijn trots op ‘hun’ held, wiens portret prijkt op muren van oude steden in Palestina, in het gezelschap van martelaren die stierven voor de Palestijnse zaak. Wie was Edward Said? Hoe kon hij uitgroeien tot de belangrijkste niet-westerse intellectueel van de twintigste eeuw? En waarom is hij nog steeds relevant? Over deze en andere vragen ging de Kanttekening in gesprek met zijn biograaf Brennan (68), die zelf als literatuurwetenschapper aan verscheidene Amerikaanse universiteiten verbonden was.

U kende Said persoonlijk. Wat was uw relatie met hem? En wat voor mens was hij?

‘Edward leerde ik in 1979-1980 kennen als student. Ik had een hoge dunk van hem, hij was een rijzende ster. Hij had ook interesse in mij, omdat ik geen typische student was. Na mijn afstuderen werd hij mijn Ph.D.-begeleider, die mij adviseerde bij het schrijven van mijn proefschrift. We hadden ook leuk persoonlijk contact. Hij had iets jongensachtig over zich en was informeel, terwijl hij met zijn superieure intellect tegelijkertijd iets intimiderends had. Je moest je colleges altijd heel goed voorbereiden.

‘Toen ik professor was geworden aan een lokale universiteit in New York kwam ik hem weer tegen op zijn kantoor op Columbia University, tijdens lunches, op bijeenkomsten en bij hem thuis. Edward vroeg mij zijn colleges van hem over te nemen, als hij voor lezingen elders was. We dronken soms whisky bij hem thuis. Vlak voor Edwards overlijden in 2003 hielp ik hem met zijn polemiek tegen journalist Christopher Hitchens (1949-2011, red.), die een kritisch essay over Edward had geschreven.’

Daarover heb ik gelezen in Hitchens autobiografie Hitch 22. Ze waren toch eerst vrienden, Said en Hitchens?

‘Dat klopt. Maar Hitchens kwam in het rechtse kamp terecht en verdedigde ook de Amerikaanse invasie van Irak. Hitchens had het over ‘islamofascisme’, en beschouwde zijn voormalige vriend als een ideologische tegenstander. Zijn essay was een laaghartige en agressieve aanval, Hitchens interpreteerde Edward totaal verkeerd.’

En ze hebben zich nooit meer met elkaar verzoend?

‘Nee. Hitchens heeft zijn ware gezicht laten zien met zijn essay. Hij wist dat Edward op sterven lag.’

Wat is Edward Saids invloed op de huidige wetenschap?

‘Die is diepgaand op verschillende manieren. Allereerst heeft Said de demografie van de studentenpopulatie op de faculteit mede helpen te veranderen. Hij opende deuren voor studenten van kleur. De faculteiten werden diverser. Ook kregen docenten van kleur mede dankzij Said betere posities op de universiteit. Hij liet zijn invloed gelden en kreeg zo mensen van kleur op hoge posities. Ook het kritische denken is dankzij Said veel belangrijker geworden. Hij heeft niet alleen de literatuurwetenschap – zijn eigen vak – diepgaand beïnvloed, maar ook andere vakken als antropologie en geschiedenis.

‘Daarnaast bood Said tegenwicht aan de maatschappelijke ruk naar rechts, waar we in de jaren tachtig van de vorige eeuw mee kampten. In de tijd van Reagan en Thatcher liet Said als publieke intellectueel niet alleen zien dat het anders kon, maar ook hoe. Hij was onafhankelijk en verdedigde het humanisme, terwijl westerse regeringen en de westerse publieke opinie een andere kant op bewogen.’

Hoe moet je Said zien? Als een Amerikaanse Jean-Paul Sartre, een gezaghebbende linkse intellectueel? 

‘Said was het dichtste wat VS had in de buurt van een Sartre. Maar met het cruciale verschil dat Amerika een anti-intellectueel land is, terwijl Frankrijk publieke intellectuelen heel hoog heeft zitten.’

Wat is Saids relevantie voor de maatschappij van nu?

‘Tegenwoordig staan in verschillende landen de geesteswetenschappen onder druk. De universiteit moet vooral nuttig zijn, economisch nut hebben. Said is met zijn eloquente verdediging van de geesteswetenschappen dé persoon die deze wetenschappen relevant maakte voor het publieke debat. Dat een universiteit niet nuttig moet zijn voor de samenleving, maar juist kritisch op de samenleving.

‘Daarnaast heeft Said veel betekend voor de Palestijnse zaak. Natuurlijk heeft hij niets kunnen veranderen aan de bezetting van Palestina en het Israëlische nederzettingenbeleid, maar wel heeft hij kritiek op het zionisme en op de staat Israël salonfähig gemaakt, waardoor je niet meteen voor antisemiet wordt uitgemaakt als je kritiek hebt. Bovendien heeft Said de eenstaatoplossing – één staat voor Joden en Palestijnen – bedacht en op de politieke agenda gezet. Deze oplossing is volgens mij de enige oplossing voor dit decenniaoude conflict.’

‘Ondanks Saids werk zijn islamofobe beelden van het Midden-Oosten nog steeds breed geaccepteerd in de westerse media’

U heeft een intellectuele biografie geschreven over Said, geen gewone biografie. Vanwaar deze keuze?

‘Allereerst natuurlijk omdat de uitgever dat expliciet aan mijn vroeg. Hij wilde een intellectuele biografie over Edward Said. Natuurlijk biedt mijn intellectuele biografie ook aandacht aan het persoonlijke, aan de anekdotes. Die zijn zeker belangrijk. Maar het moest geen biografie worden zoals die over (de Amerikaanse schrijver, red.) Philip Roth, die vol staat met seksuele schandalen. Als je Said recht wil doen, dan moet je hem beschrijven als de intellectueel die hij was. Ik wilde een verbinding leggen tussen de universitaire wereld en die van de intellectueel die op televisie aan allerlei debatten meedeed en zich inzette voor Palestina.’

Hoe combineerde Said beide werelden?

‘Said deed veel onderzoek naar de Arabische filosoof Ibn Khaldun (1332-1406, red.) en de Ierse schrijver Jonathan Swift (1667-1745, red.). Hij leerde van hen de kunst van welsprekendheid, die hij vervolgens toepaste in het publieke debat. Het waren voor Said dus geen gescheiden werelden, en zijn werk als academicus hielp hem om een succesvollere intellectueel te worden.’

Uw boek heet Places of Mind. Wat bedoelt u met deze titel?

‘Said kreeg van tegenstanders vaak het verwijt dat hij helemaal geen Palestijn was, maar gewoon een Amerikaan die in de Verenigde Staten woonde en werkte. Maar de meeste Palestijnen zijn ballingen. Voor hen, ook voor Said, is Palestina een geprojecteerde plek in de geest.

‘Daarnaast wilde Said de politieke discussie omkeren. We moeten ons niet focussen op tijd, zoals Hegel en Marx, maar op geografie. Veel belangrijker dan de factor tijd is voor de Palestijnen de factor geografie, namelijk dat hun land bezet is door Israël. En dat dankzij het nederzettingenbeleid steeds meer stukken land worden afgepakt.’

Door wie is Said intellectueel beïnvloed? Was dit vooral de Franse filosoof Michel Foucault (1926-1984, red.), die een relatie tussen taal en macht legde? Of bijvoorbeeld de Amerikaanse taalwetenschapper Noam Chomsky (1928-, red.)?

‘Hoewel Foucault Said inderdaad beïnvloed heeft, vooral in het begin van zijn carrière, is Said geen leerling van Foucault. Zijn bekendste boek Orientalism uit 1978 is ook geen Foucault-boek. Said is juist heel kritisch op Foucault, omdat hij te eenzijdig focust op het discours dat alles en iedereen controleert en te weinig aandacht heeft voor motieven als winst, ambitie, ideeën en macht in zijn analyse. Van grote invloed op Saids werk was inderdaad Noam Chomsky, die van Said het eerste exemplaar van Orientalism kreeg. Toch is Chomsky geen leermeester van Said. Ze waren tijdgenoten.’

Wie waren wel zijn leermeesters?

‘Een leermeester, in zekere zin, was de Libanese christelijke intellectueel Charles Malik (1906-1987, red.), die zich met dezelfde grote thema’s – Oost en West, de staat Israël en de islamitische wereld – bezighield als Said later. En Malik was een staatsman en een filosoof. Dat wilde Said ook zijn. Malik was getrouwd met de nicht van Saids moeder Eva. Daarom kon hij zo’n grote invloed op Said uitoefenen.

‘Verder heb je – naast andere inspiratoren – onder andere Constantine Zurayk (1900-2000, red.), die de term Nakba muntte, Arabisch voor ‘ramp’, als referentie naar de etnische zuivering van de Palestijnen in 1948; de Italiaanse filosoof Antonio Gramsci (1891-1937, red.), die een theorie ontwikkelde over culturele hegemonie; en de Nahda-intellectuelen van de Arabische renaissance van eind negentiende eeuw.’

Said is wereldberoemd geworden met zijn boek Orientalism. Wat is oriëntalisme volgens Said en wat is er problematisch aan?

‘Het is een idee dat al veel langer leefde onder Arabieren. Ze stoorden zich aan westerse karikaturen over het Arabische, islamitische leven. Said liet in zijn studie echter zien dat negentiende-eeuwse filologen deze anti-Arabische, anti-islamitische vooroordelen overnamen en institutionaliseerden, zodat de wetenschap politieke overheersing legitimeerde. Met zijn boek Orientalism bracht Said literatuurwetenschap naar het centrum van de politieke discussie. Interessant is bijvoorbeeld dat een Israëlische topmilitair een boek schreef over de ‘Arabische geest’, dat weer door de CIA gebruikt werd bij verhoortechnieken. Said heeft kritiek op het instrumentaliseren van oriëntalisme in oorlogen.’

In hoeverre is oriëntalisme een realiteit in onze tijd?

‘Oriëntalisme is echt overal. Ondanks Saids werk zijn islamofobe beelden van het Midden-Oosten nog steeds breed geaccepteerd in de westerse media. Neem de hypocriete wijze waarop westerse media reageerden op de terugtrekking van de VS uit Afghanistan. Opeens waren de media heel bezorgd over vrouwenrechten. Begrijp mij niet verkeerd: de Taliban zijn slecht voor vrouwen. Maar was het daarvoor echt zoveel beter? Dat durf ik te betwijfelen. En komt vrouwenhaat door de islam, wat het populaire beeld is? Natuurlijk niet, het komt door het patriarchaat in het algemeen.

‘Saids analyse over het oriëntalisme kun je niet alleen op de Arabische wereld toepassen, maar bijvoorbeeld ook op China. Alles over China is nu negatief bijvoorbeeld.’

Maar daar valt best wel wat voor te zeggen, nietwaar? China onderdrukt de islamitische Oeigoeren, begaat tegen hen een vorm van culturele genocide.

‘De genocide op de Oeigoeren is verschrikkelijk en ga ik niet bagatelliseren. Maar het beeld dat we over China hebben is een bekrompen beeld. Er bestaat in China een grote middenklasse. Maar de media hoor je daar zelden over. Het vijandbeeld is dominant. Oriëntalisme belet mensen om de werkelijkheid te zien. Alles is alleen maar negatief. Je moet met een open blik naar de wereld kijken, niet met een bekrompen visie.’

Er is nog steeds veel onrecht en ellende in het Midden-Oosten. Hoe kun je dit aankaarten zonder oriëntalistisch te zijn? Is dat wel mogelijk?

‘Dat is mogelijk. Je kunt tegelijkertijd postoriëntalist zijn en voor de universele mensenrechten opkomen. Dat is ook noodzakelijk. Edward Said maakte een onderscheid tussen filiation, verwantschap, en affiliation, verbondenheid. Verwantschap heb je met je familie en mensen van dezelfde etnische groep. Het is een andere band dan de verbondenheid die je met mensen voelt omdat je dezelfde waarden en standpunten deelt. Het is goed dat je kritisch bent over mensenrechtenschendingen, overal in de wereld. Maar het is een slechte zaak als je die mensenrechtenschendingen beschouwt als onderdeel van de islam. Kritiek op de Turkse president Recep Tayyip Erdogan? Prima. Maar hij is geen antidemocraat omdat hij moslim is.’

De Nederlandse rechtsfilosoof Paul Cliteur hekelde ooit het zogenoemde ‘occidentalisme’, een antiwesters discours waarin ‘het’ Westen als racistisch, kolonialistisch en ‘wit’ wordt voorgesteld. Bestaat occidentalisme?

‘We moeten voorzichtig hiermee zijn. Sommige auteurs wijzen op occidentalisme om de zogenaamde eenzijdigheid van Saids kritiek aan te tonen en het oriëntalistische standpunt te verdedigen. Dat is verdacht. Maar tegelijkertijd is het Westen meer dan racisme en kolonialisme. De westerse traditie bestaat ook uit denkers en activisten die kritiek hadden op kolonialisme en imperialisme. Ik heb collega’s die erg ongenuanceerd zijn over het Westen, in hun ogen de boeman. Dat is niet wat Said ons leerde. Ik wil ook lesgeven over de grote dingen die de westerse wereld heeft voortgebracht, ideeën die ook werden omarmd door niet-westerse denkers. We moeten juist genuanceerd zijn in de tijd van hyperraciaal bewustzijn.’

‘Radicale denkers die roepen dat het Westen de maatschappij vergiftigt, die interpreteren Said te extreem’

Said is dus genuanceerder dan dogmatische denkers die zich op hem beroepen?

‘Said denkt inderdaad minder binair dan sommigen die met zijn ideeën aan de haal gingen. Je moet ook kritisch over Said kunnen zijn. Said zorgde voor progressieve energie, maar tegelijkertijd is Orientalism ook een boos boek dat kan leiden tot polarisatie. Het is begrijpelijk dat sommige lezers juist die boze elementen eruit pikken. Maar radicale denkers die roepen dat het Westen de maatschappij vergiftigt, die interpreteren Said te extreem.’

Wat heeft Said nog meer gepresteerd behalve het concept van oriëntalisme?

‘Hij is de eerste die islamofobie problematiseerde, in zijn boek Covering Islam uit 1981, dat hij schreef naar aanleiding van de Iraanse gijzelingscrisis van 1979. Daarnaast liet Said in zijn geschriften over het Palestijnse conflict zien hoe belangrijk de kracht van het verhaal is. Het vertellen van een goed narratief is belangrijk voor politieke macht.’

Said werd geboren in Jeruzalem, groeide op in Palestina, Egypte en Libanon en werd daarna door zijn ouders naar een kostschool gestuurd in de Verenigde Staten, het land waar hij ook zijn academische carrière zou maken, zo lees ik in uw boek. Was Said een typische kosmopoliet, wiens vaderland de wereld is?

‘Niet helemaal. Said was heel erg Amerikaans. Dat was niet alleen technisch, dat hij een Amerikaans paspoort had, Said identificeerde zich ook sterk met de Amerikaanse cultuur. Zo at hij gewoon hotdogs, keek hij zaterdagmiddag graag naar het dansprogramma Dance Fever en hield hij ook van blockbusters als Die Hard. Tegelijkertijd wilde Said ook zijn Arabische en Palestijnse identiteit niet verloochenen. Met Arabieren sprak hij bijvoorbeeld alleen in het Arabisch. Ik denk dat zijn identiteit vooral werd bepaald door zijn positie als intellectueel en als progressieve academicus aan de universiteit. Maar zijn vaderland was niet de wereld, hij voelde zich geen Duitser of Fransman, alleen Amerikaan en Palestijn.’

Said had een christelijke achtergrond, zijn ouders waren Anglicaans. Maar hij noemde zich voor de grap wel eens een ‘eremoslim’, omdat hij voor de rechten van moslims opkwam. Hoe verhield Said zich tot het christendom?   

‘Het feit dat Said en zijn familie lid van de Anglicaanse Kerk waren, dezelfde kerk als de Britse koloniale machthebbers, was een beetje oncomfortabel, ook tegenover de Arabische christenen in het land. Said zei later tegen zijn kinderen dat hij atheïst was. Als ze langs een kerk liepen en ze mensen hoorden zingen, voelde hij niet de behoefte om even naar binnen te gaan om te kijken. Maar tegenover moslims noemde Said zich geen atheïst, omdat dit onder moslims wat gevoeliger ligt. Said was diep beïnvloed door zijn religieuze opvoeding en kende de gebeden en liederen van de Anglicaanse Kerk goed. Zijn christelijke opvoeding heeft vooral zijn liefde voor muziek gevormd.’

Waarom kon Said vanaf de jaren zestig van de vorige eeuw carrière maken aan de universiteit? Werd hij niet tegengewerkt? Had hij – als wetenschapper met een Arabische etnische achtergrond – geen last van discriminatie en racisme?

‘Said had soms last van discriminatie en racisme toen hij studeerde. Hij was ‘donker’ en van een ‘twijfelachtige achtergrond’. Maar toen hij eenmaal beroemd was geworden, werd hij beschermd door zijn celebrity status. Ook zijn intelligentie en zijn succes beschermden hem. Said kon klachten articuleren. Mensen waren voorzichtiger, omdat ze wisten dat hij verbaal heel sterk was. In bepaalde kringen was Said niet welkom, maar dat was meer ideologisch, omdat hij links was en voor de Palestijnen opkwam. Maar juist zijn progressieve standpunten openden de deuren bij anderen.’

In hoeverre beschouwde de staat Israël Said vanwege zijn activisme als een ‘gevaar’?

‘De staat Israël beschouwde Said als een bedreiging vanwege zijn eloquente verdediging van het Palestijnse standpunt. Saids grote tegenstander was de Brits-Amerikaanse historicus en oriëntalist Bernard Lewis (1916-2018, red.), die volgens Noam Chomsky betaald werd door de staat Israël. Ze voerden stevige debatten. Verder had je in de VS magazines die door Israël betaald werden, of door de Israëllobby. Deze magazines probeerden Saids reputatie door het slijk te halen. Zo noemde Edward Alexander (hoogleraar Engels en essayist, 1936-2020, red.) Said ‘the professor of terror’ en probeerde hij hem met terrorisme in verband te brengen.

‘Said was niet welkom in zijn geboorteland. Pas na de Oslo-akkoorden, waar Said trouwens fel tegen was, kon hij terugkeren naar Palestina.’

‘De staat Israël beschouwde Said als een bedreiging vanwege zijn eloquente verdediging van het Palestijnse standpunt’

En wat vond de Amerikaanse overheid van hem? De FBI tapte toch zijn telefoongesprekken af? 

‘Inderdaad. En de FBI schreef ook uitgebreide rapporten over Said, die ze goed in de gaten hielden. Hij was enigszins verdacht omdat hij actief was voor de Association of Arab-American University Graduates (de Vereniging van Arabisch-Amerikaanse Alumni, red.). Toch, zo blijkt uit de stukken, kreeg de FBI steeds meer waardering voor Said. Ze hadden al vroeg door dat hij het ver zou schoppen als intellectueel, op basis van zijn optreden en zijn intelligente artikelen. Ze begonnen hem aardig te vinden. Het is een beetje zoals de film Das Leben der Anderen, waar een Stasi-agent sympathie begint te krijgen voor een dissidente schrijver uit de DDR.

‘Tegelijkertijd had de FBI ook al vroeg in de gaten dat Saids ideeën gevaarlijk waren, vooral voor Israël. Stanley Kurtz, een antropoloog die verbonden was aan de conservatieve Hoover Institution, getuigde in 2003 voor een subcommissie van het Huis van Afgevaardigden dat Saids postkoloniale kritiek ervoor had gezorgd dat docenten en onderzoekers Midden-Oosten Studies in de VS ongevoelig waren geworden voor de verleiding om bij te dragen aan de ‘War on Terror’ van president George W. Bush.’

Said was heel kritisch over de ‘oorlog tegen terreur’, weet ik dankzij zijn polemiek met Christopher Hitchens. Maar hoe keek hij aan tegen extremistische organisaties als Al Qaida?

‘Said had stevige kritiek op Al Qaida en nam afstand van hen. Ook had hij kritiek op splintergroepen van de PLO (de Palestijnse Bevrijdingsorganisatie, red.). Said voelde dit al redelijk vroeg aan. Aanvankelijk steunde Said de radicale facties, maar zijn vriend Eqbal Ahmad (1933-1999, red.) overtuigde hem van het feit dat dit niet de juiste weg was om te bewandelen. Je moet het publiek winnen, en dat kun je alleen als je op de moral highground staat. Omdat Said kritiek had op de militaire optie en plegers van zelfmoordaanslagen geen martelaren noemde, werd hij niet populair bij de radicalen in het Midden-Oosten.

‘Said schreef veel over 9/11 en de ‘oorlog tegen terreur’. Said verdedigde het terrorisme niet. Hij steunde Amerika. Maar dan wel het andere Amerika, het Amerika van de goede progressieve tradities. Van de burgerrechten, van het feminisme. De wijze waarop de VS onder leiding van Bush de oorlog tegen de terreur uitvochten, vond Said bespottelijk. Ook had hij kritiek op het feit dat onder het mom van deze oorlog burgerlijke vrijheden werden geschonden. Het ging onder andere om de Patriot Act van oktober 2001, die de Amerikaanse overheid meer ruimte gaf om informatie te vergaren over mogelijk terrorisme en hier harder tegen op te treden. Said bekritiseerde de erosie van de rechtsstaat, waarbij al dan niet vermeende tegenstanders, waaronder Amerikaanse burgers, willekeurig vermoord konden worden, de institutionalisering van foltering. Hij hekelde ook het hersenloze gejoel waarmee een groot deel van het Amerikaanse publiek deze aanval op de rechtsstaat verwelkomde.’

Als Said nu nog geleefd zou hebben, hoe zou hij hebben gereageerd op de imperialistische politiek van Turkije? En zou hij het isolationisme van Donald Trump, die zich wilde terugtrekken uit het Midden-Oosten, hebben toegejuicht, denkt u?

‘Said is nu meer dan achttien jaar geleden overleden, dus we moeten voorzichtig zijn met het doen van voorspellingen. Maar het is evident dat hij kritiek zou hebben op Erdogan, die niet alleen een autoritaire richting heeft ingeslagen, maar ook de onafhankelijkheid van de universiteiten aanvalt. Juist de academische vrijheid had Said altijd hoog in het vaandel staan.

‘Uiteraard zou Said ook kritisch zijn op Donald Trump. Said was wel voor de terugtrekking van de VS uit het Midden-Oosten, maar was tegen isolationisme. Hij vond dat de Verenigde Naties voor vrede moesten zorgen.’

Ten slotte: wat zou hij, denkt u, hebben gevonden van de BDS-beweging (Boycot, Desinvestering en Sancties, red.), die Israël cultureel en economisch wil boycotten?

‘Hij zou de BDS-beweging denk ik hebben gesteund. Maar dan wel als intellectueel, dus kritisch. Zo werkte Said samen met een Israëliër voor een orkest. De BDS-beweging zou dit verkeerd vinden. De boycot van Zuid-Afrika leidde uiteindelijk tot het einde van de apartheidspolitiek. Zo moet de boycot van Israël leiden tot het einde van de apartheid en de bezetting en vrijheid voor de Palestijnen. En de eenstaatoplossing van Said, een democratische staat met gelijke rechten voor alle burgers, is daarvoor de beste oplossing.’

Dit artikel werd eerder gepubliceerd op de Kanttekening op 17 november 2021.