Catalonië verklaarde zich in oktober 2017 onafhankelijk, maar Madrid stak hier een stokje voor en de Catalaanse president Carles Puigdemont moest halsoverkop het land ontvluchten. NRC-journalist Koen Greven schreef over de Catalaanse crisis een boek. ‘Het conflict is helemaal uit de hand gelopen omdat beide partijen niet wilden toegeven.’

Als Spanje-correspondent voor NRC maakte Koen Greven van dichtbij de politieke crisis in Catalonië mee. In oktober 2017 probeerde de separatistische deelregering van Catalonië zich af te scheiden van Spanje, maar deze poging mislukte en de Catalaanse president Carles Puigdemont vluchtte naar België. De media stellen de Catalaanse crisis vaak voor als een strijd tussen Spanjaarden en Catalanen, tussen Madrid en Barcelona. Greven stelt daarentegen dat de belangrijkste politieke tegenstelling die tussen de Catalanen onderling is. Vandaar ook de titel van zijn nieuwe boek hierover: Verscheurd Catalonië.

De Kanttekening sprak met Greven over de Catalaanse crisis. Waarom is het conflict tussen de nationale regering in Madrid en de regionale regering in Barcelona geëscaleerd? In hoeverre is de Catalaanse crisis vergelijkbaar met de situatie in de Rif in Marokko, waar de Hirak-beweging tegenover de regering in Rabat staat? En welke rol speelt de geschiedenis in de Catalaanse crisis, in het bijzonder de Spaanse Burgeroorlog (1936-1939) en de dictatuur van Franco (1939-1975)?

‘Het conflict is helemaal uit de hand gelopen omdat beide partijen niet wilden toegeven’

Wat is er, kort samengevat, eigenlijk gebeurd in Catalonië?

‘Catalaanse politici wilden graag dat Catalonië zich zou afscheiden van Spanje, maar dat is mislukt. De politieke crisis speelt al langer maar raakte in een stroomversnelling, met een climax in oktober 2017. De rest van Europa keek met verbazing naar de gebeurtenissen in Catalonië. Een illegaal referendum. Ordetroepen in Barcelona. Het uitroepen van een onafhankelijke republiek, die maar één dag heeft bestaan. De vlucht van president Puigdemont. Het conflict is helemaal uit de hand gelopen omdat beide partijen niet wilden toegeven. Vorige week zijn er tegen twaalf gekozen Catalaanse politici hoge gevangenisstraffen geëist, met zeven tot vijfentwintig jaar cel. Dit draagt niet bepaald bij aan de-escalatie van het conflict.’

Waarom reageert Spanje zo fel? En waarom heeft de Catalaanse regering de zaak zo gepusht?

‘Veel Catalanen hebben het idee dat Madrid Catalonië onderdrukt. Al eeuwenlang. Nationalistische Catalanen kruipen graag in de slachtofferrol, maar Catalonië geniet juist heel veel autonomie. Ze hebben een eigen politie, onderwijs in de Catalaanse taal, enzovoort. Nergens anders in Europa genieten minderheden zoveel vrijheden. Maar Catalaanse nationalisten lijken steeds meer te willen. Niet zo heel lang geleden veranderden url’s van veel Catalaanse websites: in plaats van ‘.es’ eindigen ze nu met ‘.cat’.

Het verschil met Nederland is dat ze in Spanje niet polderen. Je bent voor of tegen. Niet alleen Catalaanse nationalisten denken zo, maar dat is ook de stemming in Madrid. Na de gebeurtenissen in Catalonië in oktober 2017 hebben veel mensen in mijn straat in Madrid de Spaanse vlag opgehangen. Ze hebben totaal geen sympathie voor de Catalaanse onafhankelijkheid, ze zijn zich vanwege deze gebeurtenissen juist Spaanser gaan voelen.’

Puigdemont is uit Spanje gevlucht. Wat doet hij nu?

‘Op 30 oktober 2017, drie dagen na de Catalaanse onafhankelijkheidsverklaring, hebben Puigdemont en vier van zijn ‘ministers’ het land verlaten. Puigdemont ging eerst naar België. Spanje heeft om uitlevering gevraagd, maar de Belgen hebben dit geweigerd omdat rebellie in België geen strafbaar feit is. In Duitsland werd Puigdemont wel opgepakt, maar niet uitgeleverd omdat de Duitse rechter rebellie met geweld niet overtuigend bewezen achtte. Puigdemont is in Europa een vrij man. Alleen: als hij een voet op Spaanse bodem zet, wordt hij gearresteerd en hangt hem een hoge gevangenisstraf boven het hoofd.

Het huurhuis van Puigdemont in Waterloo is het hoofdkwartier van de Catalaanse regering in ballingschap. Puigdemont gelooft echt dat hij nog een keer zal terugkeren. Dat maakte hij mij ook duidelijk toen ik hem vorig jaar oktober in Amsterdam interviewde. Maar ik vrees voor hem dat hij de geschiedenis in zal gaan als ‘de president van één dag’.’

En de onafhankelijkheid van Catalonië – die is nu verder weg dan ooit, toch?

‘Nu is dat wel zo. Over twintig jaar kan het misschien heel anders liggen. In de jaren tachtig was vijftien tot twintig procent van de Catalanen voor onafhankelijkheid, nu ligt dat op bijna vijftig procent. Spanje is bang dat de onafhankelijkheid van Catalonië tot een kettingreactie zal leiden. Dat daarna ook de Basken onafhankelijk willen worden. En de Galiciërs. Spanje is een heel fragiel land. Daarom staat er in de grondwet dat regio’s niet uit Spanje mogen stappen.’

‘Ik vrees voor Puigdemont dat hij de geschiedenis in zal gaan als ‘de president van één dag’’

Is de Catalaanse onafhankelijkheid eigenlijk niet te vergelijken met de Brexit, in de zin van dat mensen die onafhankelijkheid willen niet goed hebben nagedacht over de consequenties?

‘Die vergelijking klopt ergens wel. Puidgemont maar ook anderen zijn alleen maar bezig geweest met de weg naar onafhankelijkheid, niet met wat er daarna moet gaan gebeuren. De gevolgen kunnen heel slecht zijn voor de Catalaanse economie, die zeer met de economie van de rest van Spanje is verweven.’

Als je in Catalonië op vakantie bent zie je overal Catalaanse vlaggetjes. De meeste Catalanen zijn toch voor onafhankelijkheid? Of is die inschatting volkomen onjuist?

‘Het ligt inderdaad genuanceerder. Nederlanders kennen Catalonië van de strandvakanties aan de Costa Brava en natuurlijk van FC Barcelona en Johan Cruijff. Om die reden hebben veel mensen een pro-Catalaans sentiment,  maar om eerlijk te zijn is onze blik nogal oppervlakkig. Er is een groot verschil van waar in Catalonië je bent. De provincie Gerona, in het noordoosten van Catalonië, is praktisch geen Spanje meer. Puigdemont komt hiervandaan. In Gerona wordt Catalaans gesproken, dat is ook de taal op school, de taal op straatbordjes en parkeermeters. Op gemeentehuizen wappert de Catalaanse vlag en de inwoners van Gerona steunden tijdens het WK van 2010 niet Spanje maar het Nederlands Elftal. Maar Catalonië is meer dan alleen Gerona. In de provincie Tarragona, onder Barcelona, is het sentiment heel anders. Daar voelt men zich meer met Spanje verbonden. De meerderheid van de Catalanen is niet voor onafhankelijkheid. Na het illegale referendum laten de Catalanen die bij Spanje willen blijven horen ook meer van zich horen. De crisis in Catalonië is een tweestrijd tussen de Catalanen onderling.’

Een onaardige vraag, maar heeft u meer sympathie voor de ‘loyalisten’ in Catalonië dan voor de separatisten?

‘Als journalist ben ik onafhankelijk, ik trek geen partij. Maar omdat ik in Madrid woon vinden Catalaanse nationalisten mij bevooroordeeld. Zo gepolariseerd zijn de verhoudingen nu.’

‘Net als de Catalanen voelen ook de Riffijnen zich onderdrukt door het centrale gezag’

U bent vorig jaar Marokko uitgezet, omdat u geen speciale toestemming had om in de Riffijnse stad Al Hoceima te werken. In hoeverre kun je de Catalaanse strijd voor onafhankelijkheid eigenlijk vergelijken met de strijd van de Hirakbeweging voor meer vrijheid voor de Riffijnen? 

‘Er zijn zeker parallellen. Net als de Catalanen voelen ook de Riffijnen zich onderdrukt door het centrale gezag, waar ze zich tegen afzetten. En ook de Riffijnen voelen een sterke verbondenheid met elkaar. Daarnaast hebben ook de leiders van de Hirakbeweging hoge gevangenisstraffen opgelegd gekregen. De verschillen mogen we echter niet uit het oog verliezen. De Marokkaanse overheid is echt dictatoriaal. De Spaanse overheid is dat niet. Daarnaast strijden Rif-activisten niet voor onafhankelijkheid, hoewel ze door de Marokkaanse media wel als worden geframed.’

In Marokko heb je weinig persvrijheid. Hoe zit dat eigenlijk in Spanje? Heeft u daar last gehad van een bemoeizuchtige overheid?

‘Helemaal niet. Ik heb Puigdemont twee keer geïnterviewd, toen hij nog in Catalonië zat. De laatste keer was in de zomer van 2017, enkele maanden voor het illegale referendum. Wel heb ik op sociale media veel last van trollen gehad. Zij schelden mij uit voor fascist, omdat ik geen activist ben voor de Catalaanse zaak.’

‘Franco verbood openbare uitingen in de Catalaanse taal. Dat heeft kwaad bloed gezet’

Hoe zit het met de rol van de Spaanse Burgeroorlog en de dictatuur van Franco in dit verhaal? Wordt Madrid door de Catalanen nog steeds met Franco geassocieerd?

‘We moeten hier, zoals met alles, genuanceerd naar kijken. Het was niet zo dat alle Spanjaarden voor Franco waren en alle Catalanen tegen. Dat lag veel ingewikkelder. Wel verbood Franco openbare uitingen in de Catalaanse taal, met als gevolg dat je alleen thuis Catalaans kon spreken. Dat heeft kwaad bloed gezet.

In Spanje wordt er nog steeds omzichtig omgegaan met het recente verleden. Mijn dochter, die in Madrid op de middelbare school zit, krijgt geen les over de Spaanse Burgeroorlog. Dat ligt nog steeds heel gevoelig. Eigenlijk bestaan er in Spanje meerdere geschiedenisboeken naast elkaar. Het Catalaanse verhaal is heel anders dan de Spaanse versie van de geschiedenis. Ik sprak met een Catalaanse burgemeester die beweerde dat Catalonië de eerste democratie van Europa was. Men is ook erg trots op de eigen, specifiek Catalaanse tradities, zoals het bouwen van menselijke torens. En niet te vergeten FC Barcelona, een van de beste voetbalclubs van de wereld.’

Ja, want hoe zat het daar ook alweer mee? Johan Cruijff is toch een icoon in Catalonië, als voetballer en als trainer?

‘Inderdaad. Johan Cruijff, die door de Catalanen El Flaco werd genoemd – De Dunne –, ging in 1973 als voetballer bij Barcelona aan de slag. Dankzij Cruijff werd Barcelona in 1974 lanskampioen en werd Real Madrid – de club van Franco – met 0-5 verslagen. In 1992 won Barcelona de Champions League met Cruijff als trainer. Cruijff heeft veel betekend voor het Catalaanse zelfvertrouwen. Maar hij heeft zich nooit politiek laten gebruiken door Catalaanse nationalisten. Hij was weliswaar trainer van het Catalaanse elftal, maar deed dit alleen omdat hij de jeugd aan het voetballen wilde krijgen.’

Sevda Bali (49) werd uitgehuwelijkt aan een Turks-Nederlandse man. Ze had geen gelukkig huwelijk en zette er een punt achter, om daarna toch nog het leven te leiden dat ze wilde.

Bali heeft twee Turkse ouders en werd geboren in Berlijn, toen dat nog door een muur verdeeld werd. ‘Wij gingen regelmatig in het oostelijke deel winkelen’, vertelt ze. ‘Je mocht niets meenemen naar het westen, maar wij trokken onze nieuwe kleren alvast aan. Daar kwam geen commentaar op.’ Bali’s vader zat gevangen tussen de moderne, westerse wereld en de oude, Turkse gewoontes. Enerzijds gaf hij zijn dochter alle vrijheid om te studeren aan de universiteit, maar toen ze op negentienjarige leeftijd nog niet getrouwd was en een familie uit Nederland een Turkse vrouw zocht, huwelijkte hij haar uit.

Iedere maand kwamen Turkse mannen naar haar vader toe om zijn dochters hand te vragen, maar haar vader gaf niet toe. Voor hen was het meer uit gewoonte dat ze haar uithuwelijkten, dat gebeurde voortdurend in de Turkse gemeenschap. Meestal gingen meisjes met zeventien of achttien jaar trouwen. Bali: ‘Ik zat op een universitaire opleiding, ik was linksgeoriënteerd en daarom sprak de Turkse gemeenschap schande van mij.’ Ze zou een slechte vrouw worden, geen man zou haar willen en ze was een schande voor haar familie. Toen er toch een familie op zoek was naar een vrouw, greep haar vader zijn kans en Bali ging daarin mee.

‘Ik mocht niet eens Nederlandse lessen volgen’

Uithoek in Nederland

‘Ik vond dat goed’, haast Bali zich te zeggen. ‘Dat ging niet tegen mijn zin in. Mijn vader vroeg nog of ik in Nederland verder mocht studeren aan de universiteit, ik was bijna klaar. Dat was geen probleem, zeiden ze.’ Maar eenmaal getrouwd en in Nederland aangekomen, ver weg in het plaatsje Zelhem in Twente, vond haar man het teveel kosten en te ver reizen om naar de universiteit te gaan. Bali moest maar gaan werken, ook iets voor de kost doen: ‘Ik mocht niet eens Nederlandse lessen volgen!’

Die lessen volgde ze toch, ondanks de afkeuring van haar man. Iedereen sprak Duits daar, dus de Nederlandse taal had ze niet nodig. ‘Hij zei dat ik niets kon, dat het mij toch niet zou lukken.’ Maar Bali haalde het wel. Bij haar diploma-uitreiking was haar man er niet. ‘Hij zei: ‘Natuurlijk heb je dat gehaald, je deed die opleiding toch?’’ Ondertussen was Bali zwanger van haar eerste kind, maar dat eindigde in een miskraam door de mishandeling van haar man. ‘Het was afschuwelijk, dat hele huwelijk, maar ik zat ook vast in tradities. Ik dacht dat het zo hoorde en dat het wel beter zou worden’, legt ze uit. Maar het werd niet beter. Ook niet toen hun dochter en zoon geboren werden. Bali hield van haar man, het was haar lot, dacht ze.

Met de bus

Bali mocht niet eens met de bus naar Doetinchem. Ze was Turkse en volgens een paar kennissen durfde ze wel veel, maar mocht ze niet zonder haar man reizen. ‘Ik moest toch gaan werken? Hoe moest ik dan aan een baan komen?’, zegt ze. Daarom ging ze toch naar Doetinchem, waar ze bij het arbeidsbureau een Nederlandse man trof die vloeiend Turks sprak. ‘Ben je gek?’, vroeg hij haar. ‘Jij hebt zoveel kennis, verreweg het meeste van alle Turkse vrouwen die ik ken, en dat laat je achter je om te gaan trouwen?’ Voor Bali was het een geschenk om iemand te ontmoeten die haar op waarde schatte en haar verder wilde helpen.

Bali wilde verder leren. Omdat de universiteit geen optie was, ging ze in de buurt een secretaresseopleiding volgen. Via haar contact bij het arbeidsbureau kwam ze daar terecht. ‘Daardoor dacht ik de taal goed te leren, ik had een ontzettend Duits accent’, vertelt ze. Na die opleiding deed ze aan boekhouden, calculatie en volgde ze allerlei opleidingen in de richting van boekhouden. Ondertussen kreeg ze een dochter en later ook nog een zoon. ‘Die zoon was niet gepland. Omdat ik zware medicijnen kreeg wegens ziekte, werkte de pil niet meer. Daar hadden ze me niet voor gewaarschuwd. Maar ik heb hem laten komen, hij was helemaal gezond.’

‘Hij zei: ‘Ik schiet je dood’’

Echtscheiding

Na achttien jaar was ze op en zette ze een punt achter het huwelijk. ‘Ik wist toen dat het niet beter zou worden, eerder slechter, en ik kon niet meer. Ik heb mijn ouders om vergeving gevraagd toen ik ging scheiden, ik wilde die schande eigenlijk niet op ze leggen’, vertelt Bali. Haar kinderen zaten inmiddels op de middelbare school in Doetinchem en Bali kocht een huis tegenover de school. Zo konden haar kinderen naar school en was ze wat verder bij haar ex vandaan. Die probeerde hun kinderen tegen haar op te zetten, wat hem niet lukte. Maar ook zijn vader bemoeide zich ermee, het was een schande voor de hele familie dat Bali vertrokken was. ‘Zijn vader belde me op, hij zei: ‘Ik schiet je dood’, waarop ik zei: ‘Zal ik je het adres even geven? Dan hoef je niet te zoeken.’ Dat was de laatste keer dat ik iets van hem hoorde.’

Haar eigen ouders vonden het ook erg dat Bali ging scheiden. Al tijdens haar verhuizing stonden ze op de stoep. Er was een heel lang gesprek nodig voordat haar vader zei: ‘Nu kijk je weer als mijn dochter, dus je hebt goed besloten’. Ze accepteerden dat ze alleen voor haar kinderen zorgde.

Bali had al die tijd op een kantoor gewerkt en haalde een praktijkdiploma in boekhouden. Maar daar lag haar hart niet. ‘Ik wilde met mensen omgaan en niet de hele dag achter een bureau zitten.’ Toen de kans voorbijkwam om een restaurantje te beginnen, greep ze die met beide handen aan. Ze kwam ook in de gemeenteraad terecht voor GroenLinks, maar dat liep niet goed af. ‘Ik dacht dat ze mij als persoon wilden, maar ze wilden een Turk om ook Turkse stemmers te trekken. Toen dat niet meer nodig was, werd ik gedumpt. Ik was fractievoorzitter van de partij, maar opeens was ik niet goed genoeg meer. Ik voelde me gebruikt.’ En dat terwijl ze met voorkeurstemmen in de raad was gekozen. Van een bijna onverkiesbare vijfde plek op de lijst werd ze tweede.

‘Ik dacht dat GroenLinks mij als persoon wilden, maar ze wilden Turkse stemmers trekken. Toen dat niet meer nodig was, werd ik gedumpt’

Eigen partij

In haar tijd bij de gemeenteraad ontdekte ze dat politiek niet gaat om idealen, maar om wat er achter de gordijnen wordt geregeld. Dat inspireerde haar om een nieuwe partij op te zetten: de Partij voor Mens en Milieu. ‘We haalden de kiesdrempel niet eens’, verzucht ze. Ze weet wel waar dat aan ligt: ze is Turks. Er werd eerst gedacht dat ze Indisch was, vanwege haar achternaam (Bali is een Indonesisch eiland). Dat kon wel door de beugel. Maar dat ze haar dochter en een vriendin met duidelijke Turkse namen op de lijst had gezet, dat kon niet. Toen Bali vertelde dat ze ook Turks is, schrokken de mensen die eventueel nog belangstelling hadden voor haar partij. Dat wilden ze niet hebben, vertelt Bali. Dat er ook nog een Gerrit, Vincent en Maarten op de lijst stonden deed er niet toe. Ze had de partij samen met milieudeskundige Gerrit opgezet. ‘We hadden echt een goed programma, maar mensen kijken niet verder dan je Turks-zijn en dan haken ze af, ongeacht je programma.’ Een flinke tegenvaller.

Bali voelt zich niet eens echt Turks. Ze is officieel Nederlands, maar dat voelt ze zich ook niet. Geboren in Berlijn, maar Duits voelt ze zich ook niet. ‘Ik ben een wereldburger, maar dat is best moeilijk soms. Wie ben ik en waar hoor ik bij? Ik denk nog steeds in het Duits, dat is best lastig’, vertelt ze. Bij GroenLinks was ze niet meer welkom, en toch blijft ze respect houden voor iedereen. Dat krijgt ze in haar restaurant terug. ‘Hier komen alleen vrolijke mensen. Ik heb wat vaste gasten waarvan sommige van ver komen – zelfs uit Duitsland –, maar ze komen hier graag.’

Dochter

De dochter van Bali is inmiddels 28 jaar en woont nog thuis. Ze heeft een opleiding tot verpleegkundige gevolgd en heeft een vaste baan. Ze heeft geen studieschuld. ‘De studie heb ik voor haar betaald’, zegt Bali. ‘Helaas kon ik dat niet doen voor mijn zoon.’ Ze vindt het erg belangrijk dat haar kinderen als zelfstandige en evenwichtige volwassenen met een eigen mening in het leven staan. Met 28 jaar en nog ongetrouwd thuis wonen, dat is erg ongebruikelijk in de Turkse cultuur. ‘Dat kan me niet schelen’, vertelt ze. ‘Ik vind het veel belangrijker dat mijn dochter gelukkig is. Ze is op zoek naar een woning voor zichzelf en daarna kan nog van alles gebeuren.’ Voor Bali is het belangrijk dat haar kinderen een goed leven opbouwen.

‘Mijn zoon is heel slim, hij is bijna klaar met de universiteit, waar hij de Engelse en Franse taal en literatuur studeert en studeert om tolk te worden. Ik ben zo trots op mijn kinderen. Ik heb ze deels in het Duits opgevoed, mijn kinderen spreken vijf talen.’ Haar dochter gaat twee keer per jaar op vakantie. Dat kan eigenlijk niet in de Turkse gemeenschap, als vrouw alleen op vakantie gaan. Alle dingen die Bali als meisje niet kon of mocht, die mag haar dochter wel. ‘Ik heb haar wat schrik aangejaagd wat mannen betreft, denk ik. Ze heeft nu sinds een jaar een vriend. Ik zei altijd dat als zij voor haar achttiende met een vriend thuis zou komen, ik hem af zou schieten’, daarin lijkt Bali op haar huidige man.

Een paar maanden geleden is Bali opnieuw getrouwd, ook met een Turk. ‘Deze is anders’, legt ze uit. Hij was ook eerder getrouwd, uitgehuwelijkt en kreeg ook twee kinderen. Hij kreeg de volledige voogdij over zijn kinderen en voedde ze in Nederland op, als alleenstaande vader. Zijn dochter en zoon studeerden beide. Op haar achttiende kwam zijn dochter thuis met een vriend, ze wilde trouwen. ‘Over mijn lijk’, was zijn reactie. Maar het was echte liefde en zijn dochter mocht doorstuderen. Bali’s man kon het niet laten zijn schoonzoon te intimideren: ‘Als je haar niet laat studeren, doe ik je wat aan’.

Eindelijk gelukkig

‘Mijn man respecteert vrouwen. Hoe hij met zijn dochter omgaat, daar word ik echt blij van’, vertelt Bali. Voor haar en haar man voelt opnieuw de liefde vinden rond hun vijftigste levensjaar als een tweede kans. Beiden waren ze teleurgesteld in de liefde, maar kregen alsnog de kans om mee te maken hoe het hoort te zijn. ‘Alles is anders’, vertelt Bali. ‘Zelfs ruziemaken is anders. Het is erg mooi om dit mee te maken voordat ik doodga. Echte liefde bestaat!’ Bali voelt zich veilig en geliefd. Haar man had zelfs een heel trouwfeest georganiseerd. ‘Ik had een echte bruidsjurk aan.’ Dat dat bijzonder is, blijkt wel uit de vooroordelen die er bij Turkse mannen bestaan; je bent al oud, je bent tweedehands, een slechte vrouw, al gebruikt. ‘Maar mijn man houdt van mij en ik van hem.’

Door opnieuw te trouwen kreeg Bali twee kinderen erbij. Dat klopt precies bij haar vroegere verlangen om een groot gezin te hebben. ‘Ik wilde een leuk en gezellig gezin met vier kinderen. Twee jongens en twee meisjes, dat is altijd het mooiste. En nu heb ik het!’ Nadat Bali haar zoon kreeg mocht ze niet opnieuw zwanger worden. Dat grote gezin zat er daarom niet in, maar ze heeft het nu alsnog. ‘Ik ben eindelijk gelukkig.’