Het verkiezingsresultaat van Denk bij de Provinciale Statenverkiezingen van 20 maart viel nogal tegen. Selcuk Öztürk wordt geen senator.

De Provinciale Statenverkiezingen kende nogal wat verliezers, maar het was Denk dat zich ontpopte tot de teleurstelling van de verkiezingsavond. Tweede Kamerlid Selcuk Öztürk, door de partij op het schild geheven als lijsttrekker voor de Eerste Kamer, mikte aanvankelijk nog op twee Senaatszetels. Waar dat op de verkiezingsavond slechts één leek te worden, bleken dat er de volgende ochtend nul te zijn.

Opmerkelijk, want Denk kon in de peilingen steeds op een tot twee Senaatszetels rekenen. Ook lijkt de partij goed georganiseerd en bleek haar achterban tijdens de gemeenteraadsverkiezingen zeer loyaal. Wat ging er deze Statenverkiezingen mis bij Denk? De Kanttekening sprak hierover electoraal geograaf Josse de Voogd, politicoloog André Krouwel, de Friese Denk-stemmer Marrit en bestuurder en publicist Dave Ensberg-Kleijkers uit Brabant.

Achtergebleven

Op de dag na de verkiezingen verwees Tunahan Kuzu naar de lage opkomst onder zijn achterban. ‘De motivatie om te gaan stemmen voor de Provinciale Staten is wat achtergebleven,’ concludeerde hij. Maar in Noord-Holland, Zuid-Holland, Utrecht en Flevoland deed Denk het zo onaardig nog niet. In  elk van die provincies scoorde Denk één zetel.

Electoraal geograaf Josse de Voogd kan goed verklaren hoe dat komt. Hij bracht minutieus in kaart waar de stemmers van alle partijen wonen, en vertelt dat de winst voor Denk vooral van specifieke delen binnen steden uit de Randstad afhangt. ‘Denk piekt in buurten waar veel mensen met een moslimachtergrond wonen, zoals de Schilderwijk in Den Haag en Osdorp in Amsterdam. Maar ook in een kleine stad als Leerdam, waar veel migranten in de jaren zestig naartoe trokken om daar in de glasfabriek te werken, scoort Denk relatief hoog.’

De data van De Voogd stroken met de bevindingen van VU-politicoloog André Krouwel, die onderzoek heeft gedaan naar de mensen die op Denk stemmen. Hij kan het beeld van Denk als ‘migrantenpartij’ bevestigen. ‘Denk-stemmers zijn voor het grootste deel moslims uit de tweede en derde migrantengeneratie. Ze hebben met name met een Turkse achtergrond’, zo analyseert hij. ‘Maar ook onder Marokkaans-Nederlandse moslims is Denk populair.’

‘Second order’-verkiezingen

Denk scoorde dan wel redelijk in de Randstad en Flevoland, toch viel het resultaat landelijk gezien wat tegen. Bij de landelijke verkiezingen van maart 2017 haalde Denk nog twee procent van de stemmen. Maar bij de Statenverkiezingen was dat slechts 1,7 procent. Waar ligt dat aan? André Krouwel heeft onderzoek gedaan naar de verschillende redenen dat mensen niet stemmen. Hij noemt dat de achterban van de partij traditioneel weinig opheeft met de Provinciale Statenverkiezingen.

Krouwel legt uit: ‘De Statenverkiezingen worden gezien als ‘second-order’-verkiezingen, ze doen er in de beeldvorming minder toe dan de Tweede Kamerverkiezingen. De opkomst is daardoor altijd laag. Dit geldt in principe voor alle groepen, maar nog sterker voor de kiezersgroep waar Denk uit put. De eerste en tweede generatie migranten heeft een minder dan gemiddeld besef van waar de Statenverkiezingen überhaupt over gaan. Dit kennisgebrek is een belangrijke oorzaak van het niet-stemmen.’  

Daar blijft het niet bij. Volgens Krouwel speelt er nog een reden mee dat Denk-kiezers het bij de Provinciale Statenverkiezingen relatief vaak laten afweten. ‘Nieuwe Nederlanders voelen zich vaker machteloos over de politiek, omdat zij vaak lager op de sociale ladder staan, een lager opleidingsniveau hebben en economisch kwetsbaarder zijn. Ze Denken vaak: ‘Wat doet onze stem er toe?’ Onder dit type stemmer, dat onder de migrantenachterban van Denk veel voorkomt, zien we een relatief lage opkomst bij ‘second-order’-verkiezingen.’

Taskforce Antillianen

Marrit (achternaam bij de redactie bekend) heeft zich op latere leeftijd tot de islam bekeerd en woont in Leeuwarden. Ze herkent deze afkeer van de politiek in haar gemeenschap. Ook zij merkt dat onder moslims de behoefte om te stemmen minder groot is. ‘We zijn murw geslagen. Door twintig jaar aan moslimhaat, het opkomende racisme sinds Pim Fortuyn, de verloochening van linkse principes door de linkse partijen. Moslims en mensen van kleur hebben het gevoel dat de politiek er niet voor hen is, dat politici tégen hen zijn.’

Marrit geeft een tekenend voorbeeld. Vorig jaar ontdekte ze dat het collegebestuur in Leeuwarden 120.000 euro heeft uitgegeven aan een ‘Taskforce Antillianen’. Dit plan houdt onder andere in dat de gemeente actief aanstuurt op remigratie van Antilliaanse Nederlanders. ‘Een inhumaan en racistisch plan’, ageert ze. ‘En wat bleek? Zelfs GroenLinks Leeuwarden blijkt dat te hebben gesteund.’ Volgens Marrit bevestigde dit wat veel biculturele Nederlanders al langer denken: ‘Politici zien ons niet als gelijkwaardig. Als het even kon, dan zouden ze ons liever weg uit Nederland hebben.’

De Leeuwardense Marrit is actief in haar lokale moskeegemeenschap, en laat ook daarbuiten haar stem horen. Als anti-racismeactivist is ze veelvuldig te vinden bij demonstraties op straat en in stevige discussies op twitter. Haar stem ging naar Denk, de enige partij in Friesland die ze bij haar strijd voor inclusie en acceptatie vond passen. Het mocht niet baten: ook in Friesland haalde Denk nul zetels.

Van de Friese Denk-campagne heeft Marrit niet zoveel gemerkt. Zo is ze op straat geen Denk-flyeraars tegengekomen. Maar, nuanceert ze, dat geldt voor elke partij. We zouden het verlies van Denk eerder moeten zoeken in de Friese demografie en stemcultuur. ‘Friesland is nu eenmaal een erg witte provincie met loyale achterbannen. GroenLinks wordt hier al als extreem-links gezien. Een partij als Denk, die veel krachtiger stelling neemt tegen racisme en uitsluiting, wordt hier totaal niet geaccepteerd.’

Exponent van polarisatie

Dave Ensberg-Kleijkers woont in Tilburg en is bestuurder van diverse stichtingen. Ook is hij publicist en auteur van het boek Bezielde beschaving, waarin hij verslag doet van hoe hij met zijn ouders Suriname ontvluchtte en na een moeilijke jeugd zijn plek wist te vinden. Ensberg-Kleijkers ziet net als Marrit dat Denk niet wordt geaccepteerd in de provincie. De reden? De Brabanders halen gewoonweg hun neus op voor de activistische toon die de partij aanslaat.

‘Het is een partij van schreeuwers. Via filmpjes op social media zet Denk bi-culturele Kamerleden van andere partijen, zoals Kamervoorzitter Khadija Arib, in een kwaad daglicht. Denk zegt dan wel de verruwing en verharding in de samenleving tegen te gaan, maar is zelf een exponent van die polarisatie.’ Is het dan toch de befaamde Brabantse gemoedelijkheid die Denk niet weet aan te voelen? Ensberg-Kleijkers denkt van wel. ‘Hier kiezen we liever voor de verbinding dan voor de keiharde confrontatiestrategie van de partij. Of inwoners hier nu bicultureel zijn of niet, dat maakt niet eens zoveel uit.’

Ensberg-Kleijkers is actief CDA-lid en volgde de Brabantse Statenverkiezingen op de voet. Hij zag dat de organisatie van Denk te wensen overliet. ‘De partij heeft hier bijvoorbeeld geen bestuur en weinig vrijwilligers. De mensen hier weten ook niet waar Denk voor staan, de partij is hier niet geworteld.’ Een verklaring voor deze onervarenheid heeft Ensberg-Kleijkers wel. ‘De partij was de vorige verkiezingen vooral aanwezig in de grote steden. In de rest van het land moest ze een nieuwe organisatie opbouwen. Dat gaat, zeker voor een relatief kleine partij als Denk, niet van de een op de andere dag.’

Marrit zag dat ook in Friesland de Denk-campagne allesbehalve gestroomlijnd verliep. De kandidaten werden daar pas in februari bekend gemaakt. Op de lijst staan slechts twee personen, die bovendien allebei niet in Friesland wonen. ‘Denk is een nieuwe partij in Friesland’, verklaart Marrit. ‘Het was blijkbaar moeilijk om kandidaten te vinden.’ Daarnaast kan Marrit zich voorstellen dat moslims en mensen van kleur in Friesland veel weerstand voelen om zich kandidaat te stellen. ‘Je wordt hier vaak al raar aangekeken als je met een hoofddoek om loopt’, weet ze uit eigen ervaring. Op straat wordt ze regelmatig uitgescholden. Ook heeft ze wel eens bedreigingen ontvangen. ‘Het klimaat in Friesland is onveilig voor moslims en mensen van kleur. Laat staan dat je je dan ook nog eens openlijk kandidaat stelt voor een partij die racisme en uitsluiting juist aankaart.’

Regionale factoren

De ervaringen van Marrit en Dave Ensberg-Kleijkers duiden erop dat de geringe slagingskans van de partij in de provincie een uiting is van specifieke regionale factoren. Maar één probleem was voor Denk in alle provincies precies hetzelfde, constateert André Krouwel: ‘De thema’s van Denk sluiten niet aan bij de provincie.’ Krouwel ziet dat de partij niet scoort op kenmerkende Statenthema’s als energie, wegenbeleid en woningbouw. ‘Racisme en ongelijkheid, dat zijn de zaken waar Denk een helder profiel op heeft. Alleen gaat het takenpakket van de Pronviciale Staten daar nauwelijks over.’ Ensberg-Kleijkers vult aan: ‘Hier in Brabant speelden bijvoorbeeld megastallen en vervoer een grote rol. Wat Denk vindt over die thema’s? Niemand weet het.’

De provinciale thema’s pasten dus niet bij de partij. Maar landelijke politici en onderwerpen spelen toch ook een grote rol in de campagne? Dat is waar, stelt Krouwel. Hij stelt vast dat de campagne van begin af aan gedomineerd door het klimaatakkoord. Met name de klimaatsceptische Thierry Baudet leek daar garen bij te spinnen, maar voor Denk was het klimaatthema juist een nadeel. ‘In het klimaatdebat is Denk totaal onzichtbaar. Het klimaat vormt voor de potentiële Denk-achterban ook minder een trigger om daadwerkelijk op die partij te gaan stemmen.’ En identiteit, het thema waar de partij het bij uitstek van moet hebben? ‘Dat onderwerp sneeuwde compleet onder. Pas in de week van de verkiezingen, na de verschrikkelijke gebeurtenissen in Utrecht, trad het identiteits- en immigratiethema weer naar de voorgrond.’

Botte pech

Eén verklarende factor voor het falen van Denk is tot nu toe onbenoemd gebleven: botte pech. Josse de Voogd rekent voor dat de 1,7 procent van de stemmen die de partij heeft gehaald goed is voor ruim één van de vijfenzeventig Senaatszetels. In theorie althans. ‘De Eerste Kamer kent echter een getrapt systeem’, zo legt De Voogd uit, ‘waarin de Statenleden de Eerste Kamer kiezen. Dit werkt zwaar in het nadeel van de partij.’

‘Als je puur kijkt naar het landelijke aantal stemmen, dan verdient Denk die Senaatszetel. Maar de vier  Statenleden die de partij straks krijgt, die hebben te weinig gewicht om een Denk-senator te kunnen kiezen. De partij heeft dan wel stemmen gehaald in andere provincies, maar die kun je als verloren beschouwen.’ Daarbij had Denk het ongeluk dat binnen de provincies waar zij wél een zetel hebben gehaald alsnog veel stemmen niets waard waren. De Voogd geeft een voorbeeld: ‘Neem Zuid-Holland. De partij haalde daar omgerekend anderhalve Statenzetel. Een derde van de stemmen op Denk in die provincie droeg dus niets bij aan het resultaat.’

En stel dat Denk toch die tweede Zuid-Hollandse zetel had bemachtigd? Dan was het wellicht nét gelukt om in de Eerste Kamer te komen, zo leert navraag bij de Kiesraad. Maar dit is wijsheid achteraf. Denk doet er in het vervolg verstandiger aan vol in te zetten op de Randstad. De provincie kan de partij voorlopig beter links laten liggen.

Worden nieuwe Nederlanders met een andere mening over de multiculturele samenleving, racisme en islam monddood gemaakt? Of wordt het racisme in de samenleving dankzij politici en opiniemakers als Sunita Biharie juist versterkt?

Het Apeldoornse SP-raadslid Sunita Biharie kreeg een heuse twitterstorm over zich heen, nadat zij een artikel promootte dat gepubliceerd was op de rechtse opiniewebsite The Post Online. In het gewraakte stuk werd beweerd dat Denk en Bij1, partijen die zeggen te ageren tegen discriminatie, zelf aan het discrimineren zijn. Denk-leider Tunahan Kuzu maakt immers een onderscheid tussen ‘goede’ en ‘foute’ Turken en Sylvana Simons en Bij1 zijn erg bezig met de huidskleur van mensen. Biharie, die zelf van Surinaams-Hindoestaanse afkomst is, werd door Denk- en Bij1-aanhangers hard bekritiseerd en ze zou voor ‘huisslaaf’ zijn uitgemaakt, die buigt voor haar ‘witte’ meesters. Een deel van de tweets is echter vrij gauw weer verwijderd, zodat het lastig is om na te gaan wat er precies is gezegd.

Naar aanleiding van de ophef kreeg Biharie een podium in De Telegraaf, waar Wierd Duk de twitterstorm als ‘intimidatie’ omschreef. Voor haar criticasters was het feit dat Biharie zich liet interviewen door Duk echter hét bewijs dat ze niet deugde, omdat de Telegraaf-journalist in hun ogen een racist en extreemrechts is.

Hoe moeten we de ophef over Sunita Biharie duiden? Worden nieuwe Nederlanders met een andere mening over de multiculturele samenleving, racisme en islam monddood gemaakt? Of wordt het racisme in de samenleving dankzij politici en opiniemakers als Sunita Biharie juist versterkt? De Kanttekening sprak over dit hete hangijzer met opiniemaker ‘van kleur’ Chris Dorsman, Bij1-partijvoorzitter Lennon Fokkens en de Leidse historica Larissa Schulte Nordholt, die bezig is met een proefschrift over de historiografie van de geschiedenis van Afrika.

Recht van spreken

‘Wat er nu gaande is, is dat er partijpolitiek gevoerd wordt onder de paraplu van identiteitspolitiek’, stelt Chris Dorsman, die regelmatig opiniestukken schrijft voor de websites Jalta en Joop. ‘Het gaat niet om de emancipatiestrijd, identiteitspolitiek dus, maar om partijpolitiek. De pijlen van Bij1 zijn vooral gericht op de SP, omdat deze partij weliswaar links is, maar ten aanzien van de multiculturele samenleving hele andere standpunten verkondigt. Voor de SP immers staan niet sociaal-culturele verschillen maar sociaal-economische verschillen centraal, in tegenstelling tot Bij1 en Denk.’

De vrijheid van meningsuiting is heel belangrijk voor Dorsman. ‘Hoewel ik Bij1 ergens wel begrijp sta ik meer aan de kant van Sunita Biharie: ik ben honderd procent voor de strijd voor meer gelijkwaardigheid, maar ik ben tegelijkertijd tegen dogmatisch denken en voor het voeren van de dialoog waarin de problematiek wordt benoemd en waarin de verbinding centraal staat. Het werkt niet als je iedereen die een andere mening verkondigt uitmaakt voor racist, fascist, huisslaaf enzovoort.’ Dorsman vindt daarom dat Biharie recht van spreken heeft. ‘Ze mag gewoon kritiek hebben op Bij1. Dat ze vervolgens voor ‘huisslaaf’ wordt uitgemaakt is best erg. Dat is een poging om mensen met andere meningen monddood te maken.  Zulke termen zie je in normale discussies eigenlijk nooit. Dit soort taal wordt vooral gebezigd door mensen van Bij1 en Denk, met regelmatig als doel anderen het zwijgen op te leggen.’

‘Andere partijen bezigen deze taal trouwens ook soms’, vult Dorsman aan. ‘In een debat met Henk Otten, de lijsttrekker voor de Eerste Kamerverkiezingen van het Forum voor Democratie, begon PvdA-politica Mei Li Vos opeens ‘mansplaining’ te roepen. Nu kun en mag en moet je misschien zelfs het heel erg met Otten oneens zijn, maar deze persoonlijke aanval van Vos sloeg echt helemaal nergens op. Op die manier een opponent het zwijgen op te leggen is schadelijk voor de politiek en voor de emancipatiestrijd van vrouwen.’

Bewustwording

Bij1-voorzitter Lennon Fokkens heeft een wat andere kijk op de zaken. ‘Op sociale media gaat het er inderdaad heel heftig aan toe, ook met die twitterstorm rond Sunita Biharie. Ik noem mensen nooit ‘Uncle Tom’ of ‘huisslaaf’. Maar ik snap wel dat mensen dat zeggen.’ Volgens Fokkens moeten we de discussie zien in het licht van de nasleep van het kolonialisme. ‘Ik twijfel niet aan de goede bedoelingen van Sunita Biharie en ik begrijp heel goed dat ze schrok van de twitterstorm, maar haar visie op racisme is pertinent onjuist. Ze staat net als veel witte mensen voor kleurenblindheid. Die positie is echter naïef. Hiermee ontken je immers het bestaande racisme.’

Witte mensen negeren de geschiedenis van honderden jaren raciale ongelijkheid, aldus Fokkens. ‘Ze willen veel dingen niet als racisme zien en beginnen dan over kleurenblindheid. Tegelijkertijd voelen ze zich wel gekwetst als ze wit worden genoemd en noemen ons dan de echte racisten. Dat noem ik het omdraaien van feiten.’ Sunita Biharie doet aan dit discours mee. ‘Ze lijkt de elephant in the room niet te willen zien. Er is nog steeds heel veel racisme in Nederland. Lees de online-reacties maar op het interview met haar in De Telegraaf. Daar hebben mensen het over ‘ze’, de ‘niet-witte Nederlanders’. Alsof wij er niet bij horen.’ Het leed van mensen van kleur, die elke dag met racisme te maken hebben, wordt volgens Fokkens gebagatelliseerd. ‘Ik word echt boos als witte mensen zeggen dat Sylvana Simons zich aanstelt. Ze weten dan echt niet waar ze het over hebben.’

Heel belangrijk voor Fokkens is het proces van bewustwording. ‘Vroeger dacht ik: ik heb geen last van Zwarte Piet, dus dan valt het wel mee. Ik ben mij pas later bewust geworden van het feit dat Zwarte Piet racisme is. Nu kan ik het mij ook niet meer anders voorstellen. Dit geldt trouwens voor heel veel mensen bij Bij1. Dat we ons pas later bewust zijn geworden van racisme.’ Bij1 staat volgens Fokkens voor inclusiviteit voor iedereen. ‘We zijn niet een Randstadpartij, dat is een frame van De Telegraaf. We zijn voor mensen in de provincie. Voor de Groningers die last hebben van de aardbevingen als gevolg van de gasboringen. En die niets van de gasbaten terugzien, omdat al dat geld naar Den Haag gaat.’

Bij1 is volgens Fokkens ook voor diversiteit van ideeën, maar dit heeft wel duidelijke grenzen. ‘De mensenrechten mogen niet ter discussie staan. Ik gebruik heel zelden de typering fascistisch, maar dit is wel het beste begrip om de foute ideologie van het Forum voor Democratie te omschrijven. We moeten niet willen discussiëren over de vraag of zwarte mensen een lager IQ hebben, een debat dat door FvD-kandidaat voor de Amsterdamse gemeenteraad Yernaz Ramautarsing werd aangezwengeld. Of dat homoseksuelen een samenleving dommer zouden maken. Mensen kunnen een debat meeluisteren. Het gaat over je medemensen. Onze buren, onze vrienden.’

Twee extremen

Volgens historica Larissa Schulte Nordholt, die de discussie tussen Sunita Biharie en haar activistische criticasters van een afstandje bekijkt, gaat het hier om ‘een klassieke botsing tussen verschillende emancipatie strategieën’. Ze legt uit: ‘Enerzijds de wil om te assimileren en zo veel mogelijk weg te bewegen van een beroep op de eigen speciale identiteit en anderzijds de houding van hard verzet en beroep op eigen rechten en identiteit, waarbij dikwijls wordt verwezen naar de hypocrisie van de maatschappij. Aanpassen aan het systeem versus omverwerpen van het systeem. En dan bedoel ik dit heel schematisch, want natuurlijk past geen van beide partijen precies in dat plaatje. Ten slotte speelt partijpolitiek, Bij1 versus de SP, in deze discussie natuurlijk ook nog een grote rol.’

Dorsman herkent zich deels in de analyse van Schulte Nordholt. ‘Dat over partijpolitiek noemde ik al, maar ik heb ook het idee dat er in het huidige maatschappelijke klimaat in extremen wordt gedacht. Er zijn twee posities. Of je onderwerpt je aan het systeem, je cijfert jezelf weg en je doet ‘gezellig’ mee. Of je slaat het pad in van de confrontatie, wat Bij1 doet, en strijdt voor radicale gelijkwaardigheid. Een middenweg is er nu nauwelijks.’ Wel heeft Dorsman moeite met het begrip ‘assimileren’, wat het verloochenen van de eigen identiteit impliceert. ‘Daar is Sunita helemaal niet voor.’ Voorts benadrukt Dorsman de wijze waarop Biharie door Bij1-activisten werd aangevallen op Twitter: ‘Ik vind het schandelijk hoe ze Sunita hebben aangevallen. Ze is helemaal geen racist, maar werd wel meteen in die hoek geduwd. Ik vind dat de partij Bij1 hier krachtig afstand van moet nemen.’

Dogmatisch denken en het monddood maken van ideologische tegenstanders vindt Dorsman dus verkeerd. Maar mag je dan nog wel kritiek leveren op Sunita Biharie, Fidan Ekiz, Shirin Musa en andere nieuwe Nederlanders, die als ‘rechts’ bekendstaan? Hebben Bij1 en Denk misschien niet een beetje gelijk, dat Biharie cum suis zich voor het karretje van de populisten en xenofoben laten spannen? Volgens Dorsman hangt echt alles af van de context. ‘Ik heb er bijvoorbeeld zelf helemaal geen moeite mee als televisieprogramma De Nieuwe Maan Jan Roos of Edwin Wagensveld van Pegida uitnodigt. Maar ze moeten dan wel echt kritisch bevraagd worden, zodat de kijker kan zien welke argumenten er worden gebruikt. En wat voor onzin Roos, Wagensveld enzovoort verkondigen. Ik ben niet voor onkritische interviews.’

Biharie kreeg ook veel kritiek omdat ze zich liet interviewen door Wierd Duk, een journalist die in linkse kringen zeer omstreden is. Wat vindt Dorsman hier eigenlijk van? Moet je rechtse media als De Telegraaf, The Post Online enzovoort mijden als ‘persoon van kleur’ die strijd voor sociale rechtvaardigheid? ‘Dat is een lastige vraag. Even voor de duidelijkheid, ik ben geen fan van The Post Online. Gelukkig prees Biharie geen column op De Dagelijkse Standaard aan, haha. Maar ik vind, het is aan de mensen zelf om te beslissen door welke media ze zich laten interviewen. Daarnaast is het aan de lezer om dit goed of fout te vinden. Je moet jezelf echter wel telkens de hamvraag stellen: ‘Welk publiek wil ik graag bereiken met mijn boodschap? En hoe komt dit bij anderen over? En gelukkig is dat de vrijheid die wij als opiniemakers hebben in onze samenleving. En juist dat moeten wij goed bewaken en koesteren.’

Elke week komt een groep jongeren aan de rand van Utrecht samen om te werken. Aan zichzelf én aan de buurt, volgens de principes van een van Nederlands kleinste religies. ‘Helpen kan op allerlei manieren, van heel klein tot heel groot.’

Heel inspirerend is het niet, de omgeving waar de kring het gebed inzet. Het buurthuis ligt aan de rand van Utrecht, in de wijk Overvecht, met aan de ene kant een muur aan grijze galerijflats en aan de andere kant een onophoudelijk gezoem van de auto’s op de provincieweg. Grijstinten domineren het interieur, dat  nog het meest weg heeft van een klaslokaal. De kinderen in de geïmproviseerde kring zijn onrustig. ‘Ik heb hóóónger’, klaagt een meisje met langgerekte stem, een pestjongetje tikt constant op het raam, een baby loopt rond en pruttelt aan één stuk door. Het stoort de Bahá’ìs niet. Wanneer de begeleidende gitaar de eerste akkoorden aanslaat, sluit iedereen de ogen en zingt mee – ondanks de babygilletjes. Het meisje dat net nog klaagde leest nu voor uit een klein boekje met religieuze gebeden.

De sessie vandaag draait volledig om deze kinderen. Stephanie, een twintiger met kort zwart haar en een dik zwart brilmontuur, is de begeleider en legt uit: ‘Dit is deel van het jeugdbekrachtigingsprogramma, om de intellectuele en spirituele krachten vrij te maken.’ Stephanie is in het dagelijks leven niet alleen studente pedagogiek, maar ook een belangrijk lid van een nieuwe geloofsgemeenschap in Nederland: de Bahá’ís. Als assisterend coördinator helpt ze de jeugdgroepen van midden-Nederland te organiseren en hen te onderwijzen, en bevordert zo één van de belangrijkste principes van het geloof.

Utrecht Overvecht is lang niet de enige plek waar  Bahá’í-groepen samenkomen: inmiddels zijn in meer dan de helft van de gemeenten in Nederland Bahá’í-gemeenschappen gevestigd. In totaal leven ongeveer vijftienhonderd Bahá’ís in Nederland, en het aantal groeit gestaag. Een van de belangrijkste manieren waarop ze de principes van het Bahá’í-geloof praktiseren is door de lokale samenleving te ondersteunen en de jeugd op te leiden. Zoals elke zaterdagmiddag komen zo’n eenentwintig kinderen van twaalf tot zeventien in verschillende groepjes samen – sommigen kinderen zijn Bahá’í, anderen niet. Doel van vandaag: het evalueren van de eigen inzet tijdens het  zogenaamde ‘dienstbaarheidsproject’ van de voorgaande dag.

Dienstbaarheid

In een klein zaaltje verderop zit Holech (14) met zijn begeleider Justus (21). Voor hen ligt een groot blauw vel, waarmee ze de evaluatie verdelen in verschillende categorieën – haast gestructureerd als een waar beleidsplan. ‘Welke eigenschappen hebben we nodig als we ons dienstbaar willen opstellen?’ vraagt Justus, een jongen met wild haar, baardje en beugel. Holech zit voorover gebogen met zijn hoofd op zijn handen geleund. ‘Geduld misschien’, verzucht hij. Bij de bejaarden ging niks gemakkelijk, en moest hij langzaam praten. Justus maakt nauwgezet aantekeningen. Dan veert Holech op: ‘Er was ook een dame die de bingokaarten stiekem omwisselde, waarna ze snel de bingo claimde!’ Hij zag het gebeuren – maar ja, moest hij een bejaarde dan terechtwijzen voor zoiets kleins? Justus tobt mee, ziet ook geen makkelijk antwoord. ‘Rechtvaardigheid mist nogal eens in de wereld’, verzucht hij.

Dienstbaarheidsprojecten zijn de manier waarop jeugdgroepen de buurt helpen en de religieuze lessen in de praktijk brengen, legt Stephanie later uit. ‘Helpen kan op allerlei manieren, van heel klein tot heel groot. Bijvoorbeeld door het planten van bomen, of het bezoeken van zieken.’ De praktische kant van dienstbaarheid is belangrijk, zegt ze: ‘Met de projecten maak je het leermateriaal tastbaar en breng je het dichterbij. Pas als je het in de praktijk brengt, beoefen je spirituele kwaliteiten zoals vrijgevigheid of geduld.’

Holech en Justus zijn vandaag niet zo scherp als normaal, zeggen ze. Ze zijn allebei Bahá’í, en deze zaterdag is de eerste dag van de vastenperiode. Holech probeert dit jaar voor het eerst helemaal mee te doen, Justus doet het al een tijdje. ‘Ik ben het inmiddels wel gewend’, zegt hij. Vroeger, als enige op school, was het nog wel eens  lastig, zeker toen hij nog professioneel ijshockeyde. ‘Maar nu ben ik eigenlijk vooral moe.’ Gelukkig is er ook iets om naar uit te kijken: aan het eind van de middag is er een viering van de eerste vastendag met een grote groep Bahá’ís – en, hoewel ze het nu nog niet weten, zullen de jongeren dan hun evaluaties presenteren.

Buurtcohesie

Claudia, één van de andere jongerenbegeleiders, vertelt even later over de invloed van de aanwezigheid van Bahá’ís op de wijk. Eén van de principes van het geloof, zegt ze, is eenheid – vanuit die gedachte zetten ze zich in om de verbintenis in de wijk te versterken. Eens in de drie maanden maken ze een rondje door de wijk en knopen ze een gesprek aan met iedereen die ze op straat vinden, om de connectie te maken. ‘Ik kom uit een land waar het veel normaler is om een praatje te maken – om bijvoorbeeld in de bus met elkaar te praten. Die cultuuromslag proberen we hier ook te bereiken, elkaar te leren kennen.’

Voor begeleider Stephanie heeft het in elk geval geholpen. Ze woont al achttien jaar in Overvecht, maar is pas sinds het vaste contact de wijk echt gaan waarderen. ‘Als je elke keer gesprekken begint met mensen, voel je je meer verbonden en meer thuis.’ Overvecht heeft wel positiefs nodig – traditioneel staat het bekend als een slechte buurt, en dat straalt af op de jongeren die er wonen. ‘Ik weet hoe het is om te zeggen: ik kom uit Overvecht en hoe de mensen dan naar je kijken – dat je uit een slechte buurt komt, slecht bent. En op een gegeven moment ga je het ook echt geloven, je gaat je ernaar gedragen.’ Dat is wat zij de jongeren zou willen meegeven tijdens de wekelijkse bijeenkomsten. ‘Pas als je je ware identiteit kent, kun je ertegen vechten. Ik hoop uiteindelijk dat de jeugd beseft dat ze, zoals elk mens, nobel zijn geschapen. En dat ze zich zullen inzetten voor het goed van de mensheid. Wat ook niet makkelijk is voor een elfjarige.’

Moskee

De gesprekken op straat zijn ook een manier waarop jongeren Bahá’í leren kennen. De gelovigen nodigen hen op straat uit om een keer naar de wekelijkse bijeenkomsten te komen, en als ze het fijn vinden komen ze terug. Dit is hoe Efrim (12), een jongen met gaten in zijn strakke spijkerbroek en een overhemd onder zijn trui, zich aansloot bij de wekelijkse groepjes. ‘Ze kwamen een keer langs de deur’, vertelt hij, ‘Ze zijn heel vriendelijk en helpen graag. Ik kwam langs en vond het leuk, nog steeds. Zelfs als we met bejaarden bingo spelen.’

Efrim is geen Bahá’í, net als veel andere  kinderen en  volwassenen die meehelpen. ‘De grenzen in de organisatie zijn heel poreus,’ zegt Claudia, ‘en er zijn kinderen van allerlei achtergronden. We proberen vooral uit te gaan van de universele ervaringen, want één van de principes van Bahá’í is de eenheid.’ Toch schuurt het zo nu en dan met ouders, wanneer die het idee krijgen dat de kinderen beïnvloed worden, geeft ze toe. Ook daarom houden ze goed contact met de buurt. Bovendien zien de ouders vanzelf de positieve resultaten die de bijeenkomsten op de kinderen hebben. En ook, zegt Claudia: ‘We hebben vertrouwen in onze zuivere intenties.’

Later bevestigt Stephanie dat voor Bahá’í diversiteit vanzelfsprekend is, de aanwezigheid van andere religies geen probleem. Een van hun principes is: alle religies zijn één. Dat komt bijvoorbeeld tot uiting in sessies waarin samen wordt gebeden, want elk gebed waarin God wordt genoemd, is prima. ‘In het verleden hadden we weleens bijeenkomsten waarin we alleen gebeden van andere geloven zeiden.’ Andersom is er ook welwillendheid – zo is er contact geweest met de moskee, die na het zien van het programma de deelname goedkeurde. Voordat een kind bij een jeugdgroep gaat, bezoeken de Bahá’ís altijd de ouders voor een kennismaking en uitleg over het programma. Alleen met hun goedkeuring bezoekt het kind de jeugdgroep. ‘Je probeert dan uit te leggen hoe alle religies één zijn, maar sommige ouders zijn heel gesloten.’ Ware het niet vanwege  sommige ouders, dan hadden er veel meer dan de huidige eenentwintig kinderen in de jeugdgroepen kunnen zitten.

Leuk

In zaal vier, even verderop, worden de gebeden van Bahá’í verder onderzocht. Vier mensen zitten aan tafel: Stephanie, de lange langharige Reza, met tegenover hen de kinderen Israe en Adesuwa. ‘Zodat hij verlost mag worden van de dwaling…’, leest Israe hakkelend en met gefronste wenkbrauwen. Ze nemen een passage door uit het gebedenboek, een lastige passage  vol  geboden met ingewikkeld vocabulaire. Stap voor stap helpt Reza de meisjes te ontleden wat ze precies aan het lezen zijn. Hij kijkt streng: ‘Dwaling’, wat betekent dat?’ Als ze het even niet weten roept Reza ze tot de orde, eist een antwoord. ‘Nou, dat je anders bent..?’, probeert Adesuwa.

Deze scène is niet standaard, vertelt Stephanie later. Noch Reza noch de kinderen zijn Bahá’ís, maar ze doen wel alle drie mee aan activiteiten die Bahá’ís organiseren. Reza volgt een  training om dienstbaar te kunnen zijn. Als praktisch onderdeel onderwijst hij de kinderen, vandaag door het gebed door te nemen en te praten over de betekenis voor hun alledag.

‘Ik kom hier omdat het leuk is’, zegt Adesuwa. Israe knikt instemmend. Al lezend praten de meisjes over hun ideeën van plezier. ‘In het boek lezen is wel leuk, maar vooral de dienstbaarheidsprojecten zijn leuker, dan maak je mensen blij.’ Reza vraagt door: ‘‘Waarom is blij maken belangrijk?’ ‘Nou…’ Adesuwa denkt even na. ‘Zodat ze een leuk gevoel krijgen.’

‘Ik ga écht niet presenteren!’ reageert Efrim onthutst als hij zijn evaluatievel weer in de hand gedrukt krijgt. In een gymzaal verderop vieren in grote kring misschien wel dertig Bahá’ís de eerste dag van het vasten. Efrim schudt zijn hoofd, maar als even later de kinderen in de kring zitten wenkt Stephanie – hij heeft geen keus. Ondertussen fluisteren en giechelen Adesuwa en Israe met hun mobieltjes. Efrim zucht zachtjes, maar gaat dan staan en maakt er het beste van. Eerst zachtjes, maar dan steeds harder vertelt hij over de bejaarden. En dan is het voorbij. Hij gaat zitten, de meisjes giechelen nog wat na en de grote kring gaat over op zang. Iedereen zingt – zelfs de meisjes hebben hun ogen gesloten, en fluisteren mee.

Ook meedoen in het online panel van de Kanttekening?

Meld je aan via: [email protected] 

CDA-leider Sybrand Buma pleitte onlangs voor een nieuw soort baan om mensen uit de bijstand weer aan het werk te krijgen: de Basisbaan: twintig uur in de week werken, tegen betaling van vijfentachtig procent van het minimumloon. Dit vindt het panel van de Kanttekening ervan.

Lieke Huizinga (50), moeder van twee, groenvoorzieningsmedewerker

‘Het eerste wat ik dacht toen ik het bericht las was: ja hoor, de bijstanders worden weer gebasht – en natuurlijk weer door rechts. Kom op hè, pak de boel eens aan daar waar het probleem van de werkeloosheid echt ligt. De automatisering bijvoorbeeld – daar verdwijnen de banen door, in alle sectoren. Waarom laten we bedrijven geen automatiseringsbelasting betalen? Er worden extra winsten gemaakt dankzij de kennis en IT-infrastructuren die we allemaal betalen, maar hier staan geen banen tegenover. En dan ga je mensen die al niks hebben afknijpen voor vijfentachtig procent van het minimumloon? En de villa-subsidie laat je wel bestaan. Mijn ex werkte bij de belastingdienst. Toen hij zag welke bedragen omgingen in de hypotheekrenteaftrek en bij wat voor mensen dat geld terechtkwam, snapte hij waar al die bezuinigen op de verzorgingsstaat voor nodig waren. Het zit niet goed met de verdeling van middelen in dit land.

Ik ken ook veel mensen die thuiszitten met niet erkende klachten, die volgens Buma zomaar aan het werk zouden moeten kunnen, omdat ze niet in een rolstoel zitten. Maar sommige mensen zijn geestelijk en emotioneel niet in staat om aan het werk te gaan – alle regels waar ze aan moeten voldoen zijn eigenlijk al te veel. Dit is gewoon weer een manier om werkgevers goedkoop aan arbeid te helpen. En natuurlijk gaan allerlei foute commerciële bedrijven die mensen ronselen. En dan voor vijfentachtig procent van het minimumloon. Dat snap ik ook niet. Je geeft mensen dan nog steeds het gevoel dat ze minder waard zijn dan anderen. En als je kijkt naar hoe zwaar de banen zijn die Buma noemt – onderwijs, zorg, enzovoort.

Als je echt een goede oplossing wil moet je zorgen dat er een basisinkomen komt. En wat men daarnaast verdient mag men gewoon houden. Kijk waar de capaciteiten van mensen liggen. Toen ik zelf in de bijstand zat had ik een hele goeie begeleider bij Sociale Zaken, die meteen zag dat ik niet functioneerde als een doorsnee vrouw. Daarom kwam ik ook in de groenvoorziening terecht. Ik mag flink door de bossen rossen. Het is wel echt een mannenwereld. Als mensen mij zien met een kruiwagen vragen ze aan mij of het wel gaat, maar ik vind het geweldig. Een vetpot is het trouwens niet. Met tweeëndertig uur werken zit ik net boven het bijstandsniveau. En dan krijg ik straks collega’s die voor precies hetzelfde werk vijfentachtig procent van mijn salaris krijgen? Gênant toch? Ik weet ook niet hoe Buma denkt dat mensen daarvan rond kunnen komen. Ik vind het ook weer heel typisch CDA. Die partij is, samen met de VVD, echt een ster in het aanwijzen van de zwakkeren in de samenleving als de schuldige van de problemen die er spelen. De PVV en Thierry Baudet zijn dit trouwens ook.’

Jimmy Janssen van Raay (47), financieel-administratief medewerker

‘Het is altijd een heikel onderwerp, maar net zoals Buma denk ik dat veel mensen die vast zitten in de bijstand steeds verder wegdrijven van enige zinnige productiviteit, naargelang de duur van inactiviteit langer wordt. Tegelijkertijd is voor een deel van de bevolking de keuze tussen vervelend dan wel zwaar werk, ofwel thuiszitten snel gemaakt. Ik kan mij dat zelf goed voorstellen.

Maar de bijstand als eindstation moet geen enkel land passief willen aanvaarden. Het is ook niet te verkopen aan een belangrijk deel van de bevolking, dat het hele werkzame leven werkt en premies afdraagt. Premies waar onder meer werklozen van worden onderhouden, zonder dat daar veel inspanning tegenover staat om weer werkzaam te worden. In de Verenigde Staten is nog onder president Bill Clinton de duur van een dergelijke uitkering gemaximaliseerd op vijf jaar. Dat lijkt mij zelf wel een erg hard middel, maar zonder een stok achter de deur zal bijkans ieder initiatief falen. Gezonde, prikkelende en productieve ideeën, zoals dit plan van de basisbaan, zijn zeer welkom. Een leven lang bijstand trekken is niet ongebruikelijk in Nederland maar zeer onwenselijk, zowel voor de uitkeringsontvanger als voor de samenleving.’

Avital Elbaz (46), natuurgeneeskundige en systemisch opsteller

‘Het is volgens mij geen goed idee. Ze hebben dit al eerder geprobeerd met de zogenaamde Melkertbanen en die banen moesten uiteindelijk ook op de schop. Ik ben sowieso voor een basisinkomen: bed bad, brood en een dak boven je hoofd. Dat men ooit heeft bedacht dat daar geld tegenover zou moeten staan vind ik überhaupt een bizar idee.

Kijk, als je in een uitkering zit kom je in een vicieuze cirkel terecht, dat klopt. Het is bijvoorbeeld bewezen dat het IQ van mensen daalt als ze leven in armoede. Niet iedereen heeft de kennis en de juiste achtergrond om zelfstandig uit een negatieve situatie te komen. Eigenlijk zouden we kinderen al op school moeten leren hoe je met mensen omgaat, met geld en met instanties. Dat lijkt mij belangrijker dan te weten wanneer Columbus Amerika heeft ontdekt (1492, red.), wat hij natuurlijk niet heeft, by the way, want dat is een eurocentrische manier van denken.

Op het moment dat iemand een uitkering heeft: vraag wat iemand nodig heeft – betrek de cliënt in het zoeken naar een oplossing. Je moet mensen hulp geven bij de dingen waar ze echt hulp bij nodig hebben, niet bij waar jij denkt dat ze hulp bij nodig hebben. Toen ik jong was zat ik als  ‘moeilijk plaatsbare jongere’ vanuit een uitkering in een arbeidstraject van de gemeente Den Haag. Ik werd echt als een paria behandeld, alsof ik iets had misdaan. Via dit project ben ik de administratie ingerold. Zo ben ik de assistent secretaresse geworden van de directeur van de sociale dienst. Ik heb dus beide kanten van de medaille mogen ervaren.

Een aantal jaar geleden, in de crisis, kwam ik weer in aanraking met de sociale dienst. Mijn man was IT manager die drie keer modaal verdiende. Toen werd hij wegbezuinigd en verloren we driekwart van ons inkomen. We hadden echter geen recht op een uitkering, want ik verdiende net honderd euro teveel. We hebben alles gedaan om in ons koophuis te blijven, dat op dat moment onder water stond. Dat is echt een hel geweest. Pas dan ontdek je zaken die je moet regelen om bijvoorbeeld toeslagen te krijgen. Als je eenmaal zelf in de penarie zit dan zie je dat het helemaal niet zo gemakkelijk werkt. Politiek rechts doet altijd alsof je bij een loketje aanbelt en dan direct ‘gratis’ geld krijgt. Als we toen iemand hadden gehad die ons heel even zou ondersteunen, dan had dat ons heel veel stress gescheeld en waren we er ook sneller uitgekomen denk ik. Wij zijn er inmiddels gelukkig weer bovenop gekomen. We verdienen niet meer drie keer modaal maar we redden het wel.

Buma moet echte problemen aanpakken, niet doen alsof mensen in een uitkering graag hun hand ophouden. Alleen die neerbuigende houding helpt al niet mee. Moet je straks twintig uur gaan werken voor vijftien procent meer uitkering en al je toeslagen verliezen, waardoor je uiteindelijk maandelijks minder inkomsten binnen krijgt? Zo help je mensen van de regen in de drup. Of dat je straks als ontslagen vuilnisman je oude werk weer mag gaan doen, maar dan voor een uitkering. Het komt voor en dat is gewoonweg krom. Je haalt mensen hiermee echt uit hun eigen kracht.’

Ibrahim Özgül (35), finance & project professional
‘Ik vind het een superidee. Uitgaande van de kracht in de samenleving. Mensen die toch een klein beetje kunnen werken toch iets laten doen. Uiteraard op een normale manier beoordeeld door gemeentelijke instanties. Hoeveel uur kun je werken? Of ben je gewoon ziek en kun je echt niet werken? Dan hoeft het natuurlijk niet.

Ook voor de persoon zelf is het goed. Net zoals in de sport kun je niet vanuit het niets weer in de top terecht komen. Je ziet het ook in de ARBO-wereld. Hoe sneller je weer in het arbeidsproces terugkomt, hoe beter. Na zes maanden groeit de kans dat je langer buiten boord blijft enorm. Dat schijnt echt een gegeven te zijn Als je weer in de selectie terecht wil komen van bedrijven kun je met een basisbaan laten zien: goed, ik heb in een tussenpoos gezeten, maar niet helemaal. Ook de werkzaamheden mogen onder je opleidingsniveau zijn. Het gaat er namelijk om dat je als mens in beweging blijft.

Als je ergens stage loopt blijf je toch vaak hangen. Je leert het werk kennen, de werkgever leert jou kennen. Als je met je basisbaan kennis maakt met het onderwijs en vind je het werk leuk; dan kun je kijken of je jezelf kunt laten omscholen tot leraar. Maar er zullen ook mensen zijn voor wie het docentschap niets is – dat is ook prima. Je hebt in ieder geval in levende lijve ervaren wat het is. De hele dag netflixen, dat houdt ook eens een keer op.

Ik vraag mij wel af hoe je het gaat uitvoeren. Het optuigen van het ambtelijke systeem moet ook niet zoveel kosten dat het onder de streep duurder uitpakt. Er zitten nu volgens mij vierhonderdduizend mensen in de bijstand. Als je uiteindelijk tweeduizend ambtenaren moet aannemen om duizend mensen aan het werk te krijgen is het niet rendabel, denk ik. Dan ben je alsnog miljoenen aan het uitgeven om mensen aan het werk te krijgen.

Ik ken zelf weinig mensen in de WW (werkloosheidswet, red.), maar op straat hoor je het wel. Dat mensen niet willen werken. Dat de bijstand zo hoog is, dat je er bijna niet op vooruitgaat als je werkt. Dat is wel een probleem in Nederland. Geen idee hoe je dat oplost trouwens. De bijstand kan niet omlaag, dan komen mensen niet rond en krijg je criminaliteit. Aan de andere kant, dwing je als overheid tot hogere lonen, dan belast je de werkgevers en uiteindelijk de consument. Een korting op sociale premies zou een oplossing kunnen zijn en die mogelijkheden bestaan ook nu al – maar dat is nog niet aantrekkelijk genoeg.’

Jerzy Soetekouw (30), wethouder sociaal domein, diversiteit en inclusie gemeente Almere

‘Het eerste wat ik dacht was: hé, een leuke poging om de Melkertbanen weer nieuw leven in te blazen. Maar als je er iets langer naar kijkt, zie je gewoon een manier om mensen onder het minimumloon aan het werk te zetten. Bij de Melkertbanen werd de WW nog opgepluisd tot het minimumloon. Maar het werk dat werd gecreëerd zat overwegend in de overheidssector, daarom was het ook geen succes. Het is juist goed om samen te werken met ondernemers als je mensen uit de bijstand wil krijgen. Dat is precies wat er gebeurt in verschillende regionale werkbedrijven.

Zelf ben ik voorzitter van het Regionaal Werkbedrijf Flevoland. Een van de instrumenten die kan worden ingezet zijn de loonkostensubsidies. Dit is een middel waarmee je het werkgevers makkelijker maakt om mensen in dienst te nemen in groeisectoren: technische beroepen, zorg en verpleegkundigen in psychosociale zorg. Naast sociale diensten, het UWV, regionale werkgevers en vakbonden, zitten in het Regionaal Werkbedrijf ook onderwijsbestuurders. Het grote voordeel daarvan is dat we baantrajecten echt kunnen afstemmen op de behoefte uit de markt.

De economische waarde wordt aan alle kanten vergroot. In het hele land zie je dat loonkostensubsidies goed werken. Het kost minder dan een uitkering en zorgt voor een meer duurzame uitstroom. Voor mij zijn zaken als bestaanszekerheid en een minimumloon fundamentele principes waaraan je niet tornt. We gaan in een beschaafd land mensen niet laten werken onder het minimumloon. In Almere hebben we voor mensen met een grote afstand tot de arbeidsmark ook banen gemaakt op maat, bijvoorbeeld als ambtenaar bij het Staatsbosbeheer. Dit zijn banen die uitgaan van de talenten die mensen hebben en niet van wantrouwen of straf. Deze mentaliteitsverandering is simpel en levert echt wat op aan economische waarde. Zo verwerken zij het hout van zieke essen tot nieuwe lokale natuurproducten – snijplanken, tafels – die vervolgens verkocht worden. Voor sommige mensen is dit werk een tussenstap, zij voelen hun talent gewaardeerd en zien een toekomstperspectief, voor andere mensen is het een eindstation. Natuurlijk zijn er ook mensen die de kantjes er vanaf lopen, maar vrijwel niemand wil in een uitkering zitten. Mensen straffen met een verplichte basisbaan onder het minimumloon vind ik een volkomen verkeerd signaal.

En dan is er ook nog het probleem van de verdringing. Het type basisbaan dat Buma voorstelt – zorg, onderwijs – heeft alles in zich om de echte banen in het ‘grijze middelsegment’, die nu al steeds vaker worden wegbezuinigd of worden opgevuld door vrijwilligers, nog verder te vernietigen. Een raar signaal, want de economie groeit nog steeds en de vraag in allerlei sectoren groeit. Maak daar de aansluiting, zou ik zeggen. Als je nu nog meer gewone banen uit het betaalde circuit weghaalt met een basisbaan onder het minimumloon, haal je ook de bestaanszekerheid weg van een hele grote groep mensen die anders gewoon aan het werk zou kunnen tegen een fatsoenlijk salaris. Kortom, gesubsidieerde arbeid is nodig, zeker, maar nooit onder het minimumloon.’

Kwam de aanslag in Christchurch als een donderslag bij heldere hemel, of lag het in de lijn der verwachting dat extreemrechtse terroristen geweld tegen moslims zouden plegen? En wat zijn de gevolgen van deze aanslag voor Nederland? ‘Mensen die de ideologische overlap tussen de aanslagpleger en de ideologie van PVV en Forum voor Democratie niet zien, zijn stekeblind.’

Op vrijdag 15 maart werden tientallen moskeebezoekers vermoord in Christchurch, Nieuw-Zeeland. De dader, Brenton Tarrant, is een extreemrechtse terrorist, die zijn moordpartij op moslims verdedigde in een manifest en de slachting live-streamde op Facebook. Dit verschrikkelijke drama roept herinneringen op aan eerdere terroristische aanslagen die begaan zijn door extreemrechtse daders: die van Anders Breivik op socialistische jongeren op het Noorse eiland Utøya in 2011, die van Dylann Roof op zwarte kerkgangers in Charleston in 2015 en die van Robert Gregory Bowers op een synagoge in Pittsburgh in 2018.

Enkele dagen na de gebeurtenissen in Christchurch schreef journalist Kees Versteegh een groot artikel in NRC Handelsblad, waarin hij betoogde dat de Algemene Inlichtingen- en Veiligheidsdienst (AIVD) het gevaar van extreemrechts terrorisme jarenlang structureel onderschat. De aanslagen van ‘9/11’ en de moord op Pim Fortuyn hebben ervoor gezorgd dat jihadistisch terrorisme en extreemlinks geweld alle aandacht kregen. Extreemrechts geweld werd het ondergeschoven kindje. Het feit dat linkse organisaties als de antifascistische onderzoeksgroep Kafka extreemrechtse activiteiten nauwlettend in de gaten houden zou bovendien ook een reden zijn om hier als AIVD zelf minder energie in te steken.

Kwam de aanslag in Christchurch als een donderslag bij helderde hemel, of lag het in de lijn der verwachting dat extreemrechtse terroristen geweld tegen moslims zouden plegen? Klopt de analyse van Versteegh, dat we extreemrechts geweld al die tijd zwaar hebben onderschat? En hoe verhouden radicaal-rechtse ideeën en extreemrechts terrorisme zich tot elkaar? Kan het gedachtegoed van Geert Wilders, Thierry Baudet en anderen extreemrechtse terroristen in Nederland inspireren tot het plegen van een aanslag? De Kanttekening sprak hierover met terrorisme-expert Bart Schuurman, onderzoeker Jaap van Beek van Kafka en een woordvoerster van de AIVD.

Wake-up call

‘Echt totaal onverwacht was een aanslag als deze niet, maar ik was wel geschokt en behoorlijk van slag.’ Voor Bart Schuurman waren de gebeurtenissen in Christchurch een wake-up call. De terrorismeonderzoeker is werkzaam aan het in Den Haag gevestigde Institute of Security and Global Affairs (ISGA), dat verbonden is aan de Universiteit Leiden. Op twitter schreef Schuurman op de dag van de aanslag ‘dat politiek, contraterrorisme-beleidsmakers, media én onderzoekers veel meer en veel serieuzer aandacht moeten besteden aan rechts-extremisme.’ Hij legt uit: ‘We hebben ons te eenzijdig gefocust op jihadistisch terrorisme, maar drie procent van het onderzoek van mijn instituut gaat over extreemrechts terrorisme. Daar moeten we echt meer aandacht aan besteden.’

De laatste jaren is het extreemrechtse terrorisme in opmars. In de Verenigde Staten natuurlijk, denk aan Dylann Roof en de aanslag in Pittsburgh, maar ook in Duitsland. Schuurman vertelt over de NSU-affaire. NSU staat voor Nationalsozialistischer Untergrund, de Nationaalsocialistische Ondergrondse. NSU-terroristen pleegden moorden op Turkse, Koerdische en andere immigranten. Ook waren ze verantwoordelijk voor een bomaanslag in een winkelcentrum in Keulen waar veel Turkse Duitsers kwamen. Schuurman legt uit waarom de veiligheidsdiensten faalden. ‘Ze hadden aanvankelijk niet in de gaten dat het hier om een terroristische cel ging. Men dacht eerst dat het om afrekeningen ging in het criminele circuit.’

‘Als we 9/11 buiten beschouwing laten zijn er in Amerika meer doden gevallen als gevolg van rechtsextremistisch geweld dan als gevolg van jihadistisch geweld’, stelt Schuurman. ‘De Verenigde Staten willen de grenzen sluiten om terrorisme tegen te gaan, maar ze onderschatten daarmee het gevaar van ‘binnenlandse’ terroristen. De aanslag op de synagoge in Pittsburgh werd, waarschijnlijk omdat de dader geen jihadist was, door Amerikaanse media slechts aarzelend als terrorisme omschreven. En dat is best krom. Het moet niet of-of zijn, of we onderzoeken jihadistisch gemotiveerd terrorisme, of we focussen ons op extreemrechts. Ik ben voor een en-en-aanpak.’

‘We zijn voortdurend alert’

Volgens Kees Versteegh heeft de AIVD het gevaar van extreemrechts jarenlang onvoldoende onderkend. Maar onderzoeker Jaap van Beek van Kafka is het daarmee niet eens. ‘We moeten het gevaar van extreemrechts absoluut niet onderschatten, maar de bewering dat AIVD het gevaar onderschat is onjuist. De AIVD zit er nu drie à vier jaar goed bovenop en onderzoekt alles grondig. Vroeger was het inderdaad anders, toen zetten ze iedereen met hersenen op het jihadisme. Maar in het laatste AIVD-rapport over extreemrechts, dat in het najaar van 2018 werd uitgebracht, is alles nauwkeurig uitgeplozen. Organisaties als Pegida, Erkenbrand en Identitair Verzet kiezen zelf niet voor de weg van geweld, maar ze kunnen eenlingen inspireren die wel een daad willen stellen.’

Dat de AIVD zich een tijdlang vooral met jihadistisch geïnspireerd terrorisme bezig heeft gehouden heeft volgens Van Beek alles te maken met politieke keuzes. ‘De politiek vond na 9/11 dat jihadisten alle aandacht moest krijgen, hierdoor was er minder aandacht voor andere extremisten. Utøya was geen wake-up call, want pas drie à vier jaar geleden is de inlichtingendienst extreemrechts weer goed gaan onderzoeken. Ik denk dat dit komt omdat de paniek over islamradicalisme wat geluwd is. Daardoor kreeg de AIVD opnieuw oog voor de rest.’  Van Beek benadrukt overigens dat Kafka nauwelijks zicht heeft op wat de AIVD doet. ‘We hebben dat uitstekende rapport  gelezen, maar we houden ons verder niet bezig met de AIVD. Wij doen ons eigen onderzoek.’

Wat zegt de AIVD zelf? Mijke Bol woordvoerster van de AIVD, vertelt dat extreemrechts terrorisme een belangrijk onderwerp is voor de inlichtingendienst. ‘We zijn voortdurend alert.’ Ze wil niet vertellen hoeveel aandacht de AIVD aan extreemrechts besteedt. ‘Veel dingen die we doen moeten geheim blijven. We kunnen niet vertellen hoeveel onderzoekers jihadisme onderzoeken en hoeveel onderzoekers extreemrechts. Kwaadwillenden kunnen dan een risicoberekening maken, iets wat we absoluut niet willen.’ De bewering van Versteegh dat de AIVD wat betreft het onderzoek naar extreemrechts vooral op Kafka leunt, daarover merkt de woordvoerster op: ‘Dat zijn zijn woorden, daarover kan ik geen inzicht verschaffen.’

Cognitieve dissonantie

Volgens Jaap van Beek zijn de mensen die massamoord op moslims in Christchurch hebben toegejuicht in Nederland op één hand te tellen. ‘Ben van der Kooi, een fan van Anders Breivik, vond de aanslag geweldig, maar hij stond behoorlijk alleen. Voorpost en Identitair Verzet deden er het zwijgen toe. Ze keurden de aanslag niet goed, maar ook niet af. Misschien vinden ze het wel fijn, maar durven ze dit niet hardop te zeggen. Vanuit de hoek van Pegida kwam er wel een reactie. Er werd verteld dat Brenton Tarrant ‘For Rotherham’ had geschreven in witte inkt op zijn munitie. Hiermee doelde Tarrant op de beruchte zedenzaak in de Britse stad Rotherham, waar witte meisjes jarenlang seksueel misbruikt waren door de Brits-Pakistaanse ‘grooming gang’. Ze zeiden het dus niet met zoveel woorden, maar door dit te vertellen werd de massamoord in Christchurch indirect vergoelijkt.’

De opiniewebsite GeenStijl en veel radicaal-rechtse, al dan niet anonieme twitteraars benadrukken dat de aanslagpleger in Christchurch een eenling was. Linkse opiniemakers en politici zouden ten onrechte deze aanslag misbruiken om Geert Wilders, Thierry Baudet en Wierd Duk te demoniseren. Wat vindt Van Beek hier eigenlijk van? ‘Mensen die de ideologische overlap tussen de aanslagpleger en de ideologie van PVV en Forum voor Democratie niet zien zijn stekeblind. Ze leiden, bewust of onbewust, aan cognitieve dissonantie. Ze vinden deze aanslag ongemakkelijk.’

De PVV, het Forum voor Democratie en rechtse opiniemakers beseffen volgens Van Beek onvoldoende dat harde woorden gevolgen kunnen hebben. ‘Als je de hele tijd roept dat moslims minderwaardig zijn, dat het einde der tijden is aangebroken, dat er wat moet gebeuren en wel nu en dat de elite tegen ons samenzweert, dan moet je niet opeens verbaasd zijn als er iemand opstaat die deze woorden omzet in daden.’ Als voorbeeld noemt Van Beek de aanval op een Somalisch gezin in Pannerden in 2015 met twee vuurwerkbommen, die ook in het AIVD-rapport over extreemrechts genoemd wordt. ‘De link met de PVV is hier zonneklaar. Aan de voordeur van het huis was een pamflet opgehangen met een foto van Geert Wilders en de tekst: ‘Blank is beter, eigen volk eerst!!! Allochtonen moeten weg hier!! Dit is pas het begin!’ Wilders inspireert mensen tot het plegen van geweld.’ De PVV-leider ziet dit zelf niet zo. Toen critici hem vroegen afstand te nemen van deze terreuractie twitterde hij: ‘Politiek en pers kunnen de rambam krijgen. Neem zelf lekker afstand van jullie lafheid en verraad van Nederland aan de islam. Sukkels.’ Van Beek zegt hierover: ‘Ik vind trouwens niet dat Wilders of Baudet afstand moet nemen. Ik snap dat geweld niet hun middel is. Maar ze roeren wel in die giftige pot vol moslimhaat. En daar kunnen extreemrechtse terroristen inspiratie uit halen.’

En nu?

Wordt Nederland onveiliger als gevolg van de gebeurtenissen in Christchurch? Schuurman ziet daar wel mogelijkheden toe. ‘Echt nationalistisch zijn Anders Breivik, Brenton Tarrant en die andere extreemrechtse terroristen niet. Ze zijn juist grensoverschrijdend bezig. Het gaat ze niet om de natie, maar om het ‘blanke ras’ dat beschermd moet worden tegen de ‘kolonisering’ door moslims. Extreemrechts is niet zo goed georganiseerd als al-Qaeda en IS, professionele organisaties die beschikken over een wereldwijd netwerk. Extreemrechts is veel losser georganiseerd. Dankzij internet echter is het extreemrechtse terrorisme wel internationaal geworden. Mensen in het ene land inspireren mensen in een ander land. De wereld is onveiliger geworden. Nederland ook. Aanslagen leiden tot nieuwe aanslagen. Niet alleen doordat mensen zich laten inspireren, maar ook aanslagen van de andere ‘partij’ die wraak wil nemen. Christchurch zal vrees ik voor nog veel ellende zorgen. Bovendien blijft het erg moeilijk om terroristen te typeren op een manier die vroegtijdige detectie vergemakkelijkt;  het zijn in psychopathologisch opzicht vaak ook ‘normale’ mensen. Dat is het beangstigende.’

Ook Van Beek is pessimistisch. ‘De aanslag in Christchurch is voor een aantal mensen inspirerend. Vermoedelijk zijn dit er heel weinig, maar er zijn rechtsextremisten die dit ook willen.’ Moeten moskeeën beter worden bewaakt? Van Beek denkt dat dit niet zal helpen. ‘Wat zou helpen is dat Geert Wilders, Thierry Baudet en anderen hun toon matigen. Maar dat doen ze natuurlijk niet, vanwege hun ideologie, vanwege hun electoraat. Thierry Baudet verwoordt het allemaal wat netter, qua toon dan, dan Wilders, maar is radicaler. Tijdens de Algemene Politieke Beschouwingen in 2017 definieerde de FvD-leider het Nederlanderschap langs etnische, raciale lijnen. Hij werd nauwelijks van repliek gediend, waardoor het extreemrechtse gedachtegoed meer mainstream wordt. En hoe meer mensen met extreemrechtse ideeën in aanraking komen, des te groter de kans dat iemand de daad bij het woord voegt.’