Onder leiding van EO-anchorman Andries Knevel gingen imam Yassin Elforkani en ChristenUnie-leider Gert-Jan Segers in Delft met elkaar in gesprek over islam en christendom. Vooral de rol die Jezus in beide religies speelt kwam aan bod. Maar kunnen rechtzinnige christenen en moslims elkaar wel de hand reiken?

Afgelopen zondagavond kruisten in Delft in – wat bleek een evangelische – kerk Yassin Elforkani en Gert-Jan Segers de degens. Op Elforkani en een klein gevolg na waren alle bezoekers van dit evenement christelijk, beter gezegd orthodox-protestants of ‘bijbelgetrouw’ christelijk.

Segers speelde duidelijk een thuiswedstrijd en ook de ‘scheidsrechter’ Andries Knevel was op zijn hand. Toch deed iedereen zijn of haar best om fatsoenlijk te blijven en Elforkani niet onwelkom te laten voelen. De organisator van het evenement, een vriendelijke oudere man met een kekke bril, drukte de mensen in de zaal op het hart wel ‘netjes’ te blijven als ze vragen aan de sprekers wilden stellen.

De vragen moesten – heel modern – via de mobiele telefoon worden gesteld. Bezitters van een mobiele telefoon moesten naar een bepaalde website gaan, daar een bepaalde code intoetsen en dan konden ze vragen stellen die daarna op het diascherm zouden verschijnen. Bezoekers zonder telefoon konden hun vragen stellen via een laptop van de organisatie, die in de zaal stond.

Om de islamitische gasten helemaal thuis te laten voelen mocht een imam een passage uit de Koran reciteren over Jezus, die in de islam onder de naam Isa ook een belangrijke rol speelt. Nadat hij klaar was kreeg hij een daverend applaus. Goed bedoeld, maar wellicht niet de bedoeling.

Hoewel het dus een thuiswedstrijd was mocht Segers als eerste het woord nemen. Hij sprak al snel over christenvervolging in islamitische landen en dat Somalische vluchtelingen in Nederland, die zich tot het christendom hadden bekeerd, in schuilkerken moesten samenkomen omdat ze door islamitische vluchtelingen werden bedreigd. Toch zei Segers niet alle moslims over één kam te willen scheren.

 ‘Het is voor jou moeilijker een stap te zetten naar mij, dan dat ik een stap doe richting jou’

Segers wierp op dat twee vragen centraal staan in de dialoog tussen christendom en islam: ‘Hoe kunnen wij in vrede met elkaar samenleven? Weten wij dat wij de ware God kennen?’ Het antwoord op de laatste vraag scheen voor Segers zonneklaar te zijn: ‘Allah is geen God en moslims ontkennen, omdat zij Jezus niet zien als de Zoon van God, het hart van het Evangelie.’

Maar niettemin zei Segers ruimte te zien voor een dialoog met moslims over vrede in de maatschappij. Hij noemde Saif ul Malook, de islamitische advocaat van Asia Bibi, als voorbeeld. De Pakistaanse christen Asia Bibi had jarenlang in een dodencel gezeten omdat ze was veroordeeld voor blasfemie. Vorig jaar werd ze weer vrijgesproken en vluchtte ze naar Canada.

Segers wil graag dat er meer moslims zoals advocaat Malook zouden zijn, moslims die bereid zijn de godsdienstvrijheid van christenen principieel te verdedigen. Segers: ‘Ik vind dat iemand als Joram van Klaveren het recht moet hebben om zich als christen tot de islam te bekeren – wat ook kan in Nederland – maar moslims moeten zich ook tot het christendom kunnen bekeren. Die spannende vraag wil ik stellen.’ Dialoog, zo benadrukte Segers, betekent voor hem niet om de verschillen te maskeren of weg te masseren, maar ‘de pijnpunten op tafel te leggen’.

Elforkani benaderde de dialoog vanuit een heel andere kant. Hij vertelde dat hij als moslim geïnspireerd raakt door het christendom. Niet alleen eren moslims Isa als profeet, maar ook noemde Elforkani kerken ‘huizen van God’ waar hij graag komt.

Dat Elforkani zich positief uit kon laten over het christendom heeft alles met de islamitische theologie te maken, waarin christenen en joden worden gezien als ‘mensen van het boek’ die ook een openbaring van God hebben ontvangen. Toch kwamen de woorden van Elforkani voor veel mensen in de zaal als een verrassing.

Op het diascherm met vragen uit het publiek kon je lezen dat sommige bezoekers Elforkani een goede spreker vonden. Anderen bleven kritisch en haalden Koranverzen aan waaruit zou blijken dat de islam een gewelddadige religie is die intolerant is voor christenen en joden.

‘Addertje onder het gras’

Na deze openingszetten vond het gesprek plaats, dat niet echt een debat was maar ook geen dialoog. Elforkani deed nog wel zijn best om er een dialoog van te maken. Hij verdedigde de godsdienstvrijheid van christenen en veroordeelde islamitische landen waar geen kerken gebouwd mogen worden. Ook zei hij dat de islam wat betreft het vraagstuk van afvalligheid voor een grotere uitdaging staat dan het christendom.

Segers was op deze avond wat minder kritisch richting zijn eigen geloof. En op de vraag van Elforkani wat hij van Mohammed vindt antwoordde Segers: ‘Mohammed is een buitengewoon intrigerende figuur, die de grondlegger is van een wereldreligie.’ Elforkani: ‘Het is voor jou moeilijker een stap te zetten naar mij, dan dat ik een stap doe richting jou.’

Segers zag dit toch anders. Hij sprak over een ‘addertje onder het gras’: ‘Moslims zien de islam als de laatste openbaring. Ze respecteren het christendom, maar christenen hebben hun geloof volgens de islam niet helemaal begrepen. Ik wil jou best omhelzen, maar vraag me dat niet te doen omdat ik de islam zo mooi vind.’

Elforkani was teleurgesteld in dit antwoord: hij was zelf zojuist nog heel positief over Jezus. Segers waardeerde dit, maar merkte op dat de islam Jezus niet erkent als de Zoon van God en als degene die ons mensen heeft verlost van de zonde – toch een cruciaal verschil. Elforkani zei in de eigen verantwoordelijkheid van mensen te geloven, hoewel Allah barmhartig is en kan besluiten om mensen hun zonden niet aan te rekenen.

‘Ik hoor vaak een stemmetje in mijn hoofd, die mij slechte dingen toefluistert. Maar God is barmhartig. Allah zegt straks: ‘Ik heb een mooi villaatje voor je in het paradijs’.’ Deze zeer concrete Koraninterpretatie viel goed bij het publiek en ook bij presentator Andries Knevel. Segers vertelde dat het christendom ook in verantwoordelijkheid gelooft en noemde als voorbeeld de film Saving Private Ryan. Vijf Amerikaanse militairen geven daarin hun leven voor de christelijke Ryan, die vindt dat hij in zijn leven moet laten zien dat dit offer niet tevergeefs is geweest.

Het kostte Segers moeite om Elforkani tegemoet te komen. Wel zei Segers het problematisch te vinden dat Elforkani door fundamentalistische moslims wordt bedreigd. ‘Ik wil je verdedigen’, aldus Segers. Tegelijkertijd benadrukte Segers dat moslims meer voor de vrijheid van anderen moeten opkomen.

Uiteindelijk zorgden twee atheïsten in de zaal voor meer verbroedering. Segers zei na kritische vragen van hen pal te staan voor het recht van moslims en joden om dieren onverdoofd ritueel te mogen slachten. ‘Dat is godsdienstvrijheid.’

‘Ja, ik ben kritisch over de islam, maar dat is wat anders dan de islam belachelijk maken’

Geslaagde dialoog of gemiste kans?

Was dit – enigszins moeizame gesprek – ook een geslaagd gesprek? De volgende ochtend vertelt Gert-Jan Segers aan de telefoon dat hij vindt van wel. ‘Het was een heel respectvol maar ook eerlijk gesprek waarin we de ongemakkelijkheden hebben benoemd. Ook de zaal vond ik respectvol. Ik heb wel eens gedebatteerd met een moslim voor een christelijk publiek, waar de sfeer veel emotioneler was. Dat viel hier reuze mee. Daarnaast: ik spreek als politicus ook wel eens voor publiek dat het helemaal met mij oneens is. Dat hoort er gewoon bij.’

Op de vraag of Segers eigenlijk wel kritisch naar zijn eigen geloof kan kijken, antwoordt hij bevestigend: ‘Het kwam in Delft niet aan de orde, maar in andere debatten vertel ik vaak dat de moslims vroeger veel toleranter voor de joden waren dan de christenen voor de joden waren. De joden hadden het relatief goed in Spanje toen de Moren de baas waren, maar moesten daarna vluchten voor de inquisitie toen de christenen het land hadden heroverd.’

Segers ontkent daarnaast een moslimhater te zijn, iets wat hem soms door linkse mensen wordt aangewreven. ‘Dat vind ik hele onheuse kritiek. Natuurlijk mag je het met mij oneens zijn, maar ik ben respectvol richting moslims toe. Ik vind ook dat moslims de vrijheid moeten hebben om hun geloof te kunnen uiten in dit land. En ja, ik ben kritisch over de islam, maar dat is wat anders dan de islam belachelijk maken. Overigens vind ik dat mensen die dat wel willen doen daar vrij in moeten zijn – Nederland is een vrij land – maar het is niet mijn stijl.’

Ook Elforkani beschouwt de avond niet als een gemiste kans. Hij is tevreden over hoe het gesprek verliep, hoewel hij de toon van het gesprek met Segers wel ‘scherp’ noemt. ‘Ik was gewoon bezig mijn religieuze mening aan het verkondigen, waar het christendom een belangrijk onderdeel in is. Daar had Gert-Jan wat moeite mee’, vertelt hij.

‘Het christendom en de islam staan naast elkaar, maar ook heel vaak scherp tegenover elkaar – vooral als de politiek erbij komt kijken’, vervolgt Elforkani. ‘Daarom moeten gelovigen altijd goed reflecteren op waar ze voor staan, en hoe ze tegenover de ander staan. Dialoog en gesprek helpen alleen maar. Respect voor het geloof van iemand anders, dat hebben we in onze grondwet geregeld. Maar het geloof van iemand anders ook mooi vinden, dat is natuurlijk iets anders. En ik hoop dat we daar de komende tijd met elkaar meer aan kunnen werken.’

In september resulteerde de berichtgeving van NRC en Nieuwsuur over de opmars van salafistisch islamitisch onderwijs in het gedwongen ontslag van imam Said Abarkan. Maar het rommelt al jarenlang binnen de Essalam-moskee in de Rotterdamse wijk Hillesluis. Een verslag van een strijd tussen bezoekers, bestuursleden, geldschieters en managers, waarbij men soms letterlijk rollebollend over straat ging en waarmee zelfs de politiek en de rechterlijke macht zich bemoeiden.

Op 17 december 2010 openden Burgemeester Aboutaleb en wethouder Karakus de nieuwe moskee, op de huidige locatie in Rotterdam Zuid. 23 jaar eerder richtten Marokkaans-Rotterdamse moslims de oorspronkelijke Essalam-moskee op.

De kleine moskee was een belangrijke schakel in de wijk waar allerlei onderwerpen besproken werden. Naast het gebed en geloofsonderwijs werden ook lezingen gehouden over de omgang met buren en andersgelovigen en over gematigdheid binnen het geloof.

In de loop der jaren werd het gebouw aan de Polderlaan, dat 450 gelovigen kon huisvesten, te klein voor de groeiende Marokkaanse moslimgemeenschap. Tijdens het vrijdaggebed en de Ramadan baden moslims noodgedwongen op straat. Daarom besloot het bestuur in mei 1998 om een grotere moskee te bouwen en wel op een steenworp afstand van de Kuip. Omdat het eenmaal een religieuze plicht is voor elke moslim, werd een beroep gedaan op de vrijgevigheid van de gemeenschap om geld te doneren.

Het inzamelen gebeurde door middel van tal van initiatieven. Elke dag liepen direct na het avondgebed meerdere mensen rond in de moskee om te collecteren. Spaarrekeningen werden leeggehaald, gouden armbanden en kettingen werden omgesmolten en al gauw had men een mooi bedrag bij elkaar gesprokkeld.

Het was echter lang niet genoeg en dat was het moment dat de Al Maktoum Foundation om de hoek kwam kijken. Deze stichting uit Dubai – genoemd naar de geestelijk leider ervan, de steenrijke sjeik Al Maktoum – ging acht miljoen euro bijdragen aan de bouwkosten. Het moskeebestuur stelde nadrukkelijk dat er geen inhoudelijke voorwaarden aan de financiering waren gesteld. Desondanks eiste de sjeik drie van de zes bestuurszetels op en plantte zijn vertegenwoordigers in het bestuur van de Rotterdamse moskee.

In oktober 2003 werd de eerste paal geslagen en kon worden begonnen met de bouw. Het Duitse aannemersbedrijf Karl König werd aangesteld om de bouw te realiseren en zou in 2005 klaar zijn. Maar op 17 maart 2008 staakte het aannemersbedrijf de werkzaamheden wegens achterstallige betalingen. Het bedrijf legde zelfs beslag op de moskee als onderpand voor de achterstallige betaling van 1 miljoen euro.

Omgekeerd eiste het moskeebestuur 1,9 miljoen euro terug van de Duitse aannemer omdat de moskee, waarvan de kosten aan het eind uiteindelijk ongeveer 7 miljoen euro bedroegen, niet binnen de afgesproken termijn was afgebouwd. In de loop der jaren keerden meerdere bedrijven de moskee de rug toe en kwam de bouw keer op keer maandenlang stil te liggen.

Wethouder Karakus baalde dat de stad opgezadeld zat met een halve moskee en dreigde met dwangsommen en het intrekken van de bouwvergunning. Mede door de bemoeienis en harde taal van de wethouder werd de bouw in januari 2010 hervat.

‘God laat zijn huis nooit vallen’

Protesten en klappen

De bouwproblemen zorgden ook binnen de moskeegemeenschap voor spanningen. In 2008 liepen de gemoederen hoog op toen de bezoekers hun onvrede over de gang van zaken duidelijk wilden maken. Ze waren boos omdat de oplevering zo lang op zich liet wachten en eisten openheid van zaken en het vertrek van het bestuur. De mensen wilden weten wat er gebeurd was met het geld dat zij hadden bijgedragen aan de bouw.

Een paar maanden later liep een betoging rond het vrijdaggebed volledig uit de hand. Ongeveer tweehonderd gelovigen hadden zich bij de woning, behorend bij de moskee, van de vicevoorzitter verzameld. Ze forceerden zijn deur en verhinderden bestuursleden om naar binnen te gaan. De politie schermde het drietal af toen er rake klappen vielen.

Vicevoorzitter Abdelrezak Boutaher deed daarna aangifte van doodsbedreigingen. De woede van de moskeegangers richtte zich ook op Ahmed Ajdid, de verantwoordelijke projectleider, en op diens auto. De betogers sloegen de man en vernielden een ruitenwisser, waarna het portierraam aan diggelen ging. Ook hij deed aangifte tegen zijn belagers. De rechtbank legde aan vijf actieleiders een moskeeverbod op.

Arabieren versus Rotterdammers

In 2010 hebben de verschillende partijen, in het bijzijn van onder anderen wethouder Karakus en het dagelijks bestuur van de deelgemeente Feijenoord, vrede met elkaar gesloten. Uitgangspunt hierbij was dat de moskee zou worden gerund door de Rotterdamse moslimgemeenschap. Het bestuur bestond nog steeds uit drie Rotterdammers en drie vertegenwoordigers van de Al Maktoum Foundation. Na de opening werd een roerige periode afgesloten en was de rust enigszins weergekeerd. Al Maktoum steunde de moskee sinds dat moment ook jaarlijks met een half miljoen euro.

Maar vanaf 2014 begon de ellende weer. Vooral de drie ‘Arabische’ bestuursleden – voorzitter Mirza al Sayegh, Nooh al-Kaddo en Mohammad bin Ghannam – waren in de ogen van de lokale bestuurders een probleem. Ze zouden geen enkele binding hebben met de Rotterdams-Marokkaanse moslimgemeenschap. Overigens was de Irakees Al-Kaddo, die vanuit Dublin opereerde, tegelijkertijd directeur van het door Al Maktoum Foundation gefinancierde Islamic Cultural Centre of Ireland (ICCI). Bovendien was hij bestuurslid van de stichting Al Maktoum in Dubai.

Toen één van de Rotterdamse bestuursleden kwam te overlijden en zijn plek niet werd ingevuld, vond men de verhoudingen niet meer eerlijk. In datzelfde jaar werd de Rotterdamse bekeerling Jacob van der Blom aangesteld als adjunct-directeur. Van der Blom was voorzitter van de Blauwe Moskee in Amsterdam en bestuurslid van Europe Trust Nederland, een vastgoedorganisatie die met financiële steun vanuit Koeweit de Blauwe Moskee had opgericht.

Van der Blom was ook betrokken bij de op bekeerlingen gerichte Native European Muslims Assembly (NEMA). Volgens de eigen website is dat een onderdeel van de Federatie Islamitische Organisaties Nederland (FION), de Nederlandse tak van Federation of Islamic Organisations in Europe (FIOE), oftewel: de Moslimbroederschap in Europa, die op haar beurt gesponsord werd door de Qatar Foundation van de omstreden sjeik Yusuf al Qaradawi. Toenmalig minister Guusje ter Horst (PvdA) bevestigde in 2009 dat de FION inderdaad onderdeel uitmaakte van de Europese Moslimbroeders.

Rinkelende belletjes en een boze Tweede Kamer

In februari 2015 bereikte het conflict binnen het bestuur een kookpunt. De Rotterdammers kregen een concept in handen van een voorgenomen statutenwijziging waarmee de Arabische geldschieters blijkbaar nog meer invloed kregen.

Vooral de wijziging dat de Marokkaans-Nederlandse gemeenschap niet langer hoofdgebruiker is en de exploitatie volledig in handen zouden komen van Al Maktoum deed bij de Rotterdammers allerlei belletjes rinkelen. De exploitatie werd al bekostigd door de Al Maktoum Foundation, maar nu zouden de Arabische financiers de moskee daadwerkelijk in bezit willen krijgen. De maandelijkse exploitatiekosten – onderhoud, salarissen personeel en stookkosten – bedroegen ongeveer 40.000 euro.

Het protest werd met de dag luider. Volgens de Rotterdammers probeerde Al Maktoum via het bestuur de Marokkaanse gelovigen te beïnvloeden om de door hun voorgestane beleving van het salafisme over te nemen.

Ondertussen bemoeide ook de Haagse politiek zich met buitenlandse financiering voor Nederlandse moskeeën. De Tweede Kamer maakte zich al een tijdje zorgen over de invloed van het salafisme.

Twee jaar eerder nam het parlement een motie van ChristenUnie-fractievoorzitter Gert-Jan Segers aan, waarin het kabinet om duidelijkheid werd gevraagd. Het Amerikaanse onderzoeksbureau Rand stelde een onderzoek in, dat in maart werd gepresenteerd aan de Tweede Kamer. Volgens dit gerenommeerde onderzoeksbureau werkten de gebedshuizen niet genoeg mee om openheid van zaken te geven.

Een meerderheid van de Kamer reageerde geërgerd: ‘Wat hebben de ‘gerenommeerde onderzoekers’ dan in vredesnaam gedaan?’ Diezelfde Kamer wil nu dat inlichtingendienst AIVD-onderzoek gaat doen naar de geldstromen. ‘Als uit het onderzoek blijkt dat die financiering leidt tot jihadistische activiteiten, dan zou er een verbod op die financiering moeten komen’, aldus Segers.

‘Toen wij achter de voorgenomen statuutwijziging kwamen, trokken we meteen aan de bel’

Opnieuw naar de rechter

De Rotterdamse bestuursleden – nu in de minderheid door het sterfgeval – eisten meer Rotterdammers in het bestuur: anders zou het gebedshuis worden bezet. Vooral Al-Kaddo en de door hem aangestelde Jacob van der Blom moesten het ontgelden tijdens een bestorming van een bestuursvergadering. Op zijn beurt liet Al-Kaddo vanuit Ierland weten dat er nooit sprake was om de statuten te wijzigen en berustte alles op een misverstand. Het zou slechts om een aanpassing gaan van de veranderde functie van gebedshuis naar een islamitisch centrum. Maar ondertussen werd de onrust steeds groter.

Eén van de hoofdrolspelers in het conflict was vicevoorzitter Abdelrezak Boutaher. In mei 2015 schreef de Rotterdammer de Arabieren uit bij de Kamer van Koophandel en verving ze door drie Rotterdamse bestuurders.

Boutaher: ‘Toen wij achter de voorgenomen statuutwijziging kwamen, trokken we meteen aan de bel. Adjunct-directeur Jacob Van der Blom stapte, samen met Al-Kaddo, hiervoor naar de advocaat. De rest van het bestuur was hier niet van op de hoogte gesteld. Wij hebben in vijftien jaar nooit samen vergaderd. Elke keer als ik de heren in het buitenland vroeg om bij elkaar te komen zat er één in Amerika en de ander in Dubai. Ik heb meerder malen gesproken met de voorzitter in Dubai en gevraagd of hij langs wilde komen om te praten. Telkens gaf hij aan dat de moskee teruggegeven zou worden aan de Marokkaanse gemeenschap. Maar de consequentie hiervan zou zijn dat de geldkraan zou worden dicht gedraaid. Ik heb toen aangegeven dat de Rotterdamse gemeenschap uitstekend zelf in staat is de moskee draaiende te houden. In één van de telefoongesprekken, die deels zijn opgenomen, lieten ze weten dan geen behoefte meer te hebben aan een bestuurszetel. Toen heb ik ze uitgeschreven.’

Volgens advocaat Jules Debije van de Al Maktoum Foundation sprak de voorzitter nooit over het ‘teruggeven’ van de moskee. ‘Het is onmogelijk om die financiële steun te stoppen. De kosten van de moskee zijn ontzettend hoog en niet op te brengen voor de Marokkaanse gemeenschap. Ze stevenen op een faillissement af.’

De Arabische bestuurders stapten naar de rechter en spanden een kort geding aan. Hierin eisten zij dat de mutaties van de vicevoorzitter teruggedraaid moesten worden. Twee weken later deed de rechter uitspraak en bepaalde dat de Arabische bestuursleden ten onrechte waren afgezet, omdat niet bewezen was dat zij inderdaad af wilden van hun bestuursfunctie. Maar dat de Essalam-moskee failliet zou raken als de Arabieren hun geldkraan dichtdraaien gaat volgens de Rotterdammers niet op. In hun ogen is de moskee Gods huis. Boutaher: ‘En God laat zijn huis nooit vallen. Er is in Nederland nog nooit een moskee failliet gegaan.’

Geldkraan dicht en een nieuw bestuur

De Rotterdammers lieten het daar echter niet bij zitten. ‘Deze moskee is van de Marokkaans-Rotterdamse gemeenschap. Niemand pakt dat van ons af’, zei Boutaher. Hij verwoordde wat er leefde bij een deel van de Marokkaans-Nederlandse gemeenschap, vooral bij de oudere generatie. Die was immers in de jaren negentig van de vorige eeuw tijdens verschillende gelegenheden rondgegaan om geld in te zamelen.

Eind 2017 voelden de Rotterdammers zich gesterkt door een ander vonnis van de rechter: een deel van de bestuurders had die zetels nooit mogen hebben. In de oorspronkelijke statuten staat namelijk dat er alleen bestuurders mogen worden gekozen die in Rotterdam wonen. De rechter vond dat de wijzigingen destijds onrechtmatig waren en verklaarde ze nietig. De Rotterdammers mochten een nieuw Rotterdams bestuur kiezen en een paar maanden later draaiden de Arabieren de geldkraan dicht. Zeven medewerkers werden ontslagen, waaronder Van der Blom en imam Azzedine Karrat.

Maar de keuze voor Karrats opvolger, Said Abarkan, was opmerkelijk: daar waar de Rotterdammers eerst streden tegen inmenging uit Dubai, kozen zij nu voor een imam die actief was in de Al Mukaram-moskee in Rotterdam-West, die bekend staat als salafistisch.

Abarkan raakte drie weken geleden in opspraak na de berichtgeving van NRC en Nieuwsuur over salafistisch moskeeonderwijs. Daarbij doken ook opnames op waarin Abarkan onder andere stelt dat moslims horen in een islamitisch land: ‘Ook al heb je een Nederlands paspoort, Nederland is niet ons land.’ De verbijstering bij het nieuwe, huidige moskeebestuur was groot en al snel werd Aberkan de laan uitgestuurd.

Hoe de maandelijkse kosten van de moskee nu gefinancierd moeten worden en welke impact deze aderlating kan hebben is onduidelijk. De moskee draait nu op vrijwilligers en de moskeegangers dragen de lopende kosten voorlopig zelf. De Rotterdammers hadden na het dichtdraaien van de Arabische geldkraan nog wel een boodschap voor elkaar: ‘We moeten nu op eigen benen staan.’ De vraag is: houden zij dit vol?