‘Helaas bestaat het fenomeen van etnisch profileren ook in Nederland. We hopen dat mensen zich daarvan bewust worden en dat de impact van etnisch profileren hen wakker schudt.’

Wat doet etnisch profileren met de mensen die het overkomt? Die vraag wordt beantwoord in Verdacht, de KRO-NCRV-documentaire van Nan Rosens in samenwerking met platform Controle Alt Delete. Verdacht wordt op de Internationale Dag van de Mensenrechten (10 december) om 21.05 uur uitgezonden op NPO2. De Kanttekening sprak regisseur Nan Rosens en Jair Schalkwijk van Controle Alt Delete.

Wanneer besloten jullie dat het tijd was voor een documentaire over de impact van etnisch profileren?
Rosens: ‘Daags na de aanhouding van rapper Typhoon in 2016 was Remy Bonjasky te gast bij Pauw. Remy, een rijzige ex-kickbokser, leek voor het eerst te vertellen over hoe het voelt om regelmatig ‘zomaar’ te worden aangehouden. Hij deed dat schuchter, bijna gegeneerd. Het leek alsof hij dat voor het eerst in het openbaar uitsprak. Dat ontroerde mij. Aan diezelfde tafel zat Dionne Abdoelhafiezkhan die gepassioneerd en fel sprak over haar strijd tegen etnisch profileren en ongepast geweld door de politie. Ze deed me denken aan mijn tijd als jonge feministe: niemand die je boodschap wil horen, je roept verontwaardiging en weerstand op, want je zeurt of klaagt, mensen lachen je uit of serveren je af. Door deze verhalen werd ik nieuwsgierig naar ervaringen van andere gekleurde Nederlanders. Wat doet het met je wanneer je deze dingen meemaakt? Maakt het je woedend, bang, strijdbaar, afkerig, radicaal, klein?’

En zo kwam je terecht bij Controle Alt Delete?
‘Ik ging inderdaad zoeken naar wie Dionne nou precies was en wat ze deed. Ik begon een uitgebreide research naar etnisch profileren en wat erover bekend was. Zo ging ik ook praten met Controle Alt Delete, met Dionne en Jair dus, om te kijken of er mensen bereid zouden zijn mee te werken aan een documentaire over dit onderwerp. Want ik realiseerde me dat mensen niet zouden staan juichen om hun verhaal te doen.’

Hoe erg is het?
Rosens: ‘Als gekleurde Nederlanders vertellen over hun ervaringen met onterechte staandehoudingen, onheuse bejegening of uitingen van racisme – als ze dat al durven – worden zij vaak weggezet als onterechte klagers, niet serieus genomen of lacherig afgeserveerd. Op straffe van uitsluiting of beschimping – denk aan Sylvana Simons – bedenk je je wel twee keer voor je je over racisme uitspreekt in het openbaar.’
Schalkwijk: ‘Je weet dat het erg is, maar iedere keer is het weer schrikken. Je ziet echt racisme: mannen die worden uitgemaakt voor ‘aapje’, ‘als het je niet bevalt dan rot je maar op’, enzovoorts. De politie hoort van en voor iedereen te zijn. Dat is op dit moment niet het geval. In deze documentaire zie je veertien mensen, uit alle lagen van de bevolking, ervaringen delen die je kippenvel bezorgen.’

Wat doen jullie als Controle Alt Delete daaraan?
Schalkwijk: ‘Controle Alt Delete zet zich al zes jaar in tegen etnisch profileren. Wij zijn een kritische gesprekspartner van de politie, praten met de politie en met ambtenaren van justitie en dragen oplossingen aan voor verschillende problemen die zich voordoen in het contact tussen politie en burgers. Verder trainen we jongvolwassenen in wat hun rechten en plichten zijn om zelf de staandehouding zo soepel mogelijk te laten verlopen. Dat doen we door heel Nederland. Daarnaast organiseren we ook evenementen waarin we jongvolwassenen met politie in gesprek laten gaan en schrijven we kritische blogs nar aanleiding van actualiteiten.’

Wat zijn eigenlijk je rechten als je staande wordt gehouden?
Schalkwijk: ‘Vanuit Controle Alt Delete adviseren wij jongvolwassenen over wat hun rechten en plichten zijn tegenover de politie. Dat doen we door middel van straatrecht-sessies, workshops en door deze informatie te delen via onze website, app en flyers. Je specifieke rechten en plichten vallen of staan bij waar en wanneer je staande wordt gehouden. Er zit een rode draad in de verhalen die ons bereiken. Het gaat vaak al mis bij het eerste aanspreekmoment en een bepaalde houding vanuit de agenten in kwestie.’

En wat adviseren jullie dan?
Schalkwijk: ‘We adviseren mensen een klacht in te dienen als ze slecht behandeld zijn of te maken hebben gehad met discriminatie. Vanuit Controle Alt Delete helpen we mensen bij het op papier zetten en indienen van klachten, vervolgens monitoren we van begin tot eind hoe de klacht behandeld wordt en daar waar gewenst gaan we mee.’

Wat gebeurt er met klachten?
Schalkwijk: ‘De politie probeert je klacht in tien weken te behandelen. De procedure is dat de politie je eerst zal uitnodigen voor een gesprek. Als je na dit gesprek ontevreden blijft, kun je in tweede instantie een onafhankelijke klachtencommissie de klacht laten bekijken. Mocht je ook hierna ontevreden zijn, dan kun je de Nationale Ombudsman inschakelen. Als je geen behoefte hebt aan een persoonlijk gesprek met de agent, mag je ook direct naar de onafhankelijke klachtencommissie gaan. Het is niet verplicht om eerst in gesprek te gaan, hoe graag de politie dit ook wil. Vanuit Controle Alt Delete monitoren wij de afhandeling van de klachten. De meeste burgers bereiken niet het doel dat zij voor ogen hadden, zo blijkt uit onderzoek van de Inspectie Justitie en Veiligheid.’

Heeft het dan wel zin?
Schalkwijk: ‘Jawel. De politie krijgt door klachten meer zicht op wat er misgaat in de uitvoering van politiecontroles op straat. Als je geen klacht indient, bestaat er geen registratie van het incident. Klagen kan bovendien zin hebben, als meerdere mensen het doen. Dien dus wel een klacht in!’

Nan, kende je dit soort verhalen al uit je eigen omgeving?
‘De meeste mensen in mijn – witte – omgeving vertelden dat ze nog nooit onterecht zijn staande gehouden, toen ze hoorden dat ik met dit onderwerp bezig was. Eén man zei dat hij zijn auto op de stoep voor het politiebureau kon parkeren en dan bij wijze van spreken zelfs nog een politieagent kon vragen even op de auto te letten. Als witte mensen de film hebben gezien, zijn ze vaak behoorlijk verbijsterd. Ze hebben wel van etnisch profileren gehoord, zoals die keer met Typhoon, maar ze hebben er nooit bij stil gestaan hoe het is wanneer je er echt aan wordt blootgesteld. Omdat ze het gewoon zelf niet kennen en niet meemaken. Dat was dan ook mijn uitgangspunt bij het maken van de documentaire: hoe is het als je vaker zonder duidelijke aanleiding staande wordt gehouden? Wat maak je dan mee?’

Wat heeft Controle Alt Delete in die zes jaar bereikt?
Schalkwijk: ‘Eind 2013 hebben we samen met Amnesty Nederland het fenomeen ‘etnisch profileren’ op de politieke agenda gezet en heeft de nationale politie erkend dat het plaatsvindt. Het is onderwerp van debat tijdens de gemeenteraadsverkiezingen, de politie pakt het op in een landelijke stuurgroep en de minister van Justitie heeft zich krachtig tegen etnisch profileren uitgesproken. Etnisch profileren staat zelfs in het Dreigingsbeeld Terrorisme van de NCTV (Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid, red.). Kortom, het fenomeen etnisch profileren wordt serieus genomen.’

Inmiddels is er ook een ‘handelingskader pro-actief controleren’.
Schalkwijk: ‘Ja. De politie heeft in december 2017 drie ingrijpende beleidsveranderingen doorgevoerd: een ruimere definitie van etnisch profileren; oververtegenwoordigd in de misdaadstatistieken mag geen argument zijn voor politiecontrole; agenten mogen niet meer werken met daderprofielen waarbij mensen gecontroleerd worden omdat ze eruitzien als ‘typische’ daders. Kortom, het nieuwe handelingskader geeft aan dat etnisch profileren niet mag en geeft daarbij ook duidelijk instructies hoe het wel moet. Dat is wel winst: het staat op papier. De volgende stap is: hoe gaat de politie controleren dat alle agenten zich eraan houden?’

En, wat zien jullie als Controle Alt Delete?
Schalkwijk: ‘Dat weten wij niet. Het eerlijke antwoord is dat de politie het ook niet weet. Er wordt niet gemonitord of agenten zich wel aan het handelingskader houden.’

Waarom niet?
Schalkwijk: ‘Dat is een goede vraag, die stellen wij ook regelmatig. Als je niet de omvang van etnisch profileren in kaart brengt, kun je ook niet meten of etnisch profileren afneemt – of juist toeneemt. Zo komt Nederland niet uit de discussie over etnisch profileren. De politie moet laten zien dat ze etnisch profileren effectief tegengaat.’

Wat hopen jullie met deze documentaire te bereiken?
Rosens: ‘Ik maak maatschappelijke documentaires. Dat betekent dat ik ook weer met deze film graag wil dat een groot publiek zichzelf tijdens en na het zien van de documentaire afvraagt ‘wat vind ik hier nou eigenlijk van’ en dat ze er met elkaar over gaan praten. En dat ook de politiek erover gaat praten – en de politie. In die zin wil ik rammelen aan vaste aannames in de hoofden van mensen.’
Schalkwijk: ‘Wij hopen dat deze film mensen wakker schudt. Helaas bestaat het fenomeen van etnisch profileren ook in Nederland. We hopen dat mensen zich daarvan bewust worden en dat de impact van etnisch profileren hen wakker schudt. Verder hopen we dat de politie en verantwoordelijke politici echt snel actie gaan ondernemen.’

Hoe nu verder?
Rosens: ‘In wezen gaat deze documentaire over een kloof in onze maatschappij, een verwijdering tussen wit en zwart waar we iets mee moeten als samenleving. Ik kende deze verhalen niet, daarom kon ik er mijn schouders over ophalen. Door deze documentaire te maken, kijk ik nu anders naar mensen op straat. Misschien krijgen ook anderen een nieuwe kijk door deze documentaire of halen ze hun schouders niet meer zomaar op.’
Schalkwijk: ‘Allereerst moet iedereen de documentaire zien. Daarom zijn wij een sms-actie gestart waarbij wij iedereen vragen om hun telefoonnummer achter te laten op onze website controlealtdelete.nl. Op 10 december, wanneer de documentaire wordt uitgezonden, sturen wij ze een sms met een herinnering van de uitzending en een bericht dat ze kunnen delen via social media.’

‘Ik ben niet loyaal aan Nederland, omdat ik een Nederlands paspoort heb. Ik ben loyaal aan Nederland, omdat mijn leven hier is. Ik wil dat het goed gaat met Nederland, want als het goed gaat met Nederland, gaat het goed met mij.’

Babah Tarawally ontvluchtte in 1995 het oorlogsgeweld in Sierra Leone en zat in Nederland zeven jaar lang in een asielprocedure. Onlangs kwam zijn derde boek Gevangen in zwart-wit-denken uit, waarin hij een inkijkje geeft in zijn diverse wijk in Utrecht. De Kanttekening sprak Tarawally, onder meer over loyaliteit, identiteit, samenleven en de Afrikaanse islam.

U doorstond in Nederland een asielprocedure van zeven jaar. Hoe kwam dat? Waarom duren asielprocedures hier vaak zo lang?
‘Ik ben in 1995 naar Nederland gekomen, toen Sierra Leone weinig bekend was voor Nederland. Er was geen belang voor Nederland. Engeland, waar Sierra Leone een kolonie van was, heeft meer met Sierra Leone. Mensen die naar Engeland vluchten, krijgen iets makkelijker een verblijfsvergunning dan mensen die naar Nederland vluchten. De IND (Immigratie- en Naturalisatiedienst, red.) wist niet zo veel over Sierra Leone. Ze kon de verhalen over wat daar gebeurde niet goed verifiëren; de oorlog daar was niet echt ‘gevaarlijk’ volgens de IND.

Oorlogen worden, jammer genoeg, pas erkend als veel mensen zijn gedood en wanneer het op veel nieuwsbronnen komt. Ik denk dat de oorlog in Sierra Leone pas serieus werd genomen toen een Nederlands echtpaar vermoord werd – een pastoor en zijn vrouw. Toen pas werd Nederland wakker. Daarna was er ook een tijd dat de oorlog heel grimmig werd, toen dingen als handen afhakken voorkwamen. Toen pas werden landen wakker.

Ik heb inderdaad zeven jaar in een asielprocedure gezeten. De IND hoopte dat de oorlog in Sierra Leone zou aflopen, zodat ik weer teruggestuurd kon worden. Dan moet je wachten op een zogeheten ambtsbericht uit dat land. Elke keer wanneer een vredesakkoord tussen de rebellen en de overheid werd gesloten, was dat een aanleiding voor de IND om een negatief besluit af te geven, om te zeggen ‘er is weer vrede, je mag terug naar je eigen land’. Maar de vrede duurde niet lang, na twee weken begon de oorlog weer. Dat betekende dat ik nog langer in Nederland kon blijven en nog weer langer, zo ging dat door. Uiteindelijk heb ik een verblijfsvergunning gekregen.

Waarom asielprocedures over het algemeen lang duren, is moeilijk te zeggen. Dat verschilt per situatie. Het feit dat een land bereid is een verblijfsvergunning af te geven is een politiek besluit. Het heeft niet persé te maken met het persoonlijke verhaal van de asielzoeker. Bepaalde landen krijgen voorrang als blijkt dat er een politiek belang is. Ik heb het gevoel dat er bijvoorbeeld met Eritrea een politiek belang speelt, daarom krijgen veel Eritreeërs hier een status. Dat geldt ook voor Syrië. Veel Afghanen krijgen geen status, dat heeft ook te maken met politiek belang. Ik heb het gevoel dat er dus altijd een politieke reden is waardoor de individuele verhalen niet serieus worden genomen.

In mijn boek Gevangen in zwart-wit-denken vertel ik dat mensen uit Afrika niet zo snel een status krijgen, maar mensen uit Arabische landen wel. Dat had puur te maken met het feit dat Nederland bijvoorbeeld betrokken was bij de oorlog in Irak. Misschien heeft Nederland dan een soort schuldgevoel waardoor het denkt ‘we moeten iets doen voor die mensen, want wij hebben daar de brand gebracht, dus moeten we de mensen hier ontvangen’. In Sierra Leone heeft Nederland eigenlijk niets. Het enige belang dat we daar hebben is Heineken, voor de rest hebben we er niet echt belangen. Dat kan een redenering zijn. Maar je komt nooit echt te weten wat de precieze redenen zijn.’

Denkt u dat ook dingen als vooroordelen, argwaan en wantrouwen meespelen in het afwegingsproces en dat daarom een definitief besluit zo lang op zich laat wachten? Natuurlijk is het begrijpelijk dat deze dingen, zeker in deze tijden van onzekerheid en spanningen, een rol spelen, maar in hoeverre speelt dat en kunnen we de verantwoordelijke overheden iets aanrekenen?
‘Dat speelt zeker een rol in je verhaal. De ambtenaar is ook maar een mens, geen computer die besluiten neemt. Een menselijk besluit is altijd gevoelig voor vooroordelen, argwaan en wantrouwen. De IND dacht bijvoorbeeld dat ik kwam om rijk te worden. Want ik zou geen belang hebben voor Nederland, ik zou hier zijn om te werken, om geld te verdienen. Dat is een oordeel dat ook beïnvloed is door de geschiedenis; de gedachte dat mensen uit Afrika arm zijn en hier alleen maar naartoe komen om geld te verdienen.’

Wanneer je luistert naar sommige mensen, zoals politici, lijkt het alsof je altijd een kant moet kiezen. Islam of het Westen, Turkije of Nederland, blijven of vertrekken. Het lijkt altijd of-of en nooit en-en. Dan worden termen als loyaliteit, dubbel paspoort en ‘onze’ identiteit en cultuur uit de kast gehaald. Hoe kijkt u naar dit soort discussies?
‘Dit soort dingen wordt zo nu en dan geroepen om bepaalde groepen mensen af te weren, vooral mensen uit islamitische landen. Er is geen probleem met een dubbel paspoort of dubbele nationaliteit. Een paspoort is een officieel document, het is niet je identiteit. Het is een juridisch document en maakt het makkelijker om te reizen. Als je een paspoort hebt van meerdere landen, maakt dat het makkelijker om bindingen aan te gaan met de verschillende landen. Dat moet kunnen en heeft niets met loyaliteit te maken.

Ik ben niet loyaal aan Nederland, omdat ik een Nederlands paspoort heb. Ik ben loyaal aan Nederland, omdat mijn leven hier is. Ik wil dat het goed gaat met Nederland, want als het goed gaat met Nederland, gaat het goed met mij. Ik heb een belang in Nederland, ik verdedig Nederland, want ik weet dat ik hier mijn vrijheid heb, dat er dingen zijn waarvan ik geniet en waarvan ik niet wil dat ze verdwijnen. Ik ben maatschappelijk betrokken en lever een bijdrage aan Nederland, om ervoor te zorgen dat dit land vooruit gaat en niet achteruit. Want achteruitgaan betekent dat mijn kinderen het moeilijker krijgen. Met elkaar, samen proberen er het beste van te maken in dit land, zodat de volgende generaties het beter kunnen doen dan wij. Dat is mijn uitgangspunt.

Wil ik dat ook voor Sierra Leone, waar mijn familie en vrienden wonen? Natuurlijk wil ik dat. Wil ik dat het ook goed gaat met Afrika? Natuurlijk. Dus het gaat niet alleen om loyaliteit van ‘omdat ik hier woon en mijn geld verdien’. Het moet gaan om waar je toekomst ligt, waar je ook een bepaald soort binding en gevoelens mee hebt. Er zijn in Sierra Leone heel veel mensen die Ajax, Manchester United of Barcelona steunen. Ze zijn meer voor Ajax dan voor hun lokale team. Je moet eens zien hoeveel jongeren zo erg bezig zijn met voetbal. Als je Barcelona naast hun eigen lokale team zou neerzetten, gaan ze voor Barcelona. Dus het is een menselijk gevoel.’

Wat is volgens u ‘de’ Nederlander of ‘een’ Nederlander of hoe zou die moeten zijn? Bestaat die wel?
‘Nederlander zijn is een soort juridische term. Ik voel me meer Utrechter dan Nederlander. Ik voel me meer iemand die hier in de wijk woont – Lombok, Oog in Al (wijken in Utrecht, red.) – dan iemand in Utrecht. Ik voel me beter in mijn straat dan in Lombok of Oog in Al. Dus hoe dichter bij mij, hoe meer mijn belonging – dat ik ergens bij hoor. Ik deel misschien niet dezelfde mening als veel mensen in Limburg, Maastricht of Brabant. Het is allemaal Nederland, maar het enige wat wij delen is een juridisch document, het feit dat we Nederlander zijn. Dat kunnen we uiten wanneer er een voetbalwedstrijd is, dan kunnen we allemaal achter Oranje staan. Maar wanneer mijn wijk wordt bedreigd, dan gaat het niet om Nederland, maar om het belang van mijn wijk. Wanneer mijn straat wordt bedreigd, gaat het om mijn straat, mijn buren, dat zijn belangrijke mensen voor mij. Contact hebben met de mensen om je heen – dat zijn de mensen die ik op dat moment belangrijker vind dan iemand in Maastricht. Zo gaat dat nu eenmaal. Laten we Nederland houden als juridische titel. En natuurlijk, als Nederland van buitenaf wordt bedreigd, dan zijn we allemaal Nederlander. Wanneer Nederland voetbalt, zijn we allemaal Nederlander. Wanneer Nederland verliest, treuren we allemaal.’

In Gevangen in zwart-wit-denken schrijft u dat de multiculturele volksbuurt u goed bevalt, beter dan de nieuwbouwwijk waar u heeft gewoond en waar u, als zwarte bewoner, ‘opviel’. Draagt het wonen in ‘exclusieve’ wijken, zoals Vinex-wijken of ‘witte’ wijken, bij aan verdeeldheid in de samenleving, aan gevoelens van angst, argwaan of het ‘onbekend maakt onbemind’-idee?
‘Het ergste zou zijn als er een verdeling wordt gemaakt op economisch vlak, tussen arm en rijk. Dan gaan we wonen in getto’s, terwijl rijke mensen andere voorzieningen hebben, en dan wordt het verschil tussen arm en rijk groter. Als je dat zo duidelijk maakt, creëer je verdeeldheid in de samenleving. Dat ik me veel meer op mijn gemak voel in Lombok of Oog in Al heeft te maken met de diversiteit, de mensen. Dat je erkend wordt op straat, dat ik kan ‘verdwijnen’ in de zin dat niemand op mij let, omdat ik zwart ben. Dat was zo in mijn vorige wijk, waar ik één van de weinige zwarte mensen was. Daardoor gingen mensen denken ‘misschien heeft hij het huis niet gekocht, maar voor niets gekregen, want zwarte mensen kunnen zulke huizen niet kopen’.

Ik heb er geen probleem mee als mensen er voor kiezen om in een bepaalde wijk te wonen, omdat ze het daar prettig vinden. Wat niet moet gebeuren is dat, wanneer een bepaalde wijk wordt betreden door mensen van buitenlandse komaf of met een andere kleur, de ‘witte’ Nederlanders die daar wonen, gaan verhuizen in plaats van de confrontatie aan te gaan en de buren te leren kennen. Ze doen geen moeite, maar gaan verhuizen. Het moet niet gebeuren dat je dan hoort ‘wat vreselijk hier, die buitenlander’. Bepaalde wijken worden dan goedkoper, omdat niemand er wil wonen. Dat is gewoon triest, we moeten de confrontatie met elkaar aangaan.

Dat schrijf ik ook in mijn boek, over mijn buren hier. Bijvoorbeeld een Marokkaanse buurman, een wat oudere meneer die ‘s nachts ging klussen en boren. Een wit stel kwam naast hem wonen en had daar last van. Ze vroegen mij of ik er geen last van had en ik zei ‘ik hoor niets, want ik slaap lekker’. Een keer heb ik gewacht tot in de nacht en ik hoorde inderdaad geluiden. Ik belde aan bij de buurman en zei ‘je bent aan het boren’, waarna hij zei ‘dat klopt, maar ik dacht dat jullie niets hoorden, omdat jullie slapen’. Dat vertelde ik de volgende dag aan het witte stel; zij moesten lachen en zeiden ‘zo hadden we het nooit bekeken’. Als zij de moeite hadden genomen om met die man te praten, hadden ze geweten waarom hij ‘s nachts boort en niet overdag. Want hij denkt ‘overdag zijn de mensen wakker en ik wil ze niet storen’.

Durf gewoon met je buren te praten, durf mensen aan te spreken. Niet op een manier van ‘ik ben beter dan jij’, maar gewoon als mens. Als we elkaar zien als mens, onze humane kant laten zien, dan zie je het verschil niet meer tussen kleur, achtergrond of economische toestand.’

U bent islamitisch. Moslims uit Sierra Leone, evenals Sierra Leoners in het algemeen, zijn relatief onbekend, maar het is bekend dat de Afrikaanse islam veel elementen van lokale traditionele cultuur en gebruiken bevat. Wat kunt u zich nog herinneren van uw tijd in Sierra Leone?
‘Wat de Afrikaanse islam anders maakt dan de islam in Arabische landen is het feit dat er in Afrika nog steeds veel animisme is (een natuurgodsdienst waarbij geesten- en voorouderverering belangrijk zijn en waarbij geloofd wordt in het bestaan van goede en kwade geesten, die aanwezig kunnen zijn in onder meer dieren en gebruiksvoorwerpen, red.). Er is een verschil tussen religie en spiritualiteit. Spiritualiteit is dat je in je eigen ervaringen gelooft, religie is dat je gelooft in de ervaringen van iemand anders. Afrikanen zijn spiritueel; de eigen ervaring is sterker, want mensen zien iets, voelen iets. Dat speelt een grote rol in hoe ze naar de wereld kijken. Stel dat iemand zegt ‘vannacht zag ik dat ik bezoek kreeg van mijn voorouders’, fantastisch toch? Dat is een beleving en dat kunnen we niet ontkennen. Je kunt moslim zijn, maar daarnaast ook spiritueel zijn – dat is de mix die Afrikanen hebben. Als je Afrikanen vraagt om islam en christendom, dan vraag je ze hun eigen ervaringen te ontkennen en de ervaringen van Jezus of Mohammed te geloven.

Toen ik klein was ging ik met mijn moeder naar de maraboet, een soort medicijnman en wat we hier een psycholoog zouden noemen. Je vertelt hem je problemen en hij vertelt hoe je daarmee om kunt gaan. De maraboet ziet dingen en vertelt hoe je met je leven moet omgaan, maakt voor jou dingen die je moet gebruiken om te zorgen dat je geluk krijgt – bijvoorbeeld dat je met de mooiste vrouw ter wereld gaat trouwen. Dat is niet toegestaan in de islam, maar Afrikanen doen het, want het is een onderdeel van hun leven. Het gaat tenslotte om zin geven aan je leven. We moeten ook bedenken dat veel Afrikanen die moslim zijn de Koran niet goed kunnen lezen. Meestal lezen ze geen Arabisch. Ze hebben de soera’s (Koran-verzen, red.) in hun hoofd gestampt, maar verder weten ze de betekenis niet.

Wat islam en christendom aantrekkelijk maakt voor Afrikanen is de gemeenschapszin. Afrikanen houden heel erg van de gemeenschap en met elkaar zijn, dat is heel belangrijk. Als je van de islam vijf keer per dag moet bidden, dan komt dat bij elkaar, veel Afrikanen vinden dat heel prettig. Wanneer ik in Sierra Leone ben, ga ik elke vrijdag met vrienden bidden. Je bidt samen, eet samen, dat maakt het leuk. Het Suikerfeest en dat soort dingen, heel gezellig. Het zijn een soort rituelen.’

De Afrikaanse islam wordt vanwege haar eigenschappen vaak bestempeld als vrij en tolerant. Is deze lokale geloofsvorm succesvol in het bestrijden van radicalisme of extremisme, bijvoorbeeld de omstreden vormen van geloofsleer uit Arabische landen?
‘De Arabische islam speelt een rol in Afrika. Je ziet dat er veel Arabische scholen, madrassa’s worden gesticht. Mijn grootste vrees is de opkomst van deze scholen. Veel kinderen gaan daarnaartoe, maar er is in deze landen natuurlijk geen Arabisch systeem. Je hebt Engels of Frans nodig. Als je alleen maar Arabisch leert, maar uiteindelijk geen baan krijgt, leidt dat tot armoede.

Mijn angst is dat over twintig jaar alle jonge kinderen op de Arabische scholen hebben gezeten en daarna niet kunnen werken. Het enige werk dat je dan kunt vinden is in de moskee of op de Koran-school. Wat kun je doen met je diploma? Dat je Arabisch en de Koran hebt geleerd is mooi meegenomen, maar het grootste deel van je leven heb je er weinig aan. Ik ben dan bang dat je, nadat je klaar bent op school, extremist gaat worden. Want je wordt boos op jezelf en op de samenleving dat je niet aan de bak komt, niet mee kunt doen. Dat stimuleert extremisme, want je hebt niets, je staat onderaan de ladder.

Een ander punt waardoor Afrikanen minder hebben met extremisme, is het feit dat ze geen Israël in hun midden hebben. Arabische landen willen Afrikanen ervan overtuigen dat Israël ‘de vijand’ is, maar dat lukt niet, want Israël is zo ver van Afrikanen verwijderd. Het plan om Afrikanen te betrekken in deze kwestie werkt niet. Ghana bijvoorbeeld heeft zelfs heel goede contacten met Israël.’

Zijn er in Nederland bijeenkomsten van Sierra Leoners?
‘Er wonen hier ongeveer zesduizend Sierra Leoners. Tijdens de Onafhankelijkheidsdag van Sierra Leone komen we bij elkaar. De stad waar ik vandaan kom heeft een eigen organisatie en die komt weleens hierheen om geld in te zamelen voor bijvoorbeeld een nieuwe school. En af en toe zijn er dansavonden, projecten, verschillende rituelen of historische gebeurtenissen.’

Er lijkt in de wereld een gebrek aan interesse en optimisme te zijn voor Afrika. Kwesties als migratie, kolonialisme en corrupte leiders zijn veelbesproken, maar op het eerste gezicht lijkt er weinig goed te gaan op het continent. Ziet u dat ook zo? Heeft u voorbeelden van mooie ontwikkelingen?
‘Het gaat heel goed met Afrika. Een punt is wel dat het geboortecijfer heel hoog is – dat is dweilen met de kraan open. Je gaat vooruit, maar veel andere kinderen die net van school zijn, kunnen niet aan de slag. De bevolkingsgroei is één van de grootste problemen. Het gaat heel goed met heel veel Afrikaanse landen, maar er kan niet voor iedereen worden gezorgd.

In Zuid-Afrika zie je dat de overheid probeert om heel veel huizen te bouwen om ervoor te zorgen dat de sloppenwijken niet meer relevant zijn. Maar wat er gebeurt is dat de nieuwbouw bewoond wordt door mensen die recent van het platteland naar de steden zijn getrokken. Daardoor heb je continu het gevoel dat er niets gedaan wordt.

Verder zien we dat het bruto binnenlands product van heel veel Afrikaanse landen enorm gestegen is en de middenklasse erg sterk wordt. Het Chinese geld dat gepompt wordt in Afrika is enorm. Natuurlijk profiteert niet iedereen daarvan, maar een heleboel mensen is rijk aan het worden.

Je ziet ook dat het Westen minder relevant wordt. Er zijn bijvoorbeeld veel mensen uit de diaspora die geld terugsturen naar huis, naar de familie, waardoor de armoede wordt verkleind. De remittances (overboekingen naar het land van herkomst, red.) zijn tien keer meer dan ontwikkelingshulp. Dus je ziet dat er vooruitgang is, alleen sommige mensen komen gewoon niet aan bod. Dat is ook een verklaring voor de vele bootvluchtelingen; jongeren die niets terugzien van bijvoorbeeld de overheid. Ouders willen dan dat hun kinderen naar Europa gaan, zodat zij ook geld kunnen verdienen en aan de armoede kunnen ontsnappen. Mensen zijn bereid alles aan te grijpen om uit de armoede te komen, ook als dat hun het leven kost.

Wat ik verder wil meegeven is: we hoeven geen medelijden te hebben met Afrika. Het enige wat Afrika nu nodig heeft is eerlijkheid, eerlijke investeringen en als je iets doet, doe het om mensen vooruit te helpen.’

Welke boodschap wilt u meegeven aan de mensheid, wat is uw grootste wens voor de wereld?
‘Wees eerlijk tegenover elkaar. Kijk niet alleen naar elkaar, zie elkaar. Heb contact met je buren, probeer in harmonie te leven met de mensen om je heen. Je kunt niet de hele wereld redden, maar je kunt wel kleine stappen zetten. We moeten daarnaast ook alles doen om de wereld, de natuur, het milieu te behouden. We hebben maar één aarde en daar moeten we goed voor zorgen. Dat kunnen we doen door klein te beginnen; het scheiden van je afval bijvoorbeeld. Zorg dat je lief bent voor de aarde. Dat is mijn boodschap.’

‘Decolonize the mind heeft iets Politburo-achtigs. Een ministerie van Waarheid, met Hira als grootinquisiteur.’

In Suriname is er veel onbehagen. Over het slavernijverleden en het kolonialisme natuurlijk, maar ook over het feit dat het land nog steeds arm is, ondanks de miljarden euro’s aan Nederlandse ontwikkelingshulp en de rijkdom aan grondstoffen zoals bauxiet, olie en goud. En waarom is Desi Bouterse nu president, de hoofdverdachte in het justitieel onderzoek naar de December-moorden van 1982? Over het Surinaams onbehagen heeft historicus Hans Ramsoedh een nieuw boek geschreven: Surinaams onbehagen: een sociale en politieke geschiedenis van Suriname, 1865-2015. De Kanttekening sprak hem.

Wat wilt u met dit boek vertellen?
‘Al meer dan dertig jaar ben ik hiermee bezig. Ik was jarenlang eindredacteur van een Nederlandstalig Surinaams-Caribisch tijdschrift. Er zijn natuurlijk wel meer boeken over de geschiedenis van Suriname geschreven, maar ik mis daarin een goede rode draad; dat is het onbehagen.’

Waaruit bestaat dat onbehagen?
‘In mijn boek onderscheid ik drie periodes: de koloniale periode, de post-koloniale periode en de naoorlogse periode. Het onbehagen heeft sociaaleconomische en politieke oorzaken, maar de precieze redenen verschillen van tijd tot tijd. In de koloniale tijd ging het om uitsluiting: de Surinaamse elite, die bestond uit rijke kleurlingen en joden, had nauwelijks politieke inspraak. In de jaren dertig van de twintigste eeuw ging het om sociaaleconomisch onbehagen, vanwege de economische crisis. Nu zijn er weer heel andere problemen.’

Uw boek begint in 1865, twee jaar na de afschaffing van de slavernij in Suriname. Waren de contractarbeiders uit India en Java, die in plaats van de zwarte slaven op de plantages gingen werken, eigenlijk ook niet slaven? Of horigen misschien?
‘Zeker niet. Natuurlijk werden deze arbeiders, die uit China, India en Java kwamen, uitgebuit, maar hun situatie was niet te vergelijken met die van de zwarte slaven. Ten tijde van de slavernij vielen slaven niet onder het persoonsrecht, maar onder het zakenrecht. Plantage-eigenaars konden ongestraft een slaaf doodslaan, als ze dat wilden. Contractarbeiders hadden meer rechten. De positie van de contractarbeiders kun je eigenlijk beter vergelijken met die van Nederlandse landarbeiders in de negentiende eeuw. Ook hun positie was niet best, maar ze waren geen slaven.’

Maar kinderen van contractarbeiders werden toch ook verplicht om op de plantage te werken? Dat gaat toch best ver?
‘Vanaf hun twaalfde inderdaad. Maar niettemin waren ze niet, zoals slaven, voor eeuwig aan de plantage gebonden. Ze mochten de plantage verlaten als ze een pasje kregen. Ook was het beleid er aanvankelijk op gericht om deze arbeiders na hun contract te laten terugkeren naar waar ze vandaan kwamen. Daarna was het beleid gericht op permanente vestiging in Suriname na afloop van de contractperiode.’

Hoe was de Surinaamse samenleving na de afschaffing van de slavernij opgebouwd?
‘Het was een gestratificeerde samenleving gebaseerd op kleur. De top werd gevormd door blanken. Joden en kleurlingen vormden samen de middengroep. Creolen waren na de afschaffing van de slavernij massaal naar de stad getrokken en werkten in de opkomende nijverheid. Op het platteland woonden en werkten hindoestanen als contractarbeiders. Na de Tweede Wereldoorlog trokken veel hindoestanen naar de stad, wat leidde tot spanningen met de creolen. Tot 1958 maakten de kleurlingen de dienst uit in Suriname, daarna kwam een coalitie van hindoestanen en creolen aan de macht onder leiding van Johan Adolf Pengel (1916-1970, premier 1963-1969, red.). Deze coalitie bevorderde de emancipatie van creolen en hindoestanen, maar ook de concurrentie tussen beide groepen. Na het overlijden van Pengel in 1970 wonnen de hindoestanen de verkiezingen. De creolen waren bang tweederangsburgers te worden. Dat versterkte de spanningen in het land.’

In 1975 werd Suriname onafhankelijk en enkele jaren later werd Desi Bouterse dictator en stortte het land in chaos. Hoe kon dat zo komen?
‘In de periode 1975-1980 was Suriname een democratie, maar ondanks de drieënhalf miljard gulden aan Nederlandse ontwikkelingshulp bleef de beoogde welvaart uit. Ook de militairen waren ontevreden en in 1980 greep Bouterse de macht. Aanvankelijk waren de meeste Surinamers maar wat blij met de staatsgreep. Maar dat veranderde snel. Het leger trad hard op tegen politieke tegenstanders. De December-moorden moeten ook tegen deze achtergrond worden begrepen, toen vijftien tegenstanders zonder vorm van proces werden geëxecuteerd. De periode 1982-1987 staat in Suriname bekend als ‘de donkere jaren’. Er was chaos en burgeroorlog. Tienduizenden mensen ontvluchtten het land. Ze trokken naar de Nederlandse Antillen en Nederland. De Nederlandse ontwikkelingshulp was stopgezet in reactie op de December-moorden, wat voor extra economische moeilijkheden zorgde.’

Daarna werd de democratie hersteld. Maar waarom kon Bouterse ondanks zijn misdaden in 2010 weer aan de macht komen, nu op democratische wijze?
‘Dat komt omdat men niets had geleerd. In 2010 bestond de politieke elite uit precies dezelfde mensen als in 1975. Er was niets veranderd. Bouterse speelde, toen de democratie onder Ronald Venetiaan (president 1991-1996 en 2000-2010, red.) was hersteld, weliswaar tweede viool, maar hij was niet weg. De zittende politieke kaste wees ritueel op het gevaar van Bouterse, maar deed verder eigenlijk niets. Bouterse wist dankzij zijn flamboyante persoonlijkheid – hij is welbespraakt en ook ontzettend humoristisch – de jonge kiezer voor zich te winnen. Omdat de Surinaamse geschiedenisboeken nauwelijks aandacht besteden aan de December-moorden, staat Bouterse bij hen ook niet bekend als een gewetenloze moordenaar.’

Zal Bouterse nog in de cel komen? Er loopt nu een proces tegen hem en hij is al veroordeeld door een rechter. Zal dit vonnis ook door het hooggerechtshof worden bevestigd?
‘Bouterse is door het Hof van Justitie veroordeeld tot zestien jaar. Zijn advocaat heeft tegen het vonnis hoger beroep aangetekend. Ik kan mij niet voorstellen dat het gerechtshof bij de behandeling van het hoger beroep begin 2019 tot een ander besluit komt. Er is dan wel een probleem: Bouterse is onschendbaar als president. Als hij aftreedt als gevolg van de uitspraak van de rechter, dan moet hij de cel in, maar Bouterse kan ook besluiten dat hij op zijn post blijft. Het leger blijft vermoedelijk achter hem staan, dus dat wordt heel spannend. Bouterse gebruikt het presidentschap om aan een veroordeling te ontkomen.’

In je boek las ik ook over de beroemde Surinaamse verzetsstrijder Anton de Kom (1898-1945). Waarom is de herinnering aan hem zo gepolitiseerd?
‘Dat komt omdat De Kom een radicale marxist was die contacten had met Henk Sneevliet (1883-1942, Nederlands politicus, vakbondsman en verzetsstrijder, red.) en andere radicale revolutionairen. Niet alleen de Nederlandse koloniale machthebbers, maar ook de nationalistische Surinamers moesten niets van communisten hebben. Toen De Kom in 1933 naar Suriname terugkeerde, werd hij bij aankomst meteen in de gaten gehouden door de autoriteiten. De Kom was in Paramaribo een adviesbureau voor werklozen begonnen. Omdat de autoriteiten bang waren dat hij de Surinamers tegen het Nederlandse gezag zou opzetten, namen ze hem gevangen en zetten ze hem weer op de boot terug naar Nederland. Pas decennia later werd De Kom herontdekt door linkse studenten, om vervolgens door Bouterse te worden misbruikt als nationalistisch symbool. De Kom wilde natuurlijk vrijheid voor Suriname, maar was geen nationalist à la Bouterse.’

U bent ook heel kritisch over publicisten zoals Sandew Hira, bekend van zijn leuze decolonize the mind. Wat is volgens u mis met hun manier van naar de Surinaamse geschiedenis kijken?
‘Het zijn publicisten die mentaal gezien in de jaren zeventig van de vorige eeuw zijn blijven steken. Ze creëren een sfeer waarin iedereen met een blanke huidskleur per definitie verdacht is en koloniaal zou zijn. Enkele Leidse historici, die heel degelijk werk doen, worden in het verdachtenbankje geplaatst. Als ik colleges geef over Suriname keer ik mij ook tegen deze dogmatische manier van geschiedenis bedrijven. Decolonize the mind heeft iets Politburo-achtigs. Een ministerie van Waarheid, met Hira als grootinquisiteur.’

U heeft ook ‘Blok-gate’ verwerkt in uw boek, de controverse naar aanleiding van de ondiplomatieke uitspraken van minister van Buitenlandse Zaken Stef Blok over onder meer de multiculturele samenleving en Suriname, die hij een failed state noemde. Beschouwt u Suriname als zodanig? En hoe kijkt u tegen deze controverse aan?
‘Van Bloks ‘analyse’ van Suriname als failed state klopt helemaal niets. In Suriname functioneren de democratische instituties namelijk wel. Het is niet voor niets dat president Bouterse is veroordeeld door een rechtbank. We moeten geen roze bril opzetten en Suriname voorstellen als een multicultureel paradijs, er zijn etnische spanningen, maar die hebben nooit tot strijd geleid. Blok heeft te weinig kennis over Suriname. En bovendien is de multi-etnische Surinaamse samenleving een Nederlandse creatie. Eerst woonden er alleen indianen in Suriname, daarna kwamen de blanken en hun zwarte slaven, vervolgens werden de contractarbeiders uit China, India en Java aangevoerd. Niettemin wordt de kwestie-Blok door Bouterse en de zijnen gebruikt om weer op de anti-Nederlandse trom te roffelen. De gemiddelde Surinamer haalt over Bloks uitspraken de schouders op, maar Bouterse grijpt het natuurlijk met beide handen aan om de aandacht af te leiden.’