Arabisten Jan Jaap de Ruiter en Gert Jan Geling stelden de bundel Wordt het nog wat met het islamdebat? samen, met daarin bijdrages van prominenten als Frits Bolkestein en Ayaan Hirsi Ali – een garantie op vuurwerk, maar ook op kritiek.

Geen debat is giftiger dan dat rond de islam, zo werd andermaal duidelijk toen de Amerikaans-Egyptische feminist Mona Eltahawy in april zou spreken in het Amsterdamse debatcentrum De Balie. Eltahawy werd een paar dagen van tevoren gewaarschuwd door Nederlandse activisten dat De Balie in 2017 ruimte zou hebben geboden aan moslimhaat. Dat zou gebeurd zijn tijdens de avond Waarom haten ze ons eigenlijk?, opgehangen aan een gelijknamige bundel over onder andere jihadistische moslimstrijders.

Onder meer anti-islampublicist Wim van Rooy en de tegenwoordige FvD-senator Paul Cliteur spraken die avond, waarbij Cliteur repliceerde dat je ‘ook voorzichtig kunt beginnen’ toen iemand uit het publiek het idee opperde om moslims te deporteren. ‘Onvervalste moslimhaat in de Balie’, kopte de linkse opiniesite Joop een dag later. De Balie zou veranderd zijn in een ‘Beierse bierkelder’. Onder sommige linkse activisten werd #boycotdebalie het credo, Cliteur sprak van een ‘hetze’ en een nationale rel was geboren.

Gert Jan Geling en de Jan Jaap de Ruiter zaten in de zaal op die bewuste avond in januari 2017. Ze hadden allebei een bijdrage geschreven in de bundel die er toen besproken werd. ‘Jan Jaap en ik vonden het belangrijk om ons perspectief mee te geven, maar de bijdragen aan dat boek kwamen verder vanuit overwegend rechtse hoek’, vertelt Geling, arabist, werkzaam aan de Universiteit Leiden en de Haagse Hogeschool en publicist met onder meer een column voor de Kanttekening. ‘We dachten dat het een goed idee zou zijn om opnieuw een bundel samen te stellen – een waarin verschillende groepen bijeenkomen, zodat de lezer ook de diversiteit in het debat kan zien.’

Geling vond een medestander in De Ruiter, arabist aan Tilburg University en voor een groot publiek bekend als duider van islamgerelateerd nieuws op het journaal. De Ruiter legt uit dat de rel rond De Balie symbool staat voor wat er mis is met het debat. ‘Bas Heijne zei een paar jaar geleden al over ‘de toon van het debat’: er is nog wel een toon, maar geen debat meer. Er is geen gevoelde urgentie meer dat we met elkaar in gesprek moeten. Iedereen trekt zich terug in de eigen bubbel. Dit wilden we doorbreken. Gert Jan en ik hebben allebei in ons systeem dat we alle kanten willen blijven laten zien, willen blijven praten. We vroegen onze auteurs dan ook: hoe kijk je terug op het debat over de islam?’

Het resulteerde in de door De Ruiter en Geling geredigeerde bundel Wordt het nog wat met het islamdebat?, die vandaag uitkomt. Daarin staan onder andere bijdrages van Frits Bolkestein en Ayaan Hirsi Ali, twee VVD-zwaargewichten die het debat in Nederland mede hebben vormgegeven. Andere prominente namen: de Leidse rechtsgeleerde en Elsevier-columnist Afshin Ellian, PVV-afvallige en islambekeerling Joram van Klaveren, emeritus hoogleraar migratie- en integratiestudies en Kanttekening-columnist Han Entzinger, oud-D66-Kamerlid Boris van der Ham en Ewout Klei, historicus en redacteur voor de Kanttekening.

Geling vult aan: ‘Soms is het goed om hier even bij stil te staan: heeft dat debat ons tot nu toe wel wat opgeleverd? Je ziet dat de verschillende stromingen in het debat weinig met elkaar praten en dat veel mensen de auteurs lezen waar ze al iets mee hebben. Ook nu zullen mensen vaak het boek kopen vanwege bepaalde schrijvers, maar wellicht dat ze bij andere bijdragen zullen denken: ‘O, daar heeft diegene misschien wel een punt’.’ En dat zou een goede zaak zijn, vindt Geling: ‘Mensen houden nu eenmaal van zelfbevestiging, maar je doet meer kennis op als je auteurs leest van buiten je bubbel.’

Een nobel streven, maar wat bedoelen jullie precies met ‘het islamdebat’?

Geling: ‘Dat is lastig te definiëren. Maar feit is dat we te maken hebben met een religie die zich nu de laatste paar decennia manifesteert en steeds meer onderdeel wordt van de Nederlandse samenleving. En waar sinds 9/11, Pim Fortuyn en Paul Scheffer met zijn essay Het multiculturele drama debat over is. Maar belangrijk om te noemen is dat dit debat niet alleen over extremen gaat. Zoals Boris van der Ham in deze bundel stelt: we hebben sinds de secularisering in de jaren zestig eigenlijk ook een christendomdebat – ook al noemen we het niet zo.’

Maar is het ‘islamdebat’ ook niet een wat aanmatigende titel voor dit debat? Alsof enkel de ‘islam’ ter discussie wordt gesteld – niet enkel radicale stromingen – en radicaal-rechts buiten beschouwing wordt gelaten.

Geling: ‘Het onderwerp is zo breed als de auteurs uit het boek zelf willen, dat hebben we ook expres zo gelaten. Iedereen die aan de bundel heeft bijgedragen kan er zijn ei in kwijt, verschillende stromingen zijn vertegenwoordigd.’

De Ruiter: ‘Je kunt van alles van vinden en denken over het woord ‘islamdebat’, maar je moet het simpel en technisch bekijken: er is een debat over de islam, klaar. En ja, daar vindt meteen iedereen weer wat van. Maar moeten we dan weer heel politiek correct een ingewikkelde titel gaan verzinnen? Dat werkt ook weer niet. Ik ben die ideologische discussie wel een beetje voorbij.’

Er zitten in deze bundel geen moslima’s. Ook is er, behalve publicist Ewoud Butter, schrijver Walter Palm en radicaliseringsexpert en PvdA-lid Halim el Madkouri, niemand die ik als ‘links’ zou kunnen bestempelen. Hoe komt dat?

De Ruiter: ‘Noem een naam van een moslima-voorvrouw en ze is wel door ons gevraagd – en heeft uiteindelijk geweigerd. Er was veel bezwaar tegen de naam van Afshin Ellian, en ook tegen Ayaan Hirsi Ali. Voor het evenwicht hadden we daarom ook Tariq Ramadan gevraagd. Die stemde toe, maar kreeg toen de inmiddels bekende beschuldigingen van verkrachting aan zijn broek. En ik ben het niet helemaal met je eens wat betreft links en rechts in de bundel. Schrijver Youssef Azghari zit ook meer aan de linkerkant, en Oussama Cherribi – oud-VVD-Kamerlid – zet zich in zijn bijdrage scherp af tegen het PVV-gedachtegoed.’

Geling: ‘Afshin Ellian, Frits Bolkestein, Ayaan Hirsi Ali en journalist Carel Brendel hebben een rechtse visie, maar verder zijn het D66’ers als Boris van der Ham en mensen ter linkerzijde daarvan. Misschien zijn de auteurs minder divers dan we hadden beoogd, maar qua inhoud leveren zij een diversiteit aan stroming en visies die het lezen waard is.’

Hoe gaat zoiets? Ik beeld me zomaar in: die rechtse auteurs lagen al vast, waardoor je vervolgens potentiële linkse en islamitische auteurs afschrikt?

Geling: ‘We hebben van tevoren verschillende scholen in kaart gebracht en daar namen bij gezocht. Bij ‘rechts’ was het geen probleem om mensen aan te trekken. En op ‘links’ merkten we dat mensen eerst ‘ja’ zeiden, maar daarna toch twijfelden en uiteindelijk afzegden. Dan krijg je toch het idee dat ze elkaar erop hebben aangesproken. Ik moest hierbij denken aan wat er bij de Balie gebeurde, toen Eltahawy werd afgeraden om daarheen te gaan – dat vind ik best wel een destructieve houding voor het debat. Sommige mensen met kritiek hebben wij nota bene zelf benaderd. Om dan achteraf te komen met dit soort kritiek… Tja, dat komt omdat ze zelf ‘nee’ hebben gezegd. En dan zeggen dat rechts polariseert? Nou, ik vind dit wel een intolerante, polariserende houding die ook best eens aan de kaak mag worden gesteld.’

Is deze onverzoenlijke houding meer een probleem van links dan van rechts?

Geling: ‘Wat betreft het gehele debat wil ik dat niet zeggen, maar in het proces van ons boek is dat wel duidelijk naar voren gekomen, ja.’

De Ruiter: ‘Met name de moslima’s die wij benaderden hadden moeite met Afshin Ellian. Van rechtse auteurs heb ik niets gehoord.’

Geling: ‘Toen we over Tariq Ramadan begonnen zei niemand vanuit ‘rechts’: dat willen we niet.’

‘Het islamdebat lijkt wel contraproductief te zijn’

Jullie plek in het debat is ook onderdeel van kritiek. Filosoof en religiewetenschapper Kamel Essabane, die door jullie is benaderd maar heeft geweigerd, zegt op de multiculturele website NieuwWij dat jullie te rechts zijn: ‘Volgens Geling en de Ruiter kan de islam zich aanpassen maar gaat dat moeizaam. Orthodoxie moet volgens hen binnen de grenzen van de wet bestreden worden en een liberale islam gepromoot worden.’ Jullie zouden de islam plaatsen tegenover het Westen en voorbijgaan aan dat moslims niet in hokjes passen en ‘het feit dat de islam zeer divers is, historisch ‘verlichte’ idealen kent en een dynamische traditie is, inclusief de orthodoxie.’

De Ruiter: ‘Daar heb ik mij groen en geel aan geërgerd, want daarmee diskwalificeert hij ons eigenlijk. Essabane zegt: als er twee mensen niet dit boek op de markt hadden moeten brengen, dan waren wij het wel. Ik vind dat getuigen van arrogantie. In het publieke debat heb ik vaak gezegd dat het mooi zou zijn als de islam zich zou weten te verzoenen met westerse waarden. Dat zeg ik uit het idee dat dan de bereidheid om de islam te accepteren groter wordt. Ook weet ik dat er heel veel vormen van islam zijn. En of het salafisme verboden moet worden, daarover zeg ik: laat maar zo, dan kun je het beter in de gaten houden – maar vormen die tot geweld leiden, daar moet je wel tegen optreden. Essabane heeft zijn huiswerk niet goed gedaan en vormt zijn oordeel zonder het boek gelezen te hebben. Hij verdedigt hiermee eigenlijk zijn weigering om mee te werken, en doet dit misschien ook om als een goede moslimman die ontbrekende moslima’s te verdedigen.’

Geling: ‘Essabane tuigt in feite een stroman op. Als je ziet wat ik hier allemaal over geschreven heb, dan zie je dat dit feitelijk onjuist is. Ik heb altijd gesteld dat de islam en moslims bij de Nederlandse samenleving horen en me tegen discriminatie uitgesproken.’

Terugkomend op de titel van het boek: wordt het nog wat met het islamdebat? Mijn stelling zou zijn: nee, want door nieuwe partijen als FvD en DENK, relatief nieuwe media als Powned en Joop en social media zitten steeds meer mensen tot aan de enkels in de loopgraven. Dit komt toch niet meer goed?

De Ruiter: ‘Ik deel je pessimisme niet. Ja, het is een moeizame exercitie en de deelnemers aan het islamdebat sluiten elkaar vaak uit. Maar de geschiedenis bewijst dat er golfbewegingen zijn. En de stroming die nog wil blijven praten is nog lang niet uitgestorven – en dat gaat ook niet gebeuren. Vorige week nog zagen we Thierry Baudet een complimentje geven aan Jesse Klaver, tijdens de Algemene Politieke Beschouwingen – Baudet gaf hem namelijk gelijk dat Kamerdebatten meer om de inhoud zouden moeten draaien. Waarmee ik maar wil zeggen: er is hoop, ook al zijn donkere wolken boven ons nog wel aanwezig.’

Geling: ‘Het zit ook in onze poldercultuur dat we altijd weer tot compromissen komen en de soep toch niet zo heet wordt gegeten als hij is opgediend – een goed iets.’

‘Jan Jaap is een voorbeeld voor mij’

Jan Jaap, ik vernam dat jij je min of meer begint terug te terug te trekken uit ‘het islamdebat’. Waarom eigenlijk?

De Ruiter: ‘Ik heb dit nou een jaar of twintig gedaan. Iedereen heeft nu wel een idee van waar ik sta: ergens in het midden, al kunnen ze me moeilijk precies plaatsen. Daarnaast lijkt het islamdebat wel contraproductief te zijn. De integratie lijkt te stagneren, dat ontmoedigt mij een beetje. Ook krijg ik van de pers steeds weer dezelfde vraag: namelijk of de islam in het Westen wel kan slagen – of een variant hierop. En dan de haatmail en -berichten op sociale media: het went niet als iemand je integriteit in twijfel trekt of – nog erger – je bedreigt. Ik kan wel zeggen dat het niets met me doet, maar dat is niet zo.’

Vorig jaar was er ook nog de rel rond jouw promovendus Mohammad Soroush, die drie jaar lang moslimbijeenkomsten bezocht en concludeerde dat een groeiende groep salafisten de Nederlandse samenleving afwijst. Maar de universiteit stelde een onderzoek in en vond dat het onderzoek rammelde. Jij kreeg als copromotor een tik op de vingers. Heeft dit alles niet meegespeeld in jouw besluit om je terug te trekken?

De Ruiter: ‘Dat heeft er heel erg ingehakt. Ik heb dat niet helemaal in de hand gehad. Moskeeën gingen klagen, de universiteit stelde een commissie in – dan wordt het een kwestie en ben je vleugellam. Ik heb me intern wel verdedigd, maar dat kwam dan weer niet in de publiciteit. En toen Soroush inderdaad slordig bleek, werd mijn positie natuurlijk nog zwakker. Ik was al van plan om te minderen in het debat, maar dit debacle gaf nog meer de doorslag om te zeggen: ik trek me terug. Ik zal heus nog wel eens mijn stem laten horen, maar jonge honden als Gert Jan mogen het stokje overnemen.’

Geling, lachend: ‘Ik sta te trappelen om Jan Jaap te vervangen, hoor.’

De Ruiter, grappend: ‘Een koningsdrama! Gert Jan, steek je me nu gewoon een mes in de rug?’

Geling, weer serieus: ‘Ik heb jaren geleden, nota bene op NieuwWij, in een interview gezegd dat Jan Jaap een voorbeeld voor mij is: genuanceerd, kritisch richting de extremen in het debat. Zo wil ik mezelf ook zien.’

In een tijd waarin aanslagen, jihadi’s en berichten over oprukkend salafisme de kranten domineren, komt islamoloog en arabist Carool Kersten (King’s College London) met een boek waarin progressieve moslimdenkers centraal staan.

Je zou kunnen zeggen dat Carool Kersten met zijn neus in de boter viel, toen hij in 1982 Arabisch en islamologie ging studeren aan de Radboud Universiteit in Nijmegen. Het was de tijd waarin de ayatollahs een nieuwe orde over Iran uitrolden, Afghaanse moedjahedien hun gewapende strijd tegen de Sovjet-bezetters oppakten en de Egyptische president Anwar Sadat door islamisten om het leven werd gebracht. De radicale islam was hot. In de wetenschappelijk literatuur wordt niet voor niets gesproken over ‘the islamic resurgence’ – de ‘islamitische opleving’ van eind jaren zeventig, begin jaren tachtig.

‘De jihadi-doctrine kwam toen op, en iedereen was daar benieuwd naar’, vertelt Kersten over die periode. ‘Maar ik ben altijd toch een beetje tegendraads. Als er een jihaddoctrine is, een heilige oorlog is, denken moslims dan nooit na over vrede? Dus heb ik een doctoraalscriptie geschreven over het verdragsrecht binnen de islam – dat bestond namelijk ook.’

He waren de eerste tekenen van Kerstens tegendraadsheid die zijn interesse in de progressieve islam zou inluiden. En ach, eigenlijk viel het best mee met die nieuwigheid van de politieke islam die eind jaren zeventig, eind jaren tachtig aan de oppervlakte kwam, vindt Kersten. Volgens hem is die term ‘islamic resurgence’ nogal overdreven.

‘Een opleving? Tja, dan lijkt het net alsof er iets dood is geweest. Maar die politieke rol van de islam is echt niet uniek. Aan het einde van het Ottomaanse rijk, dat uiteenviel in 1922, grepen de Ottomanen nog naar het panislamisme. De posterboy van de latere islamisten, de Egyptische denker Sayyid Qutb, was al in de jaren dertig actief en schreef zijn belangrijkste boeken in de gevangenis in de jaren vijftig en zestig, toen de Egyptische president Nasser nog de Midden-Oosterse politieke beheerste. En je moet bedenken: in de islamitische wereld hadden ze tot aan de jaren zestig al die ‘ismes’ al geprobeerd: nationalisme, socialisme, fascisme. Eind jaren zeventig, begin jaren tachtig was het islamisme de smaak van de maand.’

Afstanden overbruggen

We spreken Kersten in een café aan het centrale marktplein in Roermond. De geboren Haelenaar woont er vlak achter de weelderige kerk die fier over het plein uitkijkt. ‘Katholieker kan bijna niet.’ Elke week forenst hij naar Londen, waar hij dan steeds een paar dagen verblijft om te doceren aan het prestigieuze King’s College London. ‘Is best goed te doen, vanaf hier’, stelt hij laconiek. Van Kersten, die wel eens grotere afstanden heeft overbrugd, kunnen we dit gerust aannemen.

Kersten woont pas sinds twee jaar weer, zij het dus gedeeltelijk, in Nederland, na 28 jaar te zijn weggeweest. Hij werkte in de jaren negentig in Saoedi-Arabië voor Ballast Nedam en klom er op tot hoofd personeelszaken van de Midden-Oosterse regio. Vlak voor het eind van het vorige millennium trok hij naar Thailand. Daar kon hij een nieuw gevonden interesse in de Zuidoost-Aziatische geschiedenis kwijt, als docent en academisch directeur aan Payap University in Chang Mai.

En toen kwam 9/11. En, iets later, de aanslagen in Bali en Jakarta. Net al in de tijd dat Kersten begon met studeren, stond de islam weer in het wereldwijde middelpunt van de aandacht. ‘Toen zeiden mijn collega’s: ‘Had jij niet iets met islamologie en Arabisch gedaan? Daar zou je iets mee moeten doen.’’

‘Geradicaliseerden zijn ideologisch meestal wat oppervlakkig’

Kersten gaf zijn collega’s gelijk en vertrok in 2005 naar de School of Oriental and African Studies in Londen. Daar promoveerde hij in 2009 op drie progressieve denkers die ook in zijn nieuwe boek terugkomen. Eén ervan is de Egyptenaar Hassan Hanafi (1935), die de islam ziet als een religie van revolutie en rechtvaardigheid. Hij is gekant tegen onderdrukking en vindt dat een religie mensen zou moeten bevrijden. Een vrijzinnige moslimgeest, dus, die lijnrecht ingaat tegen het dominante islambeeld dat we via de media toegediend krijgen.

‘Alles was al zo gefocust op radicalisering’, vertelt hij daarover. ‘Ik draaide naar de andere kant van het spectrum.’ Hoe moeten we die draai nu typeren? Is het tegendraadsheid? Kersten nuanceert gelijk: ‘Het is geen tegendraadsheid in de zin van: die focus die nu bestaat op de radicalen is fout. Radicalisering is een echt probleem.’ Alleen hoef je voor het vraagstuk van radicalisering niet bij een islamoloog aan te kloppen, vindt hij. Zo intellectueel interessant zijn geradicaliseerde moslims nu ook weer niet voor zijn vakgebied.

‘Geradicaliseerden zijn ideologisch meestal wat oppervlakkig. Je hebt psychologen nodig of misschien zelfs psychiaters om uit te leggen waarom iemand over the edge gaat. Dat heeft meer met persoonlijkheidsstructuren te maken, de ideologie is secundair. Vijftig jaar geleden had zo’n geradicaliseerd persoon een Che Guevara-shirt aan, of eentje van Mao. Mensen die ontevreden zijn en die een radicale oplossing voorstaan, die gaan ideologisch toch vaak voor de smaak van de maand, voor iets dat rebels overkomt – er is iets anders dat dat triggert.’

Reactionair, traditioneel en traditioneel

Kerstens interesse in progressieve ideeën binnen de islam staat aan de basis voor zijn nieuwe overzichtswerk Contemporary thought in the muslim world, dat deze zomer is uitgekomen. Het is alweer het negende boek dat hij tijdens zijn twaalf jaar aan King’s College heeft uitgebracht. In dit boek zet hij de islamitische ideeënwereld uit de laatste vijftig jaar uiteen, waarbij hij onderscheid maakt tussen progressieve, reactionaire en traditionele (sociaal conservatieve) ideeën. De grote meerderheid van de moslims hangt ideeën uit de laatste categorie aan, stelt Kersten.

En dat spraakmakende onderzoek van socioloog Ruud Koopmans uit 2016, dan? Koopmans categoriseerde bijna de helft van de moslims uit westerse landen als Duitsland, Frankrijk, België, Nederland, Zweden en Oostenrijk als ‘fundamentalistisch’, omdat zij in zijn onderzoek aangaven de Koran boven de grondwet stellen. Maar volgens Kersten valt het wel mee met dat vermeende fundamentalisme onder westerse moslims.

‘Je kunt in je religieuze beleving traditioneel zijn en er reactionaire maar ook progressieve politieke ideeën op nahouden. Dat sluit elkaar niet uit. Maar als je klakkeloos traditionele moslims als ‘fundamentalistisch’ bestempelt omdat ze ‘de Koran boven de grondwet stellen’, dan is dat wel een beetje met grote stappen snel thuis. Als vrome moslim moet je dat bijna wel zeggen. Maar dat betekent nog lang niet dat je daarmee automatisch een islamitische staat wil.’

Kersen heeft sowieso niet zoveel met de vaak genoemde tegenstelling tussen ‘fundamentalistisch’ en ‘gematigd’. ‘Gematigd is met de beste bedoelingen bedoeld, maar heeft de connotatie: het doet er niet zo toe. Alsof je een katholiek bent die enkel op zondag naar de hoogmis gaat en de rest van de week ‘zijn ding doet’. Voor veel ‘gematigde’ moslims insinueert ‘gematigd’ iets van ‘lauw’, terwijl ze zich toch echt volledig gecommitteerd voelen aan de islam.’

Reactionair – traditioneel – progressief is dus het raamwerk waar Kersten mee werkt. Als traditionele moslims als sociaal conservatief te bestempelen zijn, wat zijn dan de standpunten van de reactionairen? Kersten legt uit dat ‘reactionair’ niet zozeer specifieke standpunten aanduidt, maar dat de term een relatief begrip is. ‘‘Reactionair’ past niet alleen de jihadi’s of de salafisten maar bijvoorbeeld ook Hizb ut-Tahrir, dat streeft naar een wereldwijd kalifaat. Het criterium is: we zijn het niet eens met de huidige situatie, maar voor de oplossing zoeken we in het verleden.’

Ook progressieve moslimdenkers zijn niet tevreden met de traditie waar ze in staan, zegt Kersten. Het cruciale verschil met reactionaire denken: zij vallen niet terug op het verleden en letterlijkheid, maar bedenken iets nieuws. En tegelijk steunen die progressieve denkers vaak op denkbeelden die al eeuwen geleden door eerdere progressievelingen zijn geschapen.

Kersten noemt als voorbeeld de theologische stroming van de Mu’tazilieten, die al in de negende eeuw actief was. ‘Die zeiden dat de Koran niet van eeuwigdurende aard is maar is geschapen, zodat die op dat moment de mensen aansprak. Mohammed moest zo praten, anders kreeg hij geen voet aan de grond.’ Of denk aan de moslimgeleerde Ibn Rushd, in het Westen ook bekend onder de naam Averroes, die in de twaalfde eeuw leefde. Kersten: ‘Ibn Rushd zei: je kunt met filosofisch, rationeel denken dezelfde kennis verkrijgen als met de Koran, dat sluit elkaar niet uit.’

De latere orthodoxie heeft het Mu’tazilisme verworpen als ketters en kent aan de Koran dezelfde eeuwigheidswaarde toe als aan God zelf. En Ibn Rushd heeft zich in vele bochten moeten wringen om de strenge Almohaden-dynastie in zijn thuisbases Marokko en Zuid-Spanje te behagen. Maar de Mu’tazilieten en Ibn Rushd vonden zichzelf geen ketters, vertelt Kersten. ‘Naar hun idee deden ze juist hun stinkende best om de Koran serieus te nemen. Het is dus wel herbronning, maar niet zoals de salafi’s doen, die meer letterlijk kijken – bijvoorbeeld naar hoe Mohammed ook alweer zijn baard knipte.’

Als islamoloog vind Kersten dit soort ‘intellectuele avonturiers’ het leukst om te behandelen. Hij geeft daarmee tegengas aan het dominante islambeeld dat de media ons voorschotelen: IS, aanslagen, salafistische weekendscholen. ‘Ik vind het wel belangrijk dat er wat tegengeluiden komen, zodat men ziet dat er ook nog wat anders is. Ik wilde een gat opvullen’, zegt hij daarover. Van collega’s en andere intellectuelen krijgt Kersten dan ook vaak de reactie dat ze dit allemaal niet wisten. ‘Daar zitten ook veel moslims tussen’, grinnikt hij. ‘En dan weet ik: ik heb mijn doel bereikt.’

Op avontuur

Wie zijn nu die progressieve moslimdenkers uit de moderne tijd? Het zijn, ten eerste, bijna allemaal leken, geen traditionele godsdienstgeleerden, vertelt Kersten. Ze komen daarnaast van de – seculiere – universiteiten. De reden? ‘Deze ideeën zijn nogal sophisticated, je moet wel een bepaalde intellectuele ontwikkeling hebben om dat allemaal te kunnen verteren.’ Ook volgden ze vaak (een deel van) hun studie in het de westerse wereld, waardoor ze werden blootgesteld aan een wereld die progressiever was dan de hunne.

Zo maakte de al eerder genoemde Egyptenaar Hassan Hanafi een fikse transformatie door: waar hij eerst nog de Moslimbroeders steunde, werd hij uiteindelijk een vertolkers van een wel zeer tolerante islam. ‘Hij kreeg in 1956 een beurs om te studeren in Parijs, en nam letterlijk de laatste boot uit Egypte voordat de Suez-crisis uitbrak. Eenmaal in Parijs kwam er niets van de beurs terecht en heeft hij op een houtje moeten bijten. Maar hij zat wél mooi in het Parijs  van de jaren vijftig en zestig, van Camus en Sartre – en de schellen vielen hem van de ogen. Je kunt daar op drie manieren op reageren: je vindt het eng, je doet alsof het niet bestaat, of je denkt: dit is interessant, ik ga op avontuur. En dan kan je nog wel eens een progressieve denker worden.’

Een moslimdenker die een soortgelijke ontwikkeling doormaakte is de Iraniër Abdolkarim Soroush (1945), die een prominente plek heeft ingenomen in Kerstens boek. Nadat hij in Engeland verbleef om farmacoloog te worden, voegde Soroush zich bij de door de islam geïnspireerde revolutionairen die aan het eind van de jaren zeventig de sjah verdreven. En daar bleef het niet bij: hij was zelfs betrokken bij de zuiveringen op de universiteiten, als lid van het landelijke ‘Culturele Revolutie Comité’.

Dat Soroush zou uitgroeien tot één van de meest gerespecteerde progressieve moslimdenkers, dat zou op dat moment nog niemand kunnen bevroeden. Was die revolutie in Iran niet het toonbeeld van reactionair islamisme? Kersten werpt tegen dat we dat met de kennis van nu een stuk makkelijker kunnen zeggen dan toen.

‘De Franse postmoderne filosoof Michel Foucault (1926-1984, red.) schreef ook eerst heel positief over de revolutie. Hassan Hanafi heeft zelfs nog een boek van Khomeini vertaald. In eerste instantie was iedereen overrompeld door de revolutie, zelfs hele slimme mensen, totdat de meesten na een paar jaar in de gaten kregen dat ze het monster van Frankenstein hadden geschapen.’

Soroush was één van de spijtoptanten. ‘Die kwam er na twee, drie jaar achter: wij worden te radicaal. Hij heeft zich vrij vroeg gedistantieerd en dat heeft hij geweten ook.’

‘Het ijkpunt is wel weer het Westen. Alsof ‘ze’ precies moeten precies doen wat ‘wij’ doen’

Uiteindelijk ontvluchtte Soroush Iran, niet in de laatste plaats vanwege zijn afwijkende ideeën over hoe de Koran zou moeten worden geïnterpreteerd. Zo had Soroush een uitzonderlijk menselijk beeld van de profeet Mohammed: ‘Soroush heeft gewoon een heel down to earth idee van profetie: het is voor weinig mensen weggelegd, maar profeten zijn geen supermensen. Het is geen tovenarij, maar het zijn menselijk verworven inzichten.’

Soroush ging soms zó ver dat hij zelfs zijn mede-progressievelingen tegen de borst stuitte. ‘Er is een anekdote dat hij op een conferentie zei: het had heel goed gekund dat de Koran ook in het Perzisch geopenbaard had kunnen worden. En dat ging Hassan Hanafi, die in het publiek zat, te ver. Mohammed was immers Arabisch. Maar wat Soroush bedoelde was: als Mohammeds missie zich ergens anders hadden afgespeeld, dan had het er allemaal anders uitgezien. De islam is historisch contingent: het had anders gekund. En we kunnen de islam dus ook in richtingen sturen die geschikt zijn voor onze tijd.’

Iemand die dat bij uitstek probeerde te doen was de Sudanese denker Mahmoud Mohammed Taha (1909 – 1985). Een van zijn stellingen was dat de Medina-verzen tijdelijk en secundair waren. Daardoor zouden bepaalde passages in de Koran, zoals die over slavernij en de positie van vrouwen en ongelovigen, geen absolute geldingskracht hebben.

‘Taha zette de Koran-exegese volkomen op zijn kop. Hij zei: die hele Medina-periode, die is didactisch en had waarde voor de samenleving van toen, maar in de huidige samenleving niet meer. We zijn het er inmiddels allemaal over eens dat slavernij niet meer OK is, dacht hij – en als we het daar allemaal over eens zijn, waarom dan niet ook wat betreft gelijkheid, vrouwen en minderheden?’

Taha’s timing om dit te zeggen kon niet slechter, vertelt Kersten: ‘In het midden van de jaren tachtig had je een islamistisch regime in Sudan. En volgens de traditionele en reactionaire denkwijzen is wat hij zei ketterij. Taha werd dan ook beschuldigd van afvalligheid en in 1985 geëxecuteerd. Zijn volgeling, de jurist Abdullahi an-Na’im, vluchtte naar Amerika en die zei: de veiligste plek voor een moslim is een seculiere staat, want daar wordt tenminste de vrijheid van iedereen gewaarborgd.’

Taha en Soroush maakten een duidelijke ontwikkeling in de tijd, van islamistisch naar progressief. Maar denkers zijn soms ook op één en hetzelfde punt in de tijd lastig in hokjes te stoppen. Dat bewijst de Iraanse ayatollah Ruhollah Khomeini, onder wiens leiding Iran na het wegsturen van de sjah een islamitische staat werd. Khomeini deed namelijk iets heel bijzonders: hij schreef een fatwa waarin hij sekseveranderende operaties toestond. Ook Kersten kan zich er nog steeds over verbazen.

‘Dezelfde man die een fatwa heeft geschreven over Salman Rushdie zegt: ‘Als we mensen anders psychisch in de vernieling helpen, als die niet kunnen zijn wie ze zijn, dan moeten we dit maar doen.’ Dat geeft ook aan dat we mensen die het orthodoxe blok vertegenwoordigen toch ideeën kunnen omhelzen, waarvan wij denken: dat hadden we niet van ze gedacht.’

Ook heeft Khomeini’s opvolger Ali Khamenei toestemming gegeven om Iran te maken tot ‘IVF-hoofdstad van het Midden-Oosten’, zoals Kersten in zijn boek omschrijft. Maar in Iran zijn ze in staat om dat gegeven heel vroom uit te leggen, weet Kersten. ‘Ze zeggen: als dit de kwaliteit van het leven verbetert en de kennis is er, door God gegeven, dan gebruiken we die maar.’

Wellicht hebben deze ontwikkelingen ook iets te maken met het gegeven dat Iran grotendeels sjiitisch is, denkt Kersten. ‘In de sjiitische traditie heeft ijtihad – interpretatie met gebruikmaking van rationeel denken – altijd wat hoger in het vaandel gestaan. En de sjiiten zijn altijd tegenover de soennieten in de underdogpositie geweest. Als je aan de macht komt, dan beperk je de vrijheid van denken wat eerder dan als je in die underdogpositie zit – want dat is dan nog het laatste stukje vrijheid wat je hebt.’

Wie overigens bij de term ‘progressieve moslimdenkers’ denkt aan het goedkeuren van het homohuwelijk, euthanasie en abortus, die zal van een koude kermis thuiskomen. Het boek noemt Scott Siraj al-Haqq Kugle, een Amerikaanse bekeerling, die opkomt voor de rechten van niet-heteroseksuelen, maar verder is er niemand die aan deze ‘progressief-westerse maatstaf’ voldoet. Maar op die manier moeten wij er ook niet naar kijken, betoogt Kersten.

‘Het ijkpunt is wel weer het Westen. Alsof ‘ze’ precies moeten precies doen wat ‘wij’ doen’, ageert Kersten. Maar met ‘progressief’ bedoelt Kersten hoe moslims met hun traditie proberen om te gaan, niet dat ze hetzelfde denken als progressieve westerse denkers. Daarbij: ‘Wij zijn misschien een beetje ongeduldig – in Nederland bestaat iets als het homohuwelijk ook pas sinds dit millennium. Geheugens zijn kort.’

De praktijk

Tot zover de ideeën. Nu naar de praktijk: wie zijn op dit moment de progressieve machtsfactoren van belang? Mohammed Bin Salman, de kroonprins van Saoedi-Arabië, wordt weleens genoemd. Dit, vanwege enkele hervormingen die hij heeft doorgevoerd: zo mogen Saoedische vrouwen voor het eerst autorijden en sportwedstrijden bezoeken in stadions. Maar Kersten noemt dit slechts ‘cosmetische’ aanpassingen. ‘Er is verder niet zoveel veranderd.’

En daar heeft hij een verklaring voor: ‘De Saoediërs zijn veroordeeld tot het wahabisme om geloofwaardig te blijven. ​Met cosmetische veranderingen haal je druk van de ketel, zonder de structuren te hoeven veranderen. Bin Salman heeft maar één belang voor ogen: de Al-Saud-dynastie veilig stellen – en vooral zijn eigen machtspositie. Het politiek gebruik van de islam in Saoedi-Arabie heeft niets met religie te maken, maar alles met macht.’

Kersten vindt de Tunesiër Rachid el Ghannouchi (1941) een beter voorbeeld. Hoewel El Ghannouchi en zijn Ennahda-partij een islamitische politiek voorstaat, heeft hij een voorliefde voor de pluralistische democratie ontwikkeld. Ennahda won de eerste democratische verkiezingen, nadat Tunesië in 2011 afscheid nam van de dictatuur. El Ghannouchi wordt echter verguisd door radicale islamisten, omdat de partij weigerde de sharia in te voeren.

En toen het land in 2012-2013 in een politieke crisis zat, besloot El Ghannouchi de macht tijdelijk over te dragen aan een technocratische regering. Toen er eind 2014 weer verkiezingen waren verloor Ennahda een deel van de stemmen en vormde het een coalitie met een seculiere partij. ‘El Ghannouchi heeft tijdens de dictatuur vijfentwintig jaar in ballingschap in Londen geleefd en zegt daarover: ik heb gezien dat democratie werkt. ‘We play by the rules’.’

Wat die democratie betreft heeft Kersten goede hoop voor de islamitische wereld. Hij legt dit uit aan de hand van twee landen die de uiteindes van de islamitische wereld vormen: Turkije en Indonesië. ‘Die twee landen hebben best wel succesvol geëxperimenteerd met democratie. Ergo: democratie in de moslimwereld hoeft geen uitzondering te zijn.’

‘Er zijn veel Iraniërs die zeggen: ‘Weet je dat ik atheïst ben?’

Over Indonesië gesproken: er loopt daar momenteel een progressieveling rond met nogal wat macht. Het gaat om Yahya Cholil Staquf: die is weliswaar geen politicus, maar de secretaris-generaal van Nadhlatul Ulama. Dat is de grootste islamitische massaorganisatie van Indonesië – en met 40 miljoen leden zelfs van de wereld – en daarmee een machtspolitieke speler van belang.

Kersten en ondergetekende zagen Cholil eerder dit jaar in levende lijve, bij een conferentie van Nahdlatul Ulama in de Nijmeegse Radboud Universiteit. Daarin uitte hij opvallende kritiek op de ‘klassieke orthodoxie van de islam’: die moet hervormd worden, aldus Cholil. De status van niet-moslims en LHBT’ers is daarin volgens hem niet goed in gewaarborgd. Ook ziet hij een probleem met de invloed van het orthodoxe Saoedi-Arabië op Europese moskeeën. En de sharia zorgt volgens hem in de moderne tijd voor problemen: ‘Parlementsleden kunnen ook wetten maken’, zei Cholil daarover.

Deze Cholil is, al met al, een exponent van de progressieve islam in de politiek – en dat in het grootste moslimland ter wereld. Kersten legt uit dat Cholil uit de school komt van Abdurrahman Wahid (1940 – 2009), eerst een kopstuk uit Nahdlatul Ulama en eind jaren negentig de eerste president na de dictatuur van Soeharto. Wahid hield er soortgelijke ideeën op na, en degene die Nahdlatul Ulama, voorheen een stevig traditionele club, meer de progressieve richting in duwde.

‘Wahid was een soort royalty binnen Nahdlatul Ulama, de kleinzoon van de oprichter. De meeste leiders van Nadhlatul Ulama waren geestelijken, maar Wahid is zelf niet eens opgeleid als godsdienstgeleerde: ze wilden hem naar Mekka sturen, maar daar had hij geen zin in. Toen is hij naar Cairo gegaan om Arabische literatuur te studeren, in de tijd van de jaren vijftig en zestig, van Nasser. Hij zat daar vooral in de bioscoop Franse film noirs te kijken.’

Een heel kosmopolitisch iemand dus, die later ook zou schrijven dat de islam goed verenigbaar is met democratie en zich moet aanpassen aan lokale gebruiken, in plaats van andersom. ‘Binnen Nahdlatul Ulama was hij een heel ongewone figuur, maar door zijn stamboom was hij acceptabel. En Soeharto was natuurlijk een dictator: zo werd Wahid het gezicht van de oppositie en kon hij eind jaren negentig, toen Soeharto aftrad, president worden. Het moet ook meezitten, hè?’, is wat Kersten hiermee wil zeggen.

De invloed

De laatste twee decennia lijkt het echter niet zo mee te zitten met die progressieve islam in de wereldwijde politiek. In hoeverre verspreiden deze ideeën zich nog buiten de muren van de universiteit? En hoe wijdverbreid is de invloed van denkers als Taha en Hanafi nu werkelijk?

‘Weinig’, is Kerstens korte antwoord. ‘Het is allemaal ook nogal brainy, en in de moslimwereld is nog steeds maar een heel klein percentage hoog opgeleid. Maar ik vind het al hoopgevend dat zulke ideeën worden ontwikkeld, waarbij ze tegelijkertijd hun eigen heritage, hun erfenis goed in de gaten blijven houden. Daarbij: wat is de invloed van postmoderne filosofen als Michel Foucault en Jacques Derrida op het dagelijks leven in Europa?’

Niets, wil Kersten maar zeggen. Ook moet hierbij aangetekend worden dat progressieve, ‘ketterse’ of zelfs ronduit heidense ideeën natuurlijk niet al te manifest zijn in landen waar op dit soort ideeën een forse straf staat. Wat overigens niet betekent dat zulke ideeën er dan ook daadwerkelijk niet zijn.

Kersten: ‘Ik heb een Saoedische PhD-student gehad die salons leidde in Jedda en Ryiad. Daar behandelden ze zelfs vragen als ‘Bestaat God?’ en ‘Mag atheïsme wel?’’ Dat werd heel gevaarlijk, wat bleek uit het lot van Hamza Kashgari, die nu in de gevangenis zit. ‘Hij had een ‘fake’ dialoog tussen hemzelf en de profeet op Twitter gezet, waarbij hij moeilijke vragen stelde aan Mohammed. Je reinste ketterij, dat kon natuurlijk niet.’

Kashgari is gevlucht naar Maleisië maar werd uitgeleverd aan Saoedi-Arabië, dat hem meteen bij aankomst in de gevangenis gooide. Een ander salonlid, Abdullah Hamidaddin, verging het iets beter, vertelt Kersten. Opmerkelijk, want Abdullah Hamidaddin had ook al eerder een boek geschreven over vragen als: wat nou als er geen God is? ‘Daar wordt zeker wel over gesproken – ook door moslims.’

Hamidaddin zit nu in Dubai, maar de Saoedische overheid wil hem niet eens aanraken, zo weet Kersten. ‘Hamidaddin is namelijk de kleinzoon van de laatste koning van Jemen. En het is toch een soort etiquette tussen koningshuizen onderling dat je elkaar niet aanraakt.’

Mensen zijn geen kritiekloos verlengstuk van hun eigen overheid – Kersten merkte het ook toen hij afgelopen jaar in Iran was en daar met mensen aan de praat raakte. ‘Er zijn veel mensen die al na vier, vijf minuten zeggen: ‘Weet je dat ik atheïst ben? Ik geloof er helemaal niets meer van.’

Het duurt bij sommige Iraniërs dan ook niet lang voordat ze kritiek leveren op de revolutie van eind jaren zeventig. ‘Een van mijn taxichauffeurs was industrieel vormgever, had kunstgeschiedenis gestudeerd, had geacteerd. Op een dag zitten we aan de lunch en begint hij uit zichzelf: ‘Wat die Foucault over ons land heeft geschreven…’ Die Iraniërs zijn een belezen volkje’, grijnst Kersten.

‘Het bloed kruipt waar het niet gaan kan. Als je maar hard genoeg dingen onderdrukt, dan komt het toch ergens boven.’ Repressie verandert de menselijke natuur nog niet, stelt Kersten. ‘Mensen blijven nieuwsgierig, weten wat er te koop is elders in de wereld, en ze gaan het halen ook.’

De toekomst

Dat laat onverlet dat progressieve ideeën nog weinig tractie hebben in de islamitische wereld. Er zijn nu eenmaal nog niet veel hoogopgeleiden en het wordt vaak niet toegestaan. Maar demografische factoren kunnen nog wel eens voor meer progressievelingen in de zorgen, denkt Kersten. Want wanneer de middenklasse – zoals verwacht – verder opkomt, dan zullen de universiteiten volstromen.

‘En als je een universiteit hebt, dan gaan mensen nadenken. Ze lezen niet alleen de syllabi en de tekstboeken.’ Kersten noemt wederom de Iraniër Soroush als voorbeeld: ‘Die werd naar Engeland gestuurd om farmacoloog te worden. Maar die ging ook colleges lopen bij de bekende filosoof Karl Popper. Hij is uiteindelijk gepromoveerd op wetenschapsfilosofie.’

‘Maar’, nuanceert Kersten ten slotte, ‘universiteiten besturen het land niet. Er zal nog heel wat water door de Nijl en de Eufraat stromen voordat we echte veranderingen zien in de politieke structuren.’