Een aanval op een bijeenkomst van anti-Zwarte Piet-activisten. Een pro-Zwarte Piet-aanhanger die zichzelf dreigt op te blazen. Hooligans die zich steeds meer tegen de discussie aan gaan bemoeien. Zware bewaking bij de intocht van Sinterklaas. Racisme bij een voetbalwedstrijd in Den Bosch. Allemaal tekenen dat het debat over Zwarte Piet zich in een fase van radicalisering begint te begeven.
Radicalisering die we met name zien aan de kant van het pro-kamp, dat aan de verliezende hand is. Zwarte Piet is immers verdwenen uit drie van de vier grote steden en de nationale intocht heeft een roetveegpiet.
Toch gaat het niet zo snel als tegenstanders willen. Op het platteland en in de randgemeenten wordt aan Zwarte Piet vastgehouden. Hij is in de ogen van veel mensen een onlosmakelijk onderdeel van de Sinterklaastraditie. Tegelijkertijd ziet een ander deel van de samenleving Zwarte Piet als een ten diepste racistische karikatuur.
De discussie over Zwarte Piet is exemplarisch voor hoe polarisatie een land in zijn greep kan houden. Verschillende partijen luisteren niet naar elkaar en zijn hiertoe ook niet bereid. De consensus waar Nederland groot mee is geworden wordt niet langer gevonden. Grondrechten worden geschonden, activisten worden belaagd en voor- en tegenstanders worden steeds radicaler. Hoe kunnen we deze polarisatie doorbreken?
Hier is geen simpele remedie voor. We moeten echter voorbij de figuur van Zwarte Piet kijken, naar de echte oorzaken van het conflict. Zwarte Piet is immers een symbool. Geen onbelangrijk symbool, maar de achterliggende sentimenten zijn vele malen belangrijker.
Mensen serieus nemen is iets anders dan racisme tolereren
Als activisten, beleidsmakers, onderwijzers, politici en anderen de vicieuze cirkel van polarisatie willen doorbreken, dan moeten deze gevoelens van onbehagen worden geadresseerd. Dat is veel beter dan alleen maar te polderen met Zwarte Piet.
Het Westen zal deze eeuw worden beheerst door spanningen en conflicten over identiteitsgerelateerde thema’s, als gevolg van migratie en het steeds diverser worden van de samenleving. Dit betoogt de Canadese hoogleraar Eric Kaufmann in zijn boek Whiteshift. Hij voorspeelt dat de maatschappelijke problemen waarmee wij nu kampen pas in de tweeëntwintigste eeuw zullen worden opgelost, als gevolg van verregaande vermenging.
De polarisatie van het Pietendebat is hier een schoolvoorbeeld van. Kaufman benadrukt in zijn boek dat we juist bij dit soort kwesties de onderliggende tegenstellingen moeten onderkennen en als legitiem te beschouwen.
Enerzijds gaat het hierbij dus om het gevoel van uitsluiting en racisme dat veel mensen van kleur hebben. Zwarte Piet is het symbool hiervan. Aan de andere kant gaat het om het gevoel van verlies van traditie, gekoppeld aan het verlies van eigenheid, dat autochtone Nederlanders steeds meer plaats moeten maken voor andere groepen Nederlanders.
Voor deze groep autochtone Nederlanders is Zwarte Piet ook een symbool geworden. Zwarte Piet is een symbool waar mensen hun eigen identiteit aan koppelen, hun eigen positie in Nederland. De toekomst van Zwarte Piet is voor hen de toekomst van Nederland. Wie bepaalt hoe Nederland er straks uit moet zien? Wie bepaalt onze normen en waarden?
Het is verleidelijk om de aanpassing van Zwarte Piet puur en alleen als morele vooruitgang te beschouwen. Zwarte Piet als blackface, als een kwaadaardig racistisch symbool, dat moet verdwijnen als we Nederland minder racistisch willen maken.
Hoewel er in feite weinig mis is met deze analyse, zal het verdwijnen van Zwarte Piet waarschijnlijk maar beperkt zoden aan de dijk zetten in de strijd tegen racisme. Ook zal het het gevoel van verlies bij een deel van de samenleving alleen maar versterken. Wrok en racisme zullen opborrelen.
De Brexit, Make America Great Again, de Gele Hesjes en recente debatten over de hoofddoek in Frankrijk zijn allemaal tekenen des tijds: het Westen is in de greep van een onvermijdelijke verandering. Maar we moeten wel het gevoel van verlies, dat bij veel mensen leeft, serieus nemen. Vooral als we willen voorkomen dat mensen radicaliseren omdat ze het idee hebben dat niemand nog naar hen wil luisteren.
Mensen serieus nemen is iets anders dan racisme tolereren. Racistische spreekkoren zijn onacceptabel. En Zwarte Piet moet worden veranderd. Maar hoewel we veranderen, moeten we rekening blijven houden met dat deel van de samenleving dat hecht aan tradities.
De grote vraag is nu: hoe kunnen we het gevoel van verlies verzoenen met het inclusiever maken van tradities en daarmee ook van onze Nederlandse samenleving? Deze uitdaging ligt nu op het bordje van beleidsmakers en politici. Zij moeten beseffen dat het niet slechts draait om het symbool van het Zwarte Piet, maar om een samenleving die aan verschillende kanten verlies ervaart.
We kunnen pas de vicieuze cirkel van polarisatie doorbreken wanneer deze gevoelens onderkend en ondervangen worden.
