Iedereen kent de verschillende missverkiezingen zoals Miss Universe en Miss World, zogenaamde beauty pageants waar prachtige vrouwen met ‘de perfecte maten’ strijden om bekendheid, geldprijzen en een tiara. Deze beauty’s zien er niet alleen geweldig uit, vaak hebben ze ook een universitaire graad. Bovendien zetten ze zich in voor een goed doel zoals gratis lipcorrecties voor kinderen met een hazenlip of het op de kaart zetten van de problematiek in sloppenwijken.

Er bestaan echter ook veel vreemde ‘schoonheidswedstrijden’ die een stuk minder bekend zijn. Zo kan men in Thailand meedoen aan Miss Jumbo Queen, waarin wordt bepaald welke vrouw het meeste op een olifant lijkt. Bij de Queen of Beautiful Morals in Saoedi-Arabië draait het puur om het innerlijk. De dames moeten hun boerka namelijk aanhouden tijdens de verkiezing. En bij de Miss Prison-wedstrijden valt er wel een heel bijzondere prijs te winnen: de mooiste vrouwelijke gevangenen maken kans om eerder te worden vrijgelaten.

Zoals elk land kent ook Israël haar eigen missverkiezingen. Naast de gebruikelijke competities wordt er jaarlijks een wedstrijd voor de mooiste transgender vrouw georganiseerd en sinds 2012 wordt elk najaar Miss Holocaust Survivor gekroond.

Miss Holocaust Survivor? Jazeker. Afgelopen week liepen twaalf bejaarde vrouwen over de catwalk in de havenstad Haifa. Hun make-up zag er piekfijn uit, hun haren waren perfect gekapt en ze droegen schitterende jurken. De enige voorwaarde voor deelname was dat de vrouwen de Holocaust moesten hebben overleefd. Na verschillende rondes waarin de dames met een gemiddelde leeftijd van vijfentachtig jaar zich aan het publiek presenteerden, werd een winnares gekozen: de drieënnegentigjarige overgrootmoeder Tova Ringer. De geboren Poolse verloor tijdens de jaren veertig van de vorige eeuw haar ouders, vier zusters en een grootmoeder in het concentratiekamp Auschwitz.

Zodra de foto’s van het evenement op internet verschenen barstte er een storm van kritiek los. Daarbij werden veelvuldig woorden als ‘smakeloos’, ‘banaal’ en ‘Holocaust-industrie’ gebruikt. Op verschillende sociale media-kanalen werden cynische commentaren geplaatst. ‘De schoonheidskoningin van het kamp is nummer 275663923’ of ‘de winnares krijgt de titel Miss Blok 14 toebedeeld’ (verwijzend naar de baraknummers waar de gevangenen in concentratiekampen werden ondergebracht).

Zelf zou ik het zeker ook smakeloos hebben gevonden als ik een aantal jaar geleden niet toevallig op bezoek was geweest bij Yad Ezer L’Haver (‘een helpende hand aan vrienden’), de stichting die deze wedstrijd organiseert. Deze vrijwilligersorganisatie ondersteunt arme Holocaust-overlevenden in Israël en probeert door middel van deze opmerkelijke wedstrijd aandacht voor hun lot te generen. In totaal wonen er zo’n honderdzestigduizend overlevenden van de Jodenvervolging in Israël, waarvan een derde ver onder de armoedegrens leeft.

Yad Ezer L’Haver beheert ook een bejaardentehuis voor diegenen die tijdens hun jeugd alles verloren en zonder extra hulp financieel in de problemen zouden komen. Tijdens een rondleiding door het tehuis ontmoette ik Chava Hersckovitz, Miss Holocaust Survivor 2012. Ze nam me mee naar haar sobere kamertje en liet me trots de zilveren tiara zien. Haar ogen glinsterden toen ze de kroon met trillende handen van een plank tilde. ‘Het is natuurlijk een beetje een gekke wedstrijd’, zei ze, ‘maar wat ben ik trots’. Chava aaide over de nepsteentjes in de tiara. ‘Toen ik op dat podium stond voelde ik me weer even vrouw. Na alles wat ik heb meegemaakt had ik niet gedacht dat ik ooit nog het leven kon vieren, laat staan mijn eigen bestaan kon vieren.’

Eigenlijk wilde ik nog een kritische vraag stellen, maar ik hield wijselijk mijn mond. Alles was al gezegd.

Wat hebben de discussie rond de Abel Herzberg-lezing van minister Sigrid Kaag van Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking en de afgelaste ‘uxit’ – de geplande verhuizing van het hoofdkwartier van Unilever naar Rotterdam – met elkaar gemeen? Dat er beiden keren sprake is van een grote mentale clash tussen twee kampen, waarbij men steeds minder in staat is om zich in de ander in te leven. In beide gevallen staan hier min of meer ‘nationalisten’ en ‘globalisten’ tegenover elkaar, waarbij de opmars van de eersten een antwoord vormt op de blindheid van de laatsten.

Bij de uitkomst van de Unilever‑affaire speelt niet zozeer, zoals Paul Polman en werkgeversvoorzitter Hans de Boer ons willen doen geloven, de Nederlandse volksopstand tegen de afschaffing van de dividendbelasting een rol, als wel een dreigend veto van Britse aandeelhouders, omdat de fabricage van typisch Britse producten, zoals het fameuze boterhamsmeersel Marmite, in ‘buitenlandse’ handen dreigde te komen. De Unilever‑top heeft met haar op puur economische overwegingen berustende verhuisplan het nationale sentiment onderschat dat al eerder tot een referendummeerderheid voor een brexit had geleid.

Tegen de achtergrond van de moeizame onderhandelingen in Brussel en de speurtocht van diverse grote financiële instellingen in Londen naar een nieuwe lucratieve vestigingsplek op het continent, heeft zich veel kleine Britse aandeelhouders een bepaald soort vrees meester gemaakt: dat er straks niets meer in Engeland overblijft. Het plan van Paul Polman dreigde geen meerderheid te gaan halen en daarom werd het te elfder ure afgeblazen. Hier botsten twee wereldbeelden op elkaar. Enerzijds dat van een bevolking die, ongeacht wat financieel voordelig is, aan bepaalde zaken als nationaal erfgoed hecht en het daarom niet verkwanseld wil zien. En anderzijds dat van een internationaal opererend bedrijfsleven, dat elke binding met het land waar het geld verdiend wordt verloren heeft en slechts denkt aan het eigen profijt.

Dan Sigrid Kaag. Zij beklaagde zich over de vaak in schunnige scheldpartijen resulterende verdachtmakingen aan haar adres, vanwege het feit dat ze met een Palestijn getrouwd is. Ze voelde zich soms een vreemdeling in eigen land. Maar ze ging verder dan dat, ze kantte zich tegen de populistische geest die door Europa waart, waarmee de kiezer verleid wordt ‘met een bedrieglijke notie van een romantisch negentiende‑eeuws nationalisme, een zogeheten ‘terugkeer’ naar de soevereine natiestaat’. Indirect bekritiseerde zij daarmee CDA‑leider Sybrand Buma, die in zijn H.J.Schoo‑lezing van september vorig jaar had gesteld dat bij alle globalisering ‘de gewone Nederlander verweesd achterbleef’, met het gevoel dat ‘een grotendeels onbenoemde ‘elite’ het land in de uitverkoop zou hebben gedaan’. Dat is inderdaad het sentiment waarop Geert Wilders en Thierry Baudet bouwen.

Kaags lezing riep enige kritische reacties op, waarvan de meest zinnige die van Paul Scheffer was in de NRC. Hij constateerde dat haar betoog gespeend was van enige zelfreflectie. En daarmee signaleert Scheffer een algemeen probleem. De door Kaag gehekelde nationalistische inzichzelfgekeerdheid vormt een reactie op de kosmopolitische inslag van een maatschappelijke bovenlaag, die met haar neoliberale beleid zelf het populisme in het leven heeft geroepen waartegen zij zich nu verontrust keert. Zoals PvdA‑voorman Lodewijk Asscher stelde: het populisme veroordelen is onvoldoende, men moet zich afvragen waar het vandaan komt.

Baudet heeft helaas met één ding gelijk: de belangrijkste hedendaagse politieke tegenstelling dreigt er eentje tussen nationalisten en globalisten te worden, die de klassieke sociaaleconomische links‑rechts‑tegenstelling opzij drukt. Het is die tussen de mensen van somewhere en die van anywhere; tussen hen wier leven plaatsgebonden is en die zich (dus) ook slechts op een bepaalde plaats thuisvoelen, en hen die de halve wereld rondverhuizen en zich overal thuisvoelen. Niet toevallig is Kaag van D66, de partij met het meest extreem kosmopolitische wereldbeeld, dat dan ook electoraal het meest van een polarisatie op dit vlak profiteert, met de PVV als tegenpool.

Of, om het scherper te stellen, het is de dominantie van het D66-denken, dat in hoge mate de groei van de PVV heeft gegenereerd. Pechtold vormde daar zelf ook de belichaming van, door, veel meer dan zijn voorgangers als partijleider, net als de VVD voor een neoliberale economische koers van flexibilisering, deregulering, privatisering en internationalisering te kiezen, dat aan de voortschrijdende economisering van de samenleving heeft bijgedragen. Oudere politiek inhoudelijke idealen zijn voor een tamelijk technocratische aanpak ingeruild, waarbij die koers met een soort ‘TINA-argumentatie’ (there is no alternative) als de enige rationele en feitelijk enig denkbare wordt verkocht. Alles is daardoor een markt geworden, ook onderwijs, zorg en cultuur.

Die internationalisering biedt het beter verdienende deel van de bevolking grote perspectieven: de aanstaande directeur wacht een mooie loopbaan van Maastricht via Manchester naar Milaan, waarbij hij onder verwijzing naar Amerikaanse concurrentie een steeds hoger salaris kan verlangen. Voor de monteur is dat niet weggelegd, die krijgt onder verwijzing naar Albanese concurrentie steeds weer te horen dat hij het met minder zal moeten doen. Aan zijn noden heeft de internationale elite geen boodschap, daarvoor betonen zowel Kaag als Polman zich blind. Voor beiden is de wereld letterlijk grenzeloos – voor de eerste op grond van een soort romantisch multiculturalisme, voor de tweede vanuit een strikt economisch marktperspectief. Maar, zo leert het Unilever opbrekende Marmite-sentiment, niet de hele wereld is te koop.

Eind september hield minister van Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking Sigrid Kaag de jaarlijkse Abel Herzberg-lezing. In Den Haag is Kaag één van de weinige politici voor wie niet alles in het leven alleen om Nederland draait. Haar lezing was een onverhulde kritiek op het groeiende populisme in dit land. Zij is zeker niet de enige die die mening is toegedaan, maar zij durfde als minister in functie in elk geval haar nek uit te steken.

Thema van haar lezing was het zwijgen. Zwijgen is heel vaak goed, maar er zijn ook situaties waarover niet mag worden gezwegen. Volgens haar is er sprake van een steeds groter wordende ‘donkere, bedreigende stilte’; nauwelijks is er meer tegenspraak als islamofobe, xenofobe en nationalistische volksmenners hun giftige propaganda uitbraken. Ze zei het zo: ‘De bittere les van de geschiedenis is dat in de stilte van het zwijgen de dissonant van stigmatisering, uitsluiting en vervolging manifest wordt. (…) Het gebrek aan krachtige tegenspraak en een waardig alternatief. Dat is de eerste stap en de gruwelijkheden de laatste.’ Dat laat niets aan duidelijkheid te wensen over.

In een onlangs verschenen rapport van de AIVD over extreemrechtse groeperingen in Nederland werd de vraag gesteld hoe het komt dat dit soort bewegingen steeds zelfverzekerder worden. Zij streven naar een soort cultuuromslag waarin racisme normaal wordt gevonden en waarin het normaal is om moslims te haten. Hoe komt dat? Je kunt je daar natuurlijk weer gemakkelijk vanaf maken zoals de AIVD lijkt te doen door te zeggen dat dit gedachtegoed van buiten komt overwaaien. AfD uit Duitsland, ‘Alt Right’ uit Amerika en ga zo maar door. Maar die zelfverzekerdheid komt omdat dit soort groepen helemaal niet meer zo exotisch en extreem zijn.

Hier lijkt me het betoog van Kaag nu juist heel erg relevant. Haar oproep niet te zwijgen als mensen worden uitgesloten en onrecht wordt aangedaan is niet zozeer gericht aan de usual suspects PVV en FvD, maar ook aan haar coalitiepartners in het kabinet en aan andere politici. Haar waarschuwing is gericht tegen de ‘beschaafde’ politici ‘in het midden’ die kennelijk zwijgen als hele bevolkingsgroepen worden gedemoniseerd. Ze zwijgen omdat krachtig protest tegen de groeiende nationalistische haat in Europa je wel eens stemmen kan kosten bij de volgende verkiezingen.

Ze zwijgen niet alleen, ze doen mee met het normaliseren van uitsluiting van bevolkingsgroepen. Ook mainstream politici gebruiken simplistische tegenstellingen en verdelen de wereld in ‘wij’ en ‘zij’. Ze hebben de mond vol over de ‘superioriteit van de Nederlandse cultuur’, zoals CDA-leider Sybrand Buma, die vorig jaar de H.J. Schoo-lezing gaf waarin hij zich uitsprak tegen maatschappelijke diversiteit. Hij introduceerde tijdens die lezing ‘de gewone Nederlander’ die volgens hem verweesd achterblijft in een land dat snel verandert en waar de eigen gemeenschap versplintert. Grenzen dicht dus volgens Buma.

Minister Stef Blok van Buitenlandse Zaken kwam onlangs (een beetje) in het nauw toen hij zich tamelijk racistisch uitliet en stelde dat een multiculturele samenleving genetisch niet mogelijk is. In plaats van deze man subiet de laan uit te sturen werd hem binnen de coalitie de hand boven het hoofd gehouden en mocht hij aanblijven als minister. ‘Ik had het niet zo bedoeld’, verklaarde hij later.

Andere politici en opiniemakers ventileren vergelijkbare opvattingen, maar in meer verhullende taal. Zo gaf de toenmalige minister van Volksgezondheid Edith Schippers in 2016 ook de H.J. Schoo-lezing. Daarin stelde zij dat zij de ‘Nederlandse cultuur een stuk beter vond dan de rest’. Dat is natuurlijk haar goed recht, maar de ‘vrijheidscoalitie’ die ze voorstelde was indirect bedoeld om bepaalde groepen uit te sluiten, namelijk diegenen die tegen vrijheid zijn. Wie zou ze daarmee bedoelen, vraag je je dan af.

Hoogleraar en PvdA-coryfee Paul Scheffer hamert er in zijn opiniestukken steeds weer op dat ongecontroleerde immigratie de liberale democratie in gevaar brengt. Ook hij stelt de wereld voor als een clash of civilizations, weliswaar verpakt in geleerde taal, maar niet minder polariserend.

Ook de weifelachtige en zelfs weigerachtige houding van sommige GroenLinks-coryfeeën, als het gaat om de samenwerking met moslims, wordt kennelijk onder links steeds vanzelfsprekender gevonden.

Natuurlijk kunnen we niet al deze politici van zeer uiteenlopende pluimage op één hoop gooien, maar er is wel een rode draad die door al deze opvattingen heenloopt en dat is de verleiding om mee te doen met het populistische ‘zwart-witdenken’. De enorm ingewikkeld in elkaar zittende wereld van nu wordt versimpeld tot één tegenstelling, die tussen goed en kwaad. Zo’n versimpeld wereldbeeld is aantrekkelijk en leent zich voortreffelijk voor verkiezingsretoriek, maar is uiterst gevaarlijk. Ik mag haar natuurlijk geen woorden in de mond leggen, maar wat mij betreft is dat het wat minister Kaag met haar lezing aan de kaak stelde.

Een jonge man kiest ervoor om zich bij een terroristische organisatie aan te sluiten en zijn leven op te offeren in naam van zijn geloof. ‘Dan moet hij vast gestoord zijn.’ Dat is de populaire mantra, onlangs perfect verwoord door Ahmed Aboutaleb. ‘Word verliefd, ga reizen. Waarom is het optimale in het leven je medemens vermoorden? Ik kan er met mijn verstand niet bij’, zei de Rotterdamse burgemeester tegen RTV Rijnmond. Hij reageerde daarmee op de arrestatie van zeven jonge mannen, uit onder andere Arnhem en Rotterdam, die van plan waren een grote terroristische aanslag ergens in Nederland te plegen, maar gelukkig door de politie zijn opgerold.

In 2014 had Aboutaleb nog als burgemeester van Rotterdam en ‘woedende moslim’ naar aanleiding van de aanslag op de redactie van Charlie Hebdo gezegd: ‘Als je het niet ziet zitten dat humoristen een krantje maken, ja… mag ik het zo zeggen: rot toch op!’ Hij kreeg voor deze stoere uitspraak nationale en internationale lof. Maar de popiejopiehouding en stoere uitspraken van de burgemeester dragen niet bij aan oplossingen voor het radicaliseringsvraagstuk.

Luister maar naar tientallen verhalen over geradicaliseerde jongeren uit westerse steden, zoals Malmö, Rotterdam en Antwerpen, die ervoor kozen hun veilige bestaan in te ruilen voor de dood in het ‘kalifaat’ of om zelfmoordterrorist te worden. Jonge mensen die het alledaagse deden: verliefd worden, kinderen krijgen, reizen en werken. De suggestie van Aboutaleb en andere commentatoren dat deze jongeren ‘gestoord’ zijn en dat ze daarom voor het ‘kalifaat’ hebben gekozen is niet alleen gemakzuchtig, het ontmoedigt ons ook om oplossingen te zoeken. Want, als iemand ‘gestoord’ is moet hij of zij in een gesloten inrichting. En zo hoeven wij de kern van het probleem niet aan te pakken.

Ook in 2014 stelde Peter van Uhm, voormalig commandant Landstrijdkrachten, in een radiodocumentaire dat hij respect heeft voor Syrië-gangers. Volgens Van Uhm gingen deze jongeren uit idealisme vechten tegen een dictator om het lijden van vrouwen en kinderen te beëindigen. Volgens de ex-commandant zouden wij als samenleving in principe trots moeten zijn op deze Syrië-gangers. Het lijkt erop dat Van Uhm gelijkenissen trok met zijn eigen idealistische keuze om zich bij de Nederlandse landmacht aan te sluiten. ‘Ik heb niet gekozen voor de pen, het penseel of de camera. Ik koos voor dit instrument. Ik koos voor het geweer’, vertelde Van Uhm in zijn beroemde TEDxTalk, die meer dan twee miljoen keer bekeken is. Hij koos voor het geweer om de wereld beter te maken. Zo denken sommige geradicaliseerde jongeren dat ze met hun opoffering ook de wereld beter maken.

Het begrip dat Van Uhm toonde voor Syrië-gangers was opmerkelijk, omdat zijn drieëntwintigjarige zoon in 2008 aan een bermbom was overleden in Afghanistan. ‘Ik kan me voorstellen dat de gedrevenheid van mijn zoon en van zo’n jonge man best te vergelijken is. Wat niet te vergelijken is, is het beeld waar ze voor gaan’, zei Van Uhm, die benadrukte dat hij het niet eens is met hun aanpak, maar hun motieven wel kan begrijpen.

Daarnaast vond de ex-commandant dat er ‘te makkelijk’ over Syrië-gangers wordt geoordeeld. ‘De vraag of hun omgeving en onze maatschappij wel hun best heeft gedaan om deze mensen in de goede richting te houden, wordt te weinig gesteld. Je moet deze jonge mensen proberen te begrijpen, anders kun je ze ook niet verder helpen.’ Laten we hopen dat Aboutaleb en andere popiejopie roeptoeters luisteren.

Extremisten en andere misdadigers zijn verantwoordelijk voor hun daden en zullen via onze rechtsstaat berecht moeten worden. Het zou potsierlijk zijn om hun daden te relativeren. Maar het heeft geen zin om ze voor gek te verklaren, want zij zijn onderdeel van ons. Iedereen kan radicaliseren, met de overtuiging iets goeds te doen voor God, medemens of idealen.

‘Wegens persoonlijke omstandigheden zal ik mijn e-mail de komende tijd niet beantwoorden, excuses voor het ongemak.’ Met trillende vingers stelde ik de out of office reply in op 23 maart jongstleden. De vierentwintig uur daarvoor had ik huilend en krijsend op de bank gezeten, maar nu herinnerde ik me in een vlaag van helderheid dat ik me ten minste moest ‘afmelden’ bij de buitenwereld.

Voor die dramatische dag had ik niet verwacht dat er ooit een moment zou komen waarop ik tijdelijk zou stoppen met werken, mijn telefoon niet meer zou opnemen en mijn e-mail niet zou beantwoorden. Ik was zo goed bezig. Ik had net mijn droomproject binnengesleept, een eigen televisieserie, en praatte met mijn vriend steeds serieuzer over kinderen. Eén telefoontje van mijn vader veranderde alles. ‘Lieverd, ik heb heel slecht nieuws, ik heb alvleesklierkanker en ik weet niet of ik het overleef.’

De dagen die op dat onheilspellende bericht volgden denderden als in een roes voorbij. Overdag lag ik in bed en ’s avonds ging ik naar mijn vader, die steeds zieker en zieker werd. Tien dagen na de diagnose onderging hij een loodzware operatie. Ik kon pas weer normaal ademen toen ik hem ’s avonds begroette op de intensive care, papa was high van de morfine.

Net op het moment dat ik mijn out of office reply weer wilde uitzetten, negen dagen na de operatie, kondigde mijn vriend plotseling aan dat we moesten praten. Zijn ogen stonden emotieloos toen hij koeltjes verklaarde dat hij niet meer van me hield. Ik begreep er niets van, waar kwam dit opeens vandaan? We waren al bijna zes jaar samen en ik had nooit iets aan hem gemerkt. Ik probeerde hem ervan te overtuigen dat dit geen goed moment was om uit elkaar te gaan, maar hij hield voet bij stuk. Een uur na onze laatste ruzie zat ik met een koffer, een rugzak en mijn dekbed in een Uber.

Ik wist niet waar ik heen moest, want we woonden samen en het huis was van hem. Na een nacht op de bank bij mijn ouders te hebben doorgebracht namen mijn oom en tante me gelukkig in huis. De out of office reply liet ik voorlopig aanstaan. Wat konden mijn lezingen, filmpremières of verjaardagsfeestjes nog schelen? Het meeste ergerde ik me aan de digitale reclames. ‘Mevrouw van Weezel, wacht niet te lang met het boeken van uw volgende vakantie, we hebben vandaag een speciale aanbieding bij booking.com.’ Of: ‘Als vaste klant van Hunkemöller wijzen wij u op onze speciale actie van drie bh’s voor de prijs van twee.’

Inmiddels is het een half jaar later. Ik heb een eigen woninkje in Amsterdam. Mijn vader krijgt momenteel chemotherapie, waarvan de doktoren helaas nog niet weten of het hem gaat redden. Mijn ex-vriend spreek ik niet meer, wat vreemd is, omdat hij niet alleen mijn partner was maar ook mijn beste vriend.

Ik ben weer aan het werk en mijn e-mail en telefoon zijn opnieuw in gebruik. Toch is er iets veranderd. Vroeger kon ik nog wel eens geïrriteerd raken als ik een out of office reply terugkreeg op één van mijn mailtjes met een – in mijn ogen – loze kreet zoals ‘persoonlijke omstandigheden’. Heel vervelend dat die persoon ergens mee zit, dacht ik dan, maar moet míjn werk daaronder lijden? Nu weet ik dat je nooit mag oordelen over de situatie van een ander. Het beste antwoord dat je terug kunt sturen is ‘sterkte, ik denk aan je’.