‘Dat Turkije en Rusland zich in de regio laten zien komt niet door hun kracht, maar door de zwakte van Europa en de Verenigde Staten.’

Wat in Nederland, Oostenrijk en Duitsland niet mocht, gebeurt zondag in Bosnië. De Turkse president Recep Tayyip Erdogan houdt dan een verkiezingsrally voor de Turkse diaspora. Hij spreekt zo’n twintigduizend man toe in de olympische hal van Sarajevo. Het is de aftrap van zijn verkiezingscampagne voor de Europese Turken.

Waarom eigenlijk in Sarajevo? Veel Turken wonen er niet in het Balkan-land. Stemmen kan Erdogan bij de lokale bevolking nauwelijks winnen. Bosnië, een land met Europese Unie-ambities, lijdt op zijn beurt vooral imagoschade doordat het de rally heeft toegestaan. Het Balkan-land komt zo bekend te staan als gewillig slachtoffer in het streven van Erdogan om een regionale grootmacht te worden.

Een deel van het antwoord op die vraag ligt besloten in de economische verhoudingen tussen Turkije en de Westelijke Balkan. Turkije investeert graag en veel in grote infrastructurele projecten op de Balkan. Tot voor kort had het land daarbij een voorkeur voor moslimlanden en moslimgemeenschappen. Zo investeerde Turkije in vliegvelden in Bosnië, Albanië en Kosovo en bouwde het in Albanië de grootste moskee van de Westelijke Balkan. In Kosovo investeert het land veel in mijnbouw. ‘De Turkse investeringen in Bosnië zijn veel kleiner, in vergelijking met de buurlanden’, zegt Bodo Weber van The Democratization Policy Council. Daarbij hielp het niet dat de met Turks geld gefinancierde luchthaven in 2016 failliet ging.

Ook de ontwikkeling van religieuze infrastructuur kreeg lange tijd een opkontje vanuit Turkije. Het land investeerde in religieuze scholen en universiteiten, destijds met steun van de islamitische geestelijke Fethullah Gülen. Imams reizen nog altijd voor scholing naar Turkije.

Van dat religieus gestuurde beleid lijkt Turkije sinds een jaar of twee afgestapt te zijn. ‘Het Turkse buitenlandbeleid is vooral pragmatisch’, zegt Oya Dursun-Özkanca van het Elizabethtown College in de Verenigde Staten. Ze is gespecialiseerd in Turks beleid op de Westelijke Balkan. Als belangrijkste voorbeeld noemt ze de groeiende banden tussen Turkije en Servië. Eerder deze maand nog bezocht Servische president Aleksandar Vucic zijn Turkse collega. Vucic dankte de Turkse president daarbij voor de financiële steun in Servië. ‘Alleen Turkse investeerders zijn naar Servië gekomen om te investeren in onze kleine steden’, zei hij.

Eerder dit jaar bleek bovendien dat Turkije een groot Balkan-project financiert, de snelweg van Sarajevo naar Belgrado. De totale kosten zijn hoog, bijna twee miljard euro. Jarenlang was er ruzie over de route van de weg. Moest die via het Servisch-Bosnische Visegrad lopen of via het Bosnische Tuzla? Dankzij de financiële steun van Turkije kan het nu allebei. De Turkse steun bestaat uiteraard niet uit giften, de bouwbedrijven achter de projecten zijn Turks.

Volgens Balkan-experts wil Turkije met zijn Balkan-beleid het gat vullen dat de Europese Unie en de Verenigde Staten hebben achtergelaten. ‘Dat Turkije en Rusland zich in de regio laten zien komt niet door hun kracht, maar door de zwakte van Europa en de Verenigde Staten’, zegt Weber. ‘Het beleidsplan dat de Europese Unie voor Bosnië had, is mislukt.’

Naast de economische belangen heeft Turkije er sinds de mislukte coup van 2016 een nieuw doel bijgekregen: de uitlevering van vermeende gülenisten en de sluiting van Gülen-scholen. Hoe groot de invloed van Turkije is bleek onlangs in Kosovo. De geheime dienst van het land zou in maart zes Turken gedeporteerd hebben, overigens tot woede van de eigen premier. In Bosnië daarentegen weigerde een rechter in april om een vrouwelijke vermeende gülenist uit te leveren aan Ankara.

‘Zo opgesomd lijkt het bijna of Turkije op de Balkan geheel de dienst uitmaakt, maar in vergelijking met andere grootmachten valt het met de Turkse economische invloed reuze mee’, zegt Vedran Dzihic, verbonden aan de Universiteit van Wenen. ‘Turkije presenteert zich als beschermer in de regio, maar dat is niet persé het geval. Turkije investeert een fractie van de investeringen uit de Europese Unie, de Verenigde Staten en China.’

Iets soortgelijks blijkt uit een document van het onderzoeksbureau van het Europees Parlement. ‘De regio profiteert van de Turkse investeringen, maar het land blijft (voor de Balkan, red.) een secundaire partner’, schrijft onderzoeker Philippe Perchoc. In de lijst met landen waarnaar Servië producten exporteert staat Turkije pas op plek vijftien. Bij importen staat het land op acht. Zelfs met Turkije’s traditionele handelspartner Albanië is de omvang van de handel klein: bijna drie procent van de Albanese export gaat naar Turkije, al is de Turkse import wel groter. De derde grootste handelspartner is voor landen in de Westelijke Balkan vaker China dan Turkije, analyseert Perchoc. Op nummer één en twee staan de Europese Unie en Rusland.

De ware reden voor de rally van Erdogan in Sarajevo is dan ook niet economisch van aard, maar politiek. Bakir Izetbegovic, president namens het islamitische gedeelte van Bosnië, heeft belang bij het nationalistische vaatje waaruit Erdogan tijdens de rally zal tappen. ‘Izetbegovic speelt de kaart van islamitische broederschap. Hij bepleit dat Turkije altijd aan de kant van de moslims staat’, zegt Dzihic. Weber: ‘Izetbegovic hoopt dat zijn kiezers hem bij de Bosnische verkiezingen later dit jaar in datzelfde licht zullen zien. ‘Hij tapt iets van Erdogans autoriteit af.’

Izetbegovic zelf verdedigde de komst van Erdogan als een democratische beslissing. ‘Het wordt leiders van andere Balkan-landen ook toegestaan hun kiezers in Bosnië te komen toespreken’, zei hij. ‘Andersom zou mijn partij bijvoorbeeld in Duitsland kunnen lobbyen voor stemmen.’

Aan dat argument kleeft iets merkwaardigs. In Bosnië zijn voor Erdogan nauwelijks Turken om toe te spreken, net als in de omringende landen. Circa vijfenhalf van de ruim zes miljoen geëmigreerde Turken wonen in West-Europa. Ja, de West-Europese Turken zouden massaal naar Sarajevo kunnen komen, maar of dat echt gebeurt? ‘Ik twijfel er sterk aan. Het wordt straks interessant om de samenstelling van het publiek bij de bijeenkomst te zien’, reageert Weber.

‘Veel meer dan als pure verkiezingsbijeenkomst heeft de rally voor Erdogan symbolische waarde’, zegt Dzihic. ‘De rally is een klap in het gezicht van de Europese Unie, Erdogan preekt in Europa’s achtertuin.’ Weber: ‘Erdogan maakt een symbolisch gebaar naar Nederland, Duitsland en Oostenrijk.’

Dursun-Özkanca: ‘Daarnaast is Sarajevo gekozen voor de politieke bijeenkomst simpelweg, omdat Erdogan daar verzekerd is van goede pr.’ Turkije heeft volgens haar een goed imago in de Westelijke Balkan. Dat zou kunnen komen door het gedeelde gevoel niet welkom te zijn in de Europese Unie, maar ook door de populariteit van Turkije als vakantieland en Turkse soaps. ‘De Balkan is voor Erdogan een buitenlands politiek succes, zeker vergeleken met de situatie aan de zuidelijke grens. Zelfs tijdens de protesten rond het Gezi Park in 2013 bleef de publieke opinie in Balkan positief. Erdogan kan Europa en de Verenigde Staten laten zien hoe warm hij verwelkomd wordt. Het is een goed fotomoment.’

Pax Neerlandica of langdurig conflict in de Oost? Drie deskundigen over onze koloniale oorlogen in Indonesië.

Vorige maand verscheen het boek Koloniale oorlogen in Indonesië: vijf eeuwen verzet tegen vreemde overheersing van journalist Piet Hagen. Daarin worden meer dan vijfhonderd militaire acties, expedities en oorlogen gedocumenteerd die sinds de komst van de Europeanen in Indonesië plaatshadden. De Kanttekening sprak daarover auteur Piet Hagen, Indonesië-kenner Henk Schulte Nordholt en journalist Ad van Liempt, die gespecialiseerd is in de Indonesische Onafhankelijkheidsoorlog (1945-1949).

Wie gaf u het recht forten te bouwen?
‘De Nederlanders waren niet de eerste Europeanen die naar Indonesië kwamen, dat waren de Portugezen’, vertelt Hagen. ‘Hun komst in 1512 zorgde meteen voor oorlog, omdat de Portugezen door middel van geweld handelscontracten probeerden af te dwingen. De Nederlanders deden vanaf 1600 precies hetzelfde.’ Hagen schat, op basis van literatuuronderzoek, dat de koloniale oorlogen in totaal ten minste drie à vier miljoen Indonesische slachtoffers hebben geëist. ‘De twee dodelijkste conflicten waren de Java-oorlog van 1825-1830, die aan zo’n tweehonderdduizend Indonesiërs het leven heeft gekost, en de Indonesische onafhankelijkheidsstrijd, die mogelijk circa driehonderdduizend Indonesische slachtoffers eiste.’ Behalve die twee grote oorlogen waren er tal van kleinere oorlogen, die vaak ook in elkaar overliepen. ‘Als je de kleine militaire acties ook meetelt kom je op zo’n achthonderd confrontaties uit.’

Volgens Hagen waren de koloniale oorlogen economisch gemotiveerd. ‘De Europeanen wilden de handel monopoliseren. Als Indonesiërs zich daartegen verzetten, kwam het tot oorlog.’ Daarnaast speelde de islam volgens hem een belangrijke rol. ‘De islam gaf de Indonesische strijd tegen de vreemde overheersing een religieuze lading. De Javaanse prins Dipanagara riep tijdens de Java-oorlog een heilige oorlog tegen de Nederlanders uit.’

Hagen concludeert dat er nooit een Pax Neerlandica geweest. ‘Er was altijd wel ergens oorlog. De koloniale situatie was niet normaal. Daartegen verzetten de Indonesiërs zich. In de woorden van een zeventiende-eeuwse vorst in Makassar: ‘Wie gaf u het recht forten te bouwen in een land dat u niet toebehoort?’’ Ook in Nederland hadden mensen kritiek op het kolonialisme. ‘Multatuli (Eduard Douwes Dekker, 1820-1887, red.) met zijn boek Max Havelaar (1860, red.) natuurlijk, maar ook Bredero (1585-1618, red.) en Vondel (1587-1679, red.). Het argument dat je kolonialisme in zijn tijd moet zien en dat het toen heel normaal was klopt derhalve niet.’

Stijfkoppigheid van Nederland
Schulte Nordholt doet onderzoek naar de Nederlandse oorlogsmisdaden die tijdens de onafhankelijkheidsoorlog in Indonesië zijn gepleegd. Het rapport moet als het goed is in 2021 verschijnen. Hij licht een tipje van de sluier op. ‘Het is moeilijk te achterhalen hoeveel doden er precies zijn gevallen. Oudere schattingen van circa honderdduizend doden zijn in ieder geval veel te laag. Veel doden, slachtoffers van mortierbeschietingen en bombardementen, werden gewoon niet geteld. Daarnaast zijn enkele tienduizenden doden gevallen als gevolg van onderlinge strijd. De nationalisten van Soekarno (1901-1970, red.) kampten met een opstand van communisten en islamistische rebellen.’

Dat er zoveel doden zijn gevallen aan Indonesische zijde komt volgens Schulte Nordholt door de ‘stijfkoppigheid’ van Nederland. ‘De Verenigde Staten erkenden in december 1948 de Republiek Indonesië, nadat de nationalisten een communistische opstand had neergeslagen. In deze maand vond ook de zogenoemde Tweede Politionele Actie (1948) plaats, waarbij Yogyakarta werd veroverd en Soekarno gevangen werd genomen. Ogenschijnlijk was deze operatie een groot succes, maar Nederland had de oorlog politiek gezien verloren. Den Haag weigerde zich echter bij de werkelijkheid neerleggen. De meeste doden, twee derde van het totaal, vielen in 1949. Indonesische rebellen voerden een guerrillaoorlog en wisten veel Nederlandse soldaten te doden, hoewel er veel meer Indonesiërs omkwamen. Niettemin was dankzij deze guerrillastrijd duidelijk geworden dat Nederland het eiland Java niet bezet kon blijven houden. Daarvoor was het Nederlandse leger gewoon te klein.’

Doofpot
Van Liempt is vooral bekend van zijn boeken over de Tweede Wereldoorlog (1939-1945), maar heeft ook veel over de Indonesische Onafhankelijkheidsoorlog gepubliceerd. Hij vindt het begrip ‘politionele actie’ een ‘storend eufemisme’. ‘Het was gewoon oorlog.’ Toch is hij voorzichtig met harde oordelen. ‘Sommige historici spreken over ‘structureel excessief geweld’, maar ik twijfel. In een oorlog gebeuren heel nare dingen. Oorlog haalt het slechtste in mensen naar boven, maar niet bij iedereen en niet op elke plaats. Maar afschuwelijk geweld is overal aan de orde geweest.’

Van Liempt vertelt in zijn boek De lijkentrein (1997) over de zogenoemde Bondowoso-affaire (1947). ‘Als gevolg van extreme verwaarlozing overleden zesenveertig Indonesische krijgsgevangenen in een goederentrein. De wagons stonden in de brandende zon en de krijgsgevangenen kregen geen water. Het was geen bewuste moord, maar die onverschilligheid was misschien veel erger. Onze regering wilde alles in de doofpot stoppen, maar de zaak werd bekend. Nederland werd op het matje geroepen door de Verenigde Naties, maar probeerde vervolgens de verantwoordelijkheid weer van zich af te schuiven.’

Volgens Van Liempt wilde Nederland Indonesië persé niet opgeven, omdat de Nederlandse elite bang was voor een economische recessie. ‘Indië verloren, rampspoed geboren.’ Het tegenovergestelde gebeurde echter. ‘Dankzij het economische herstel van West-Duitsland ging het ook weer goed met Nederland. We gingen in 1950 juist een nieuwe Gouden Eeuw in.’

Hoewel het alweer negenenzestig jaar geleden is dat Indonesië volledig onafhankelijk werd, is de koloniale periode voor Nederland een allesbehalve gesloten boek. En dat terwijl de generatie die de koloniale periode bewust meemaakte of zij die nog in ‘ons’ Indië hebben gevochten bijna verdwenen is. Voor de geschiedschrijving is dat aan de ene kant jammer, omdat verslagen uit de eerste hand rijke bronnen zijn. Anderzijds hoeft de historicus zich niet meer ‘geremd’ te voelen door de gevoeligheden die het onderwerp de afgelopen decennia kleurden. Voor een goed overzicht moet je voldoende afstand kunnen nemen. In beide is Hagen goed geslaagd.

‘Peevski is één van de belangrijkste gereedschappen van de Bulgaarse politieke maffia om Bulgaarse bedrijven af te persen.’

Hij was vroeger staatssecretaris en even baas van de geheime dienst, nu bezit hij radio- en tv-zenders, kranten en tijdschriften die hij inzet om zijn tegenstanders zwart te maken. Hij zit in de politiek, is puissant rijk en geldt als één van de machtigste Bulgaren. In zijn universum bestaat geen grens meer tussen boven- en onderwereld. Een profiel van Deljan Peevski, Bulgaars mediamagnaat en voor de meeste Bulgaren de vleesgeworden corruptie.

Geen beter moment om een oligarch naar zijn mening te vragen dan wanneer hij naar het buitenland gevlucht is. Het spel om de macht heeft hij verloren, maar hij zit nog vol rancune – een uitgelezen kans om eens vriendelijk te informeren naar zijn voormalige compagnons. Het is dan ook in buurland Servië waar de Bulgaarse ex-oligarch Tzvetan Vasilev, in eigen land gezocht wegens verduistering, zijn woede over zijn voormalige maatje en mediamagnaat Deljan Peevski de vrije loop laat. ‘Peevski is één van de belangrijkste gereedschappen van de Bulgaarse politieke maffia om Bulgaarse bedrijven af te persen. Hij is het zichtbare deel van een nogal grote ijsberg van corruptie’, aldus Vasilev tegen zakenblad Forbes.

De woede-uitbarsting van Vasilev werd eind vorige maand even extra relevant. Bulgarije heeft de minst vrije pers van de Europese Unie, zo blijkt uit een recent rapport over persvrijheid wereldwijd van Reporters Without Borders, een internationale niet-gouvernementele organisatie die onderzoek doet naar persvrijheid. Volgens het rapport staat Bulgarije op de wereldranglijst op de honderelfde plek. Twaalf jaar geleden stond het land nog zesendertigste. Extra pijnlijk is dat Bulgarije ook nog eens de minst vrije pers van heel de Balkan heeft. Landen zoals Macedonië en Montenegro hebben hun persvrijheid volgens de ngo beter voor elkaar dan EU-lid Bulgarije.

In zijn rapport maakt Reporters Without Borders in het bijzonder melding van de buitensporige hoeveelheid mediamacht die één Bulgaar naar zich toe heeft weten te trekken, de door Vasilev zo gehate Peevski. ‘Samenspanning tussen media, politici en oligarchen is wijdverbreid. De meest beruchte belichaming van deze stand van zaken is Peevski’, aldus de ngo. De mediamagnaat bezit een aantal radio- en tv-zenders. In de wereld van kranten en tijdschriften is zijn macht het grootst. Volgens Reporters Without Borders controleert de mediamagnaat maar liefst tachtig procent van alle Bulgaarse gedrukte media.

Zijn imperium heeft Peevski grotendeels te danken aan de connecties van zijn moeder Irina Krasteva, voormalig hoofd van de Bulgaarse nationale lotto. Officieel staat niet Peevski aan het hoofd van de Nieuwe Bulgaarse Media Groep (NBMG), maar Krasteva. Peevski’s moeder kocht vanaf 2007 Bulgaarse kranten en televisiezenders op. Peevski had destijds iets anders te doen. Hij was op zijn vijfentwintigste staatssecretaris geworden, op het ministerie van Noodsituaties, daarbij vermoedelijk geholpen door connecties van zijn moeder. Ook vandaag de dag is Peevski politiek actief, hij zit in het parlement voor oppositiepartij Beweging voor Rechten en Vrijheden.

‘De verworven macht gebruiken Peevski en zijn moeder op hun beurt om de Bulgaarse politieke elite een handje te helpen’, zegt Stojana Georgieva, oprichter en hoofdredacteur van nieuwswebsite Mediapool, tegen de Kanttekening. ‘Peevski’s media brengen tegenstanders in diskrediet, voeren campagne voor hem en negeren bepaalde onderwerpen. In het meest verontrustende geval is het keiharde propaganda tegen noodzakelijke hervormingen, omdat die niet in het belang van de oligarchen zijn.’

Journalisten die zich niet aan de heersende normen houden worden gecorrigeerd. In een peiling van de Vereniging van Europese Journalisten verklaarde negentig procent van de Bulgaarse journalisten dat er van hogerhand frequent in hun werk wordt ingegrepen. Kritische stukken worden dan aangepast of uit de krant geweerd.

De concentratie van macht rond één persoon was voor Georgieva en een aantal andere onafhankelijke Bulgaarse media aanleiding om vorig jaar in Brussel te protesteren tegen het ‘quasi-monopolie’ van Peevski. Het is moeilijk om de omvang van Peevski’s imperium goed in kaart te brengen. Zeker is dat hij zes kranten heeft, maar het is een publiek Bulgaars geheim dat zijn invloed veel verder reikt. Peevski zou onder meer de baas zijn over de distributie van Bulgaarse kranten, maar ook actief zijn in bijvoorbeeld de bouw. Ook was hij lange tijd de baas bij Bulgartabac, wat hem een verbod opleverde om Turkije te betreden – dat land ziet hem als sigarettensmokkelaar. ‘Bulgarije mist transparantie als het gaat om het eigendom van bedrijven. Het is eenvoudig om te verbergen wie ergens de baas is, via offshorebedrijven of door het aanstellen stromannen. Op die manier kan Peevski claimen dat hij helemaal geen monopolie heeft’, zegt Georgieva.

Dat is precies wat Peevski’s media over de protesten in Brussel schreven. Het weekblad Europost beschuldigde de demonstrerende media in een redactioneel commentaar van ‘goedkope manipulatie’ om ‘het fiasco’ van de protesten te verhullen. De protesterende media zelf betitelden Europost als ‘nepnieuwsfabriek’. Peevski heeft helemaal geen monopolie in de media volgens hen, kijk maar in de officiële bedrijfsregisters.

Ook buiten de directe invloedssfeer van Peevski houden media rekening met de wensen van de Bulgaarse overheid. Nova en bTV, de twee grote televisienetwerken met een buitenlandse eigenaar, willen volgens Georgieva niet uitgeroepen worden tot vijand van de staat. ‘Dus behandelen ze belangrijke onderwerpen oppervlakkig of alleen vroeg in de ochtend, als mensen hun kinderen naar school brengen.’

De reden dat veel onafhankelijke media de kliek rond Peevski te vriend willen houden is simpel: ze zijn afhankelijk van de Bulgaarse overheid voor inkomsten. Betalende nieuwsconsumenten zijn er te weinig in Bulgarije. De Bulgaarse advertentiemarkt stelt mede door de hoge concurrentie en de economische crisis niet zo veel voor. Grootste adverteerders zijn de Bulgaarse staatsbedrijven, volgens een analyse van weekblad Capital. Europese fondsen voor de journalistiek zijn er wel, maar het is de Bulgaarse staat die het EU-geld verdeelt. Andere inkomstenbronnen zijn het verkopen van ‘content’ of, tot voor kort, het lenen van geld bij de bankroete bank van Vasilev.

Hoe Georgieva haar journalistieke ethiek te midden van die marktomstandigheden overeind houdt? ‘Wij krijgen geld van de America for Bulgaria Foundation. Als zij ons niet zouden steunen, zou ik niet weten wie ik zou moeten bellen.’

Kan het gebrek aan persvrijheid de Bulgaren zelf dan helemaal niets schelen? Eén keer werd Peevski’s machtsconcentratie de inwoners van het land te gortig. In 2013 werd de mediamagnaat door een nieuw aangetreden regering benoemd tot hoofd van de geheime dienst, tot woede van de Bulgaren. Het was het startschot voor maandenlange protesten tegen de regering, die doorgingen nadat Peevski zijn nieuwe functie had opgegeven. Iets meer dan een jaar later trad de regering af.

Sindsdien is Peevski in Bulgarije het symbool voor alles wat walmt naar corruptie en machtsverstrengeling. Begin dit jaar beschuldigden president Roumen Radev en premier Bojko Borissov, afkomstig van verschillende partijen, elkaar publiekelijk van banden met Peevski. Het was een schijngevecht, achter de schermen hebben ze zijn kranten en tv-zenders allebei nodig.

Opvallend is dat de mediamagnaat tegenwoordig voorzichtig terugtrekkende bewegingen maakt. Naar eigen zeggen wil hij niet langer initiatieven ontplooien in Bulgarije door de ‘lastercampagne’ tegen hem. Een Iers bedrijf nam de NBMG in 2014 over, maar achter de schermen zouden Peevski en zijn moeder nog aan de touwtjes trekken. Een soortgelijk bericht deed vorige maand de ronde. Peevski zou vijftig procent van de aandelen van zijn kranten overdoen aan een filmproducent. Of het bericht grote of helemaal geen consequenties heeft voor het medialandschap in Bulgarije is lastig te zeggen. Georgieva vermoedt dat het een nieuwe schijnbeweging is. ’Misschien is het een manier voor het filmbedrijf om dichter bij de elite te komen en zo minder belasting te betalen. Of misschien wil Peevski zijn imago verbeteren’, oppert ze. De mediamagnaat zelf geeft geen commentaar.