‘Iedereen heeft thuis, los van elkaar, besloten naar Santiago te lopen. Op de route ontmoeten ze elkaar, dat schept een band.’ Onze correspondent Sara-May Leeflang doet verslag vanuit Santiago de Compostela.

Vele wegen leiden niet alleen naar Rome, maar ook naar Santiago de Compostela in Noordwest-Spanje. Vanuit de omliggende landen wandelen al vanaf de negende eeuw pelgrims naar het graf van de apostel Jacobus. Hoewel het aantal christenen daalt is de Camino naar het kathedraal populairder dan ooit. Sinds de laatste tien tot vijftien jaar heeft het eeuwenoude heilige wandelpad enorm aan populariteit gewonnen. Reeds verschenen bekende boeken en films zoals The way (2010) met Charlie Sheen heeft het grote publiek sinds tientallen jaren naar Santiago getrokken. Al was het pad eeuwen geleden ook al populair. De pelgrim van de middeleeuwen ging naar Jeruzalem of Rome, maar daarna was de weg naar Santiago de Compostela aan de beurt.

Het pelgrimspad naar Santiago ontstond in de negende eeuw toen duidelijk werd dat Jacobus, één van Jezus apostelen hier begraven lag. Gedacht wordt dat Jacobus rond 44 na Christus is onthoofd door koning Herodes in Jeruzalem. Het verhaal gaat dat zijn volgelingen stiekem zijn lichaam naar Spanje hebben verscheept om hem daar te begraven. Toen dit feit in de toenmalige wereld bekend werd kwam de pelgrimage op gang rond de twaalfde eeuw en is één van de drukst bewandelde paden geworden.

Toen de populariteit steeg werden er in de middeleeuwen maatregelen genomen om op veel fronten de pelgrim te ondersteunen. Zo werd er een heilige orde opgezet om de pelgrims te beschermen. Want er waren genoeg struikrovers en bandieten die het op de arme eenzame pelgrim gemunt hadden. Beroemde bruggen werden aangelegd zoals de bekende brug in Puente La Reina door de koningin Muniadona om het de pelgrim gemakkelijk te maken. Kleine Spaanse steden verschenen langs de route om het publiek te voorzien in alles wat nodig was. Maar ook vele ziekenhuizen werden in de twaalfde eeuw uit de grond gestampt omdat ziekten en verzwakking veel voorkwamen. Sommige pelgrims moesten het zelfs met de dood bekopen. De plek Santo Domingo de la Calzada is bijvoorbeeld gesticht door de heilige Domingo die als pelgrim zijn leven in dienst stelde van zijn zielsgenoten door het bouwen van een ziekenhuis. De pelgrim leefde voornamelijk op wijn en brood. De motieven van de middeleeuwse pelgrim waren van verschillende aard. De één deed het uit vroomheid, de ander voor het avontuur en sommigen veinsde vroomheid om zo te ontsnappen aan het saaie dagelijkse leven. Anderen werden ook veroordeeld door zowel kerkelijk als wereldlijke rechtbanken om als boetedoening deze route te lopen.

Je bent een pelgrim op het moment dat je je eigen deur uitstapt met als enige bedoeling de kathedraal in Santiago te bezoeken. Maar de vele wegen in heel Europa komen uiteindelijk samen in een aantal hoofdaders waarvan de bekendste de zogeheten ‘Franse route’ is, de Camino des Frances. In de twaalfde eeuw schreef de avonturier Picaud een gids met alle voornaamste routes. De Franse route werd de populairste. Deze begint in het zuidelijke plaatsje in Frankrijk Saint Jean Pied du Port en loopt over de groene Pyreneeën naar Pamplona, door de wijnvelden van Rioja, door de droge uitgestrekte velden van de Meseta, door grote stedelijke knooppunten als Burgos en Leon en eindigt 791 kilometer verderop in Santiago. Degene die nog tijd over heeft plakt er nog drie dagen naar Finisterre achteraan. Wat ook wel ‘het einde van de wereld’ wordt genoemd. Hier geldt de traditie om de kleren die men tijdens de pelgrimage aan heeft gehad te verbranden. Op de klif van Finisterre kan de pelgrim de tocht nog eens overpeinzen.

De moderne pelgrim heeft het heel wat makkelijker dan zijn middeleeuwse voorganger. Zo zijn er driegangenmaaltijden voor tien euro. Wie niet in een herberg wil slapen en het kan betalen, boekt een comfortabel hotel voor onderweg. Ook kan gewoon de rugzak naar de bestemming worden gestuurd, zodat het dragen van zware spullen niet eens meer hoeft. De moderne pelgrim heeft zijn kleren, schoenen en attributen zorgvuldig uitgekozen om voor niet al teveel onaangename verrassingen te komen staan. Toch zijn blaren, broze knieën en pijnlijke schouders niet te voorkomen onderweg.

Jack (56) uit de Verenigde Staten kreeg na de eerste dag een grote blaar aan de onderkant van zijn voet. ‘Mijn voeten zijn mijn zwakke punt, dus ik heb een blaarkit mee.’ Na acht dagen is zijn blaar zo goed als genezen. Met precisie legt hij uit hoe dat gebeurd is. Alsof het een speciale tak van chirurgie is. Vele pelgrims kampen met lichamelijk ongemak. Je ziet menig pelgrim onderweg mank lopen.

Daarom adviseert John (62), oud-pelgrim uit de Verenigde Staten en vrijwilliger bij het pelgrim informatiepunt, alle pelgrims om het wandelen rustig op te bouwen. ‘Mensen willen veel te snel lopen, doen meer dan ze aankunnen en dit eindigt soms in zware blessures. Soms zo erg dat ze de tocht moeten staken. Dus adviseer ik: doe het rustig aan in het begin. Vooral omdat de eerste etappe van Saint Jean Pied du Port heftig begint. De pilgrims moeten de eerste dag twaalfhonderd meter klimmen.’

Wat drijft de moderne pelgrim toch tot deze beproevingen? Ravi (29) uit Ierland is dierenarts. Zij heeft haar vorige baan opgegeven, omdat ze de druk niet meer aankon. ‘Het werk is zwaar en emotioneel. Ik wist niet of ik dit beroep nog wel kon beoefenen. Ik wil een break uit de realiteit en even iets anders doen. Gewoon lopen, verstand op nul en gaan.’ Ravi 1,80 loopt met grote snelle passen vooruit. Het gaat haar niet om een spiritueel doel. ‘Ik wil gewoon lopen dat is alles. In november begin ik met mijn nieuwe baan, weer als dierenarts. Ik hoop dat deze pauze mij weer genoeg kracht geeft in het beroep.’

Volgens Trevor (32) IT’er uit Taiwan lopen veel mensen de Camino omdat ze gewoon een break willen. ‘Mensen moeten belangrijke keuzes maken in hun leven en willen er gewoon even uit. Ik denk dat dit de voornaamste reden is. Trevor wilt naar eigen zeggen gewoon lol hebben. Het leek me leuk om te doen. Al is ook zijn zus twee maanden geleden aan longkanker overleden. En langzaam komen er meer diepgaande gedachten uit zijn mond. ‘Na haar dood kwam ze me opzoeken. Ik voelde dat ze in mijn kamer stond. Mensen beschikken over een zesde zintuig. Ik zwaaide niet, omdat ze dan weet dat ze kan loslaten. Deze aardse wereld kan verlaten.’

Pelgrims zijn er in alle soorten en maten. Zuid-Koreanen en Australiërs lijken deze maand oververtegenwoordigd. Soms komen ze in grote groepen voorbij. Er zijn wel degelijk ook nog pelgrims die deze tocht lopen om hun band met God te verduidelijken. Ottmar (52) uit Zwitserland is theoloog en loopt de Camino voor de tweede keer. Het eerste deel heeft hij van het middenstuk Pamplona tot aan de kust Finisterre gelopen. Nu loopt hij het eerste deel van Frankrijk tot Pamplona. Hij is christen en gelooft in God. Zelf is hij ook in een geloofscrisis terechtgekomen. ‘God is niet altijd bij je. Hij is er niet altijd wanneer je dat wil. Soms lijkt hij er helemaal niet te zijn. En dan wordt geloof belangrijk. Ik heb moeten leren, dat God er op die momenten nog steeds is. Ook al voel je hem op dat moment niet.’

Volgens Ottmar lopen veel mensen de Camino omdat ze op zoek zijn naar antwoorden. Volgens hem wordt de tocht meestal na twee weken religieus van aard. ‘Na twee weken gebeurt er wat met je. Komt er ruimte voor innerlijke verstilling en ontdekken mensen dat ze deel uitmaken van een groter plan. Want dat is wat iedereen wil. Het leven an sich lijkt soms erg zinloos, dus zijn mensen op zoek naar meer. Een diepere dimensie die verder gaat dan het eigen dagelijkse leven. Waardoor mensen zich nietig voelen.’

Ook de Zweedse ingenieur Kristoffer (50) kan daarover meepraten. Hij is ook christen maar is al paar keer van richting veranderd. ‘Ik ben nog op zoek naar een vorm van het geloof die bij me past. Ik weet het soms allemaal even niet. Ik ben op zoek naar meer. Iets dat groter is dan mijzelf. Ik ben gestopt met mijn baan, ik kan daar zo terugkomen. Maar ik heb zoveel stress ervaren dat ik een pauze nodig heb om uit te vinden wat ik wil. Ik wil tijdens deze tocht niet bewust zoeken naar een antwoord. Ik geloof ergens dat er een moment komt wanneer er duidelijkheid komt in wat ik wil en welke richting ik in zal slaan.’

Ad (65), een gepensioneerde uit Amersfoort, gaat voor het eerst alleen op reis en loopt dan ook nog eens de Camino. ‘Ik kom uit een calvinistisch nest. Voor het eerst ben ik nieuwsgierig naar de katholieke kathedralen en de verhalen die zij vertellen. Dat is allemaal nieuw voor mij. Ik heb me daar altijd tegen afgezet.’ Maar het gaat Ad niet alleen om religie. Het is vooral een tocht om zichzelf tegen te komen. ‘Ik ben nooit alleen op reis geweest. Gewoon omdat het er nooit van is gekomen.’ Het is voor Ad een uitdaging om te weten te komen waar zijn grenzen liggen en hoe hij problemen zal gaan oplossen, omdat hij naar eigen zeggen nogal chaotisch kan zijn.

Heinrich en An uit Beieren lopen de tocht juist uit dankbaarheid. Ze zijn vanaf thuis begonnen vanuit een dorpje honderd kilometer vanaf München. ‘Wij zijn dankbaar voor ons leven. We hebben vier mooie kinderen groot gebracht. We zijn niet arm. We zijn niet rijk. We zijn nu nog in goede gezondheid om de Camino te lopen.’ Alleen is het voor Heinrich en An niet altijd makkelijk. Ze spreken alleen maar Duits. De Franse Veronique (64) die vier talen spreekt loopt daarom al twee weken met hen mee. ‘Dit is mijn Camino geworden, om deze twee prachtige mensen te helpen.’ Veronique stopt in Saint Jean Pied du Port, dus daarna moeten ze het weer zelf doen.

Ook Jean (66), gepensioneerde uit België, loopt de tocht uit dankbaarheid. ‘Dertig jaar geleden werd er bij mij kanker geconstateerd. Ik wist niet of ik het zou overleven en had destijds twee kleine kinderen. Ik bad elke dag dat ik nog een paar jaar extra mocht blijven leven. Inmiddels ben ik 66 en zijn mijn kinderen volwassen. Ze hebben een leven met een vader gehad. Als ik nu morgen dood zou neer vallen, dan heb ik in ieder geval mijn taak volbracht. Al wil ik nog wel jaren mee.’ Volgens Jean is de Camino eigenlijk de echte manier van leven. ‘Wat ons allemaal wordt aangeleerd in de westerse maatschappij, twaalf uur per dag werken, een pensioen opbouwen. Het is allemaal eigenlijk onzin. In het ritme van de natuur leven, dat is wat het leven is. Met mensen over het leven praten zonder vermommingen.’

De redenen van de pelgrims zijn divers. Vele eind dertigers en veertigers lopen het pad omdat ze niet tevreden zijn met hun baan en iets anders willen. Liam (42) uit Ierland is timmerman, Hij vindt dit geen leuke wereld. ‘De meeste collega’s zijn echt van die alfamannetjes. Ik voel me daar niet in thuis.’ Daarbij komt dat Liam ruim tweeëntwintig jaar verslaafd was aan marijuana. ‘Ik ben nu negen maanden clean. En langzaam vallen de puzzelstukjes op hun plek. Ik ontdek nu pas eigenlijk echt de dingen waar ik echt gelukkig van wordt. In plaats van wat anderen van mij verlangen.’ Wat Liam vooral mooi vindt is dat men op de Camino eerlijk communiceert over elkaars kwetsbaarheden. ‘Er komt altijd wel de vraag: waarom loop jij de Camino? Mensen zijn hier naakter, opener, dat voelt heel prettig.’

Pelgrims lopen alleen, met familie, met vrienden of er ontstaan nieuwe groepjes onderweg. Toch zijn er velen die alleen willen lopen. Zoals de militair George (31) uit Litouwen. ‘Dan heb ik de tijd voor mezelf. Als ik elke avond op een bestemming aankom vind ik het leuk om met mensen te praten en te socializen.’ Jack geeft hem gelijk. ‘Ik heb thuis een vrouw, met vier kinderen en vijf kleinkinderen. Ik heb nooit rust. Er zijn altijd wel mensen om me heen. En deze tocht is ideaal om de stilte te ontdekken.’

Maar omdat het zo druk is onderweg ontstaat er een wedstrijd wie het eerste bij de goedkope herbergen aankomt waar je niet kan reserveren. Kyle (66), geboren in Canada, zal niet voor een tweede keer de Camino lopen. ‘Het is zo druk dat ik me eraan erger. Ik woon nu in Australië en daar kan je dagen door het bos lopen zonder dat je iemand tegenkomt. Ook loop je hier op stukken weg. Het is dat ik ben begonnen, maar ik zou het niet nog een keer doen.’

Toch lijkt de binding met de andere pelgrims voor velen een belangrijk nevendoel te zijn. Mari (39) uit Mexico voelde zich terneergeslagen omdat ze met haar baan gestopt was in personeelszaken. Totdat ze hier allemaal andere mensen ontmoette die met hun baan waren gestopt. ‘Opeens was het niet meer raar en erg.’

Michael (28), afgestudeerd in filosofie, ziet dat iedereen een persoonlijk doel heeft; iets wil veranderen in zijn of haar leven. Maar omdat de pelgrims samenkomen, en er een zekere verhouding ontstaat is er ook een collectief doel. ‘Dat collectieve doel overstijgt het persoonlijke doel. Iedereen heeft thuis, los van elkaar, besloten naar Santiago te lopen. Op de route ontmoeten ze elkaar, dat schept een band.’ Volgens Michael kan je de Camino ook zien als een zomerkamp voor ouderen. ‘Velen zijn een paar weken vrij en lopen dan een stukje en er zijn zoveel mensen die talloze keren hebben gelopen. Het pad is voor oudere mensen een prachtige tijdsbesteding. Je zit in de natuur, je bent sportief bezig, ontmoet mooie mensen en deelt elkaars verhaal.’

Het op zoek zijn naar een verandering in het leven. Op zoek zijn naar iets anders lijkt toch wel de voornaamste reden van de moderne pelgrim. Wat dat anders is: een ander pad in het leven inslaan, of een diepere dimensie voelen, of aanhaken bij een groter plan. Dat laat zich hopelijk als visioen aan de pelgrim verschijnen in de warme uitgestrekte droogte van de Meseta. Of wanneer hij bij de hoge kliffen van kaap Finisterre staat en uitkijkt over de Atlantische oceaan. In de verte ligt daar dan misschien wel een warme toekomst op hem te wachten.

De Turkse inlichtingendienst jaagt op tegenstanders in het buitenland. De afgelopen maanden zijn tientallen Turken ontvoerd. Onze correspondent Jochem van Staalduine doet verslag vanuit Chisinau.

Op verzoek van Ankara deporteerde de Moldavische geheime dienst SIS twee weken geleden zeven Turken, vanwege vermeende banden met de geestelijke Fethullah Gülen. Het is de tweede keer dit jaar dat de Turkse president Recep Tayyip Erdogan toeslaat aan de randen van de EU. In de Moldavische hoofdstad Chisinau voelen collega’s en familieleden van de verdwenen Turken de veilige bodem onder hun bestaan wegzakken.

Van de dag dat Riza Dogan verdween herinnert Hasan Baris zich nog alles. ‘Riza, zijn vijftienjarige zoon en ik reden iedere dag om zeven uur samen naar school. Hij is locatiedirecteur, ik ben vice-locatiedirecteur. Op donderdag 6 september was het mijn beurt om chauffeur te zijn. Vijf minuten voor ik in mijn Toyota zou stappen belde hij op. Voor zijn deur wachtten politieauto’s. Hij vertrouwde het niet. We besloten te wachten tot half acht. In de drukte van de ochtendspits zouden ze ons niet zomaar durven aanhouden, dachten we. Na honderdvijftig meter rijden stopte de politie ons. Het waren reguliere Moldavische politieagenten die ons stopten. ‘Alcoholcontrole’, zeiden ze. Ik liet mijn autopapieren zien. Daarna kwamen vier agenten  vanuit een grijs busje naar ons toegelopen. Aan hun badges zag ik dat ze van de SIS waren, de Moldavische inlichtingendienst. ‘Doe de deuren op slot’, riep Riza. Ik sloot ze, maar mijn raam was nog open, omdat ik met de gewone politie in gesprek was geweest. Een agent reikte door het raam naar binnen en opende alle deuren. Vijf minuten later zat Riza in het grijze busje. Een half uur daarna mocht ik vertrekken. Riza’s zoon huilde tot we bij school aankwamen.’

De arrestatie van Dogan staat niet op zichzelf. De Moldavische geheime dienst arresteerde op 6 september zeven Turkse docenten en leidinggevenden van Moldavische eliteschool Orizont. Sommige van de docenten pikten de agenten thuis op, anderen haalden ze net als Dogan van de weg. Eén leraar in de laagste klassen van de basisschool werd uit de les gehaald. Om zijn leerlingen een trauma te besparen liep hij zonder iets uit te leggen zijn klas uit, zijn belagers tegemoet. Met zijn zes collega’s wacht hij nu in een Turkse cel op zijn proces.

Volgens de Moldavische autoriteiten vormden de leraren een gevaar voor de nationale veiligheid van Moldavië. Een absurde verklaring, zegt een vertegenwoordiger van de school, die om veiligheidsredenen niet met zijn naam in de krant wil. ‘Alle Moldavische politici sturen hun kinderen naar onze school, omdat we zulke goede resultaten leveren. Twee vertegenwoordigers van het Ministerie van Onderwijs bezochten ons na de deportatie, en de minister heeft persoonlijk gebeld om ons te verzekeren van de blijvende Moldavische steun voor onze scholen. En dan zouden we tegelijkertijd terroristen zijn.’

Plausibeler is de verklaring dat de deportatie een geste is richting de Turkse president Erdogan. De Turks-Moldavische eliteschool Orizont, met vijf scholen in Moldavië, werd in 1993 opgericht binnen het netwerk van Gülen. Gülen is Turkse volksvijand nummer één sinds hij de schuld kreeg van de mislukte Turkse coup d’état in 2016. Turken die bij zijn uitgestrekte netwerk van met name scholen betrokken zijn, lopen risico op celstraffen.

Met het Turkse karakter van Orizont valt het overigens wel mee: de zeventienhonderd leerlingen op vijf scholen zijn bijna allemaal Moldavisch. Onder de docenten is zo’n tien procent Turks. Turks bestuderen de leerlingen als vreemde taal. Engels is belangrijker, want tweeënzestig procent van de leerlingen vervolgt zijn of haar opleiding in het buitenland.

Déjà vu
Voor wie last heeft van een déjà vu: de deportatie van de zeven Turken is een bijna exacte kopie van een gebeurtenis in Kosovo afgelopen maart. Ook daar arresteerden lokale politie en geheime dienst docenten en leidinggevenden van een Turkse school. Ook daar werden de leraren zonder plichtplegingen naar Turkije gedeporteerd.

In beide gevallen bekritiseerden mensenrechtenorganisaties de oneerlijke rechtsgang. Het Europese Hof voor de Rechten van de Mens heeft de Moldavische autoriteiten naar aanleiding van de deportaties drie dwingende vragen gesteld. Eén: is overwogen dat de zeven Turken in Turkije inhumaan behandeld kunnen worden? Twee: hebben de zeven de kans gekregen om bezwaar te maken tegen deportatie? Drie: schorste de ingediende aanvraag van politiek asiel in Moldavië de uitwijzing niet op? De vliegensvlugge deportatie van de zeven naar Turkije, nog op de ochtend van de arrestatie, lijkt de antwoorden te dicteren.

In Chisinau voelen familieleden en collega’s van de gedeporteerde leraren zich aangeschoten wild. Met diepe wallen onder haar ogen zit Sevgi Celebi op de fauteuil in haar woonkamer. Haar ene hand heeft ze gevouwen om de trouwring in haar andere hand. Met haar twee gillende kinderen zag ze hoe agenten haar man Müjdat in een auto trokken. Sindsdien slaapt ze niet en schrikt ze van ieder geluid dat in haar socialistische flat doorklinkt.

‘Ik heb anderhalve dag bij het vliegveld op mijn man gewacht. De politie vertelde me lacherig dat hij al lang weg was, maar ik geloofde ze niet.’ Zelfs toen haar schoonvader vanuit Turkije belde om te zeggen dat haar man daar was aangekomen, kon ze nauwelijks accepteren dat haar man was verdwenen. ‘Ik hield zoveel van Moldavië. Mijn man houdt niet van volle steden. Hier is het groen en rustig. Ik ben verraden door de Moldavische staat, voor geld.’

Het verwijt van Celebi slaat op de Turkse financiering van het Moldavische presidentiële paleis in Chisinau. Ankara doneerde eerder dit jaar 8,6 miljoen euro voor een renovatie van het gebouw. In Moldavië verbinden critici de lijntjes tussen de ene opvallende daad met de andere. De Moldavisch president Igor Dodon ontkent dat er sprake is van een verband.

Of de Moldavische staat is omgekocht of niet, Celebi ziet nog maar één uitweg: emigratie. Ze is er zeker van dat de politie haar volgt als ze naar buiten gaat. De vondst van een stuk sigaret op het tapijt in haar woonkamer – niemand in huis rookt – gaf de doorslag. Een paar dagen na het interview zal ze met haar kinderen naar een ander land vertrekken waarvan ze de taal niet spreekt, maar waar ze wel werk zal moeten vinden om haar drie kinderen van eten te kunnen voorzien. Ze rekent erop dat ze haar man de komende tien jaar niet zal zien.

Van de Moldavische overheid verwacht Celebi weinig toeschietelijkheid. Waar het Kosovaarse parlement een onderzoek naar de zaak instelde en een minister en de baas van de geheime dienst ontsloeg, is de Moldavische regering al twee weken stil. Ze houden het bij hun oorspronkelijke verklaring: de zeven vormden een risico voor de nationale veiligheid van het land.

En die grootmacht om de hoek? Ook op dadendrang van de Europese Unie hoeft Celebi niet te rekenen. Zeven Europarlementariërs hebben Moldavië in een brief gewezen op de schending van fundamentele mensenrechten, maar het blijft bij een orale schrobbering. Over (financiële) consequenties van de deportaties reppen de parlementariërs niet. Nederlandse Europarlementariërs doen het niet beter. Vragen van De Kanttekening aan het adres van drie Nederlanders in het Europees Parlement adres blijven onbeantwoord, in één geval omdat een reactie ‘te veel overeenstemming’ zou vergen.

Het besef dat er voor de gedeporteerde Turken weinig hoop meer is, lijkt doorgedrongen te zijn op de locatie van Orizont in Durlesti, de school van gedeporteerde locatiedirecteur Dogan. Een paar dagen lang organiseerden docenten en leerlingen flashmobs en demonstraties, nu is de rust teruggekeerd. Groepjes leerlingen giechelen op het schoolplein, alsof er niets is veranderd op de binnenplaats van de groene enclave in het grijze Chisinau.

De overgebleven eenendertig Turkse docenten voelen het dreigende gevaar nog wel. Een Moldavisch politicus verdedigde de deportaties in het parlement door te melden dat de geheime dienst in deze zaak achtenveertig buitenlanders heeft onderzocht. Achttien van hen zijn onwenselijk verklaard, en zeven zijn nu gedeporteerd. ‘De rest van die achtenveertig zijn wij. Wie anders? Er zijn in Moldavië bijna geen Turken’, zegt één van de personeelsleden. Hij overweegt te vertrekken uit Moldavië.

Als één van de weinige is vice-locatiedirecteur Hasan Baris niet bang om zich uit te spreken. De ooggetuige bij de verdwijning van Dogan vervangt zijn meerdere als schooldirecteur. ‘Ik ben nu alleen maar gemotiveerder. Wij moeten doen wat we altijd doen: lesgeven. Voor de gevangenis ben ik niet bang. Mijn broer zit al in de cel in Turkije. Als ik met hem in de gevangenis kom, zal ik gelukkig zijn. Het is tijd om de prijs te betalen voor onze idealen.’

De Vietnamese regering pakt tegenstanders keihard aan. Vooral de online vrijheid van meningsuiting staat de laatste jaren onder druk. Onze correspondent Tieme Hermans doet verslag vanuit Vietnam.

Grote internetbedrijven zoals Facebook, Google en Twitter hebben hun zorgen geuit over een nieuwe wet van de Vietnamese regering die de online vrijheid van meningsuiting sterk gaat beperken. De wet beschrijft in vage termen dat internetgebruikers vanaf heden geen bijeenkomsten meer mogen organiseren die ingaan tegen overheidsbelang. Ook mag er geen online content meer geplaatst worden die, zoals de Communistische Partij het weet te verwoorden, ingaat tegen de revolutionaire verdiensten van het land of die de, door Hanoi voorgekauwde, geschiedenis verdraait. Ook wil de regering dat vanaf januari 2019 alle data van de bovengenoemde internetbedrijven op Vietnamese bodem worden opgeslagen om zo sneller controle en censuur uit te oefenen op digitaal verkeer.

Vietnamese bloggers en activisten vrezen dat de nieuwe wet ervoor gaat zorgen dat de autoriteiten straks onbegrensd toegang hebben tot hun Facebook-account en persoonsgegevens en dat hun al beperkte vrijheid van meningsuiting nog verder aangetast gaat worden.

Hoewel onder meer internationale nieuwswebsites zoals bbc.com, de website van Human Rights Watch en blogs over gevoelige thema’s al jaren lang geblokkeerd zijn in communistisch Vietnam, reageert de Vietnamese overheid traag op de digitale revolutie. Ondanks dat Facebook en blogs zijn uitgegroeid tot de voornaamste kanalen van nieuwsvoorziening voor meer dan dertig miljoen Vietnamezen, zag de regering van de éénpartijstaat de potentie en het gevaar van sociale media pas echt in 2014 in. Anti-Chinese sentimenten rond een zeggenschapsdispuut over de Spratly-eilanden in de Zuid-Chinese Zee, zorgden dat jaar voor grootschalige demonstraties, georganiseerd en verspreid via Facebook en Twitter. De nationale verontwaardiging en protesten kwamen de regering goed uit, die zich gesterkt voelde door de verenigde woede tegen de grote vijand China. Maar al snel braken er rellen uit en verloor de regering de controle over de protesterende massa. De politie trad direct hard op en veel activisten verdwenen in de gevangenis. Sindsdien heeft Hanoi zijn lesje geleerd: vrijheid van meningsuiting betekent verlies van controle en moet voorkomen worden.

Twee jaar later, in 2016, loosde staalfabriek Formosa een grote hoeveelheid chemisch afvalwater aan de kust van Centraal-Vietnam, wat zorgde voor een van de grootste milieurampen uit de Vietnamese geschiedenis. Ten minste honderdvijftien ton vergiftigde vis spoelde dood aan op het strand, zeker vierhonderdvijftig hectare koraal werd aangetast en meer dan veertigduizend vissers raakten hun bron van inkomsten kwijt doordat rond de tweehonderd kilometer aan kustlijn vergiftigd raakte. Aanvankelijk ontkende de regering dat het incident überhaupt had plaatsgevonden en bleef het doodstil in de gecontroleerde nationale pers. Terwijl Hanoi de berichten bleef negeren, verspreidde het nieuws over de ramp zich razendsnel via sociale media. Dat zorgde voor protesten van het formaat dat de Communistische Partij nog niet eerder had gezien. Duizenden mensen gingen woedend de straat op, maar dit keer was de regering voorbereid. Voordat nieuws over de protesten zich kon verspreiden werd Facebook geblokkeerd, werden alle vormen van samenscholing verboden en werden bloggers en actievoerders gearresteerd.

Sindsdien werden steeds meer bloggers geïntimideerd of gearresteerd en zijn hun blogs geblokkeerd. Met de komst van de nieuwe wet lijkt het erop dat de Vietnamese regering dit soort protesten en anti-regering-sentimenten in de kiem wil smoren voordat ze een momentum bereiken. De Asian Internet Coalition (AIC), een groep die de grote internetbedrijven zoals Facebook, Google en Twitter vertegenwoordigt, heeft bezorgd gereageerd op het bericht dat de regering wil dat data op Vietnamees grondgebied moet worden opgeslagen. Op dit moment opereren de meeste van deze bedrijven vanuit regionale centra zoals Hongkong en Singapore. Een verhuizing van data naar Vietnam zou kostbaar zijn en gevaar opleveren voor de reputatie van de internetbedrijven. Ook Amnesty International verklaarde dat met de nieuwe wet er geen veilige plaats meer is voor de Vietnamese bevolking om zich vrij te kunnen uiten. De AIC vreest ook dat de nieuwe wet schadelijk zou kunnen zijn voor de groei van de digitale economie en het imago van Vietnam als veilig land om in te investeren. Want hoewel de Vietnamese economie nog altijd een van de snelst groeiende van Zuidoost-Azië is, weet de regering dat ze moet balanceren tussen controle en vrijheid om de markt open en flexibel te houden. Volgens de zakelijke nieuwswebsite Asean Today verliest de partij een groot deel van hun legitimiteit als de economische groei wegvalt.

In buurland China weet men ook om te gaan met politieke onrust, maar gaat daarin nog net en stapje verder. Daar wordt de pers nog strenger gecontroleerd, worden internetgebruikers gemonitord door maar liefst twee miljoen IT’ers en zijn internationale websites zoals Facebook en Google permanent geblokkeerd en vervangen door Chinese klonen zoals WeChat, Baidu, Weibo en TikTok. Ondanks dat de Vietnamese regering nog niet zulke drastische stappen heeft ondernomen, is het duidelijk dat de hoogtijdagen van de online vrijheid van meningsuiting voorlopig achter de rug zijn. Activisten en bloggers vrezen dan ook dat de Vietnamese overheid steeds meer van de extreme methodes van China zal overnemen om de controle over de media stevig in handen te houden.

Vietnamese bloggers stuurden in april een open brief aan Facebook-oprichter Mark Zuckerberg, meldt The Financial Times. Daarin beschuldigden ze het sociale media platform ervan samen te werken met de communistische autoriteiten om content te censureren en accounts te verwijderen. Als reactie gaf Facebook prioriteit te geven aan het beschermen van de gebruikersrechten, maar dat ze zich tegelijkertijd moet houden aan de wet van het land, waardoor concessies gedaan moeten worden.

Dat de vrijheid van meningsuiting überhaupt op het niveau is gekomen waar het een paar jaar geleden was, is volgens IT’er Toan (36) uit Ho Chi Minh-stad puur te danken aan de traagheid en de onkunde van de oude garde in Hanoi om iets te doen aan het snelle verspreiden van de digitale revolutie. ‘Ze dachten misschien dat er in tijden van economische voorspoed geen problemen zouden ontstaan, want de regering had eindelijk gezorgd voor economische groei, toch? Terwijl zij apatisch achteroverleunden, werd een groot deel van de middenklasse wakker en begon om zich heen te kijken. Maar vooral op internet, want elke andere vorm van nieuws, maar ook boeken en films worden tot op het belachelijke gecensureerd in dit land. Dat terwijl veel van ons zich nog goed kunnen herinneren hoe vrij het leven hier was voordat de communisten kwamen.’

‘Voor ons begon de ellende vanaf het moment dat Noord-Vietnam de oorlog won en het hele land in handen had’, zegt garagehouder Anh (62). Saigon, zoals de meeste zuiderlingen de stad nog altijd noemen, kreeg ineens de naam van de communistische leider Ho Chi Minh, veel huizen werden aan noordelingen gegeven en er ontstond een klimaat van angst en spionage doordat de overheid een jacht begon op iedereen die anders dacht en tegen de overheid was. ‘Je wist niet meer wie je wel en niet kon vertrouwen’, vervolgt Anh.

De in Australië wonende apotheker Tuyet (56) vertelt over deze angst die ontstond na de Val van Saigon op 30 april 1975. ‘Niemand durfde een woord uit te brengen toen de tanks van de Noord-Vietnamezen de stad binnen kwamen rijden. Je zag de verbazing ook op hun gezichten, want ze hadden verwacht dat ze met iets meer enthousiasme onthaald zouden worden. We gingen snel terug naar binnen en vanaf dat moment begon de hele Zuid-Vietnamese bevolking te fluisteren. Niemand durfde nog samen te komen in het openbaar, men sprak op zachte toon achter gesloten deuren en vertrouwde alleen een kleine cirkel van vrienden en familie. We kozen onze woorden met zorg als we met vreemden praatten, want elk misverstand zou vreselijke gevolgen kunnen hebben.’ Tuyet (56) en haar familie kwamen er goed vanaf en ontsnapten aan de vervolging en armoede per boot. Via Maleisië belandden zij uiteindelijk in Australië en keerden sindsdien nooit meer terug naar hun land van herkomst.

De eerste vijftien jaar na de Val van Saigon worden de donkere jaren genoemd. Vietnam raakte geïsoleerd van de buitenwereld en werd een van de armste landen ter wereld. Het militair leiderschap uit de oorlogstijd transformeerde zich in vredestijd naar een regime van totalitaire controle. Mede door internationale embargo’s en de enorme verwoesting van de oorlog, maar ook door het halsoverkop en onkundig invoeren van communistische paradepaardjes als gecollectiviseerde boerderijen en staatsbedrijven, brak er in grote delen van het land hongersnood uit. Meer dan vierhonderdduizend Zuid-Vietnamezen werden naar communistische heropvoedingskampen gestuurd, zogenaamde ‘klassevijanden’ werden vervolgd en veel mensen die een gevaar vormden voor de nieuwe regering werden gedwongen verplaatst naar afgelegen berggebieden. Om de controle strak in handen te houden, werd er op lokaal niveau hard gewerkt aan propaganda, mobilisatie voor communistische parades en vond er veel spionage en verraad plaats in een klimaat van angst. In The New York Times vertelt een vrouw, die een klein restaurantje runde in haar achtertuin, dat de politie al haar potten en pannen in beslag nam. ‘De overheid zei dat het zonde is van het goede vlees om een kapitalistisch restaurant te runnen’. De vrouw verklaart dat ze alleen maar aan bekenden serveerde, maar dat ze toch verraden werd door jaloerse buren.

Begin jaren tachtig begon de overheid, geïnspireerd door de Russische perestrojka, het economische hervormingsprogramma doi moi in te voeren en aan het eind van het decennium voerde Vietnam officieel een ‘vrijemarkteconomie met socialistische richtlijnen’ in. Vanaf toen ging de verandering razendsnel. Hoewel in 1992 bijna zestig procent van de bevolking nog altijd onder de armoedegrens leefde, werden banden aangehaald met het Westen, kwam buitenlandse hulp op gang en begon de economie te groeien met meer dan acht procent per jaar. Het starten van zelfstandige ondernemingen werd weer aangemoedigd. Ondanks dat vanaf dit moment de welvaart en de vrijheden voor de Vietnamese bevolking toenamen, begonnen ook corruptie en ongelijkheid grotere vormen aan te nemen. In een interview met de Britse kant The Guardian geeft de Vietnamese journalist Nguyen Cong Khe (64) aan dat er tussen de vijftig en zeventig procent van al het overheidsgeld verdwijnt in de zakken van corrupte ambtenaren. In hetzelfde interview geeft Khe aan dat sinds het aanhalen van de banden met het westen veel socialistische waarden overboord zijn gegooid ten behoeve van economische groei. Volgens Khe is Vietnam, ruim dertig jaar na de militaire overwinning van de communisten, volledig geïntegreerd in de kapitalistische wereldeconomie en heeft het westen de oorlog alsnog gewonnen.

Volgens Britse journalist Calvin Godfrey zit het land nu opgescheept met het slechtste van twee systemen; het autoritaire van het communisme en de onbelemmerde ideologie van het kapitalisme waarin, in zijn woorden ‘de mensen worden bestolen van hun geld en rechten terwijl een kleine elite de zakken vult en zich verschuilt achter revolutionaire retoriek’. ‘Vietnam was de overwinnaar in de oorlog, maar werd verslagen in vredestijd en de socialistische woorden van de regering zijn slechts lege propaganda.’

‘Geschiedenisles op school was altijd mijn dagdroomuurtje’, vertelt marketingmedewerker Phuong Anh (33). ‘We moesten marcheren op communistische legermuziek en, ondanks dat ik niet wist waarom, voelde ik dat het verhaal dat de leraar vertelde niet klopte. De meeste van mijn leeftijdsgenoten zijn hierdoor totaal apatisch als het gaat om politiek en kennis over wat zich in het buitenland afspeelt. Ze willen het niet eens echt weten.’

Phuong Anh geeft ook aan dat voor veel Vietnamezen de problemen rond de vrijheid van meningsuiting hen doorgaans niet raken in het dagelijks leven. ‘De meeste mensen zijn vooral hard bezig met geld verdienen om een betere toekomst te kunnen bieden aan hun kinderen. De problemen zijn vaak complex. Zolang je de overheid niet beledigt kan je in principe zeggen wat je wil. Daarom gaan de meesten door zonder over politiek te praten, dat is niets nieuws voor ons.’ Toch vult haar vriendin Lua (36) aan dat het kookpunt sneller bereikt is. Zeker wanneer de onrechtvaardigheid en willekeur van de arrestaties normale en onschuldige mensen raken. ‘Als alleen de jonge heethoofden worden opgepakt, kunnen we dat nog begrijpen, maar we zien steeds meer dat heel oprechte, jonge mensen die van hun land houden, opgepakt en mishandeld worden omdat ze de waarheid spreken. Soms kan er dan iets knappen. Volgens mij speelt de overheid gevaarlijk spel.’

De willekeur waar Lua over spreekt is de afgelopen jaren meer aan de oppervlakte gekomen in geruchtmakende rechtszaken tegen bloggers die gevangenisstraffen tot wel twintig jaar opgelegd kregen. Deze bloggers worden vaak bestempeld als criminelen die erop uit zijn het systeem omver te werpen, de nationale eenheid te ondermijnen en propaganda tegen de staat te verspreiden. Andere online activisten zijn zonder proces vastgezet of worden op straat in elkaar geslagen en bedreigd door agenten in burger.

Toch lijken activisten zich meer te verenigen dan in het verleden. Waar protesten zich eerder richten op losstaande problemen groeit de nationale onvrede vooral over de onkunde van de overheid in het bestrijden van milieuproblemen. Zo zijn veel vissersfamilies van de Formosa-milieuramp nog altijd niet gecompenseerd, overstromen jaarlijks grote delen van Ho Chi Minh-stad in het regenseizoen en neemt de vervuiling van de hoofdstad Hanoi zulke erge proporties aan dat vissen dood aanspoelen aan de oever van het centrale meer. Daarbij kampen veel gebieden met illegale houtkap, fabrieken die zonder veel controle chemisch afval dumpen in de natuur en worden boeren zonder voldoende compensatie van hun land verdreven ten gunste van bouwprojecten van vriendjes van de regering. Vietnamezen zijn trots op hun land en natuur en zijn sneller geneigd zich te verenigen ter verdediging van hun land. Zoals literatuurstudent Phat (21) het verwoordt: ‘Ze kunnen ons keer op keer neerslaan, maar van onze mooie natuur, bezongen door al onze grote dichters en schrijvers, blijven ze af.’

Volgens het Britse magazine The Economist loopt de Communistische Partij, in een cultuur van opkomend activisme, het risico zijn morele autoriteit te verliezen die hen in het zadel houdt. Maar de vraag die vele activisten zich stellen is welke richting Vietnam op zal gaan in een staat van groeiende overheidsparanoia. De autoriteiten weten dat ze de balans moeten bewaren tussen economische groei om de massa tevreden te houden en het handhaven van controle om aan de macht te blijven en het verzet in de kiem te smoren. In deze spagaat tussen angst en hoop op aanhoudende economische groei is de kans klein dat de Communistische Partij sociale media zoals Facebook volledig gaat blokkeren, maar de toekomst van de vrije mening zal voorlopig fragiel en onzeker blijven.