Met de onthoofdingen van westerse gijzelaars bereikt IS precies wat ze er vermoedelijk mee beoogt: het Westen zodanig vernederen dat het tot een halfslachtige (want voorlopig alleen tot luchtaanvallen beperkte) interventie besluit, die het idee dat het Westen het op ‘de islam’ voorzien heeft bij geradicaliseerde moslimjongeren voedt en zo nieuwe strijders voor het zelfbenoemde ‘kalifaat’ oplevert. Het feit dat Obama er inmiddels met veel moeite in geslaagd is een om een anti-IS-coalitie, waar ook een aantal islamitische landen aan deelnemen, in elkaar te knutselen zal daaraan weinig afbreuk doen, omdat de desbetreffende islamitische regeringen voor IS’ers ofwel te seculier (Egypte) ofwel te hypocriet (Saoedi-Arabië) ofwel te sjiitisch (Iran) zijn. Om van het feitelijk in de kaart spelen van de tirannie van Assad te zwijgen.

Het is het onthoofden van twee Amerikanen dat de Amerikaanse publieke opinie, die na twee moeizaam voortslepende oorlogen (Irak en Afghanistan) oorlogsmoe geworden was, als een blad aan een boom heeft doen omslaan en Obama dwong om ‘iets te doen’. De onthoofdingen gelden met de amputatie-strafpraktijken als belangrijkste blijk van de barbaarsheid van het ‘kalifaat’ – ongeacht het feit dat in onze trouwe bondgenoot Saoedi-Arabië hetzelfde al jaar en dag gebeurt, en ook gewoon in het openbaar. Nog onlangs is in Saoedi-Arabië een iets te eigenzinnige blogger tot 1.000 zweepslagen veroordeeld, zonder dat dit tot dusver tot enig officieel protest vanuit westerse hoofdsteden heeft geleid. Een vrouw die het gewaagd had achter het stuur van een auto te kruipen, ging hem daarin voor.

Als onthoofden bovendien ‘middeleeuws’ is, dan hebben de Middeleeuwen in Frankrijk tot 1981 geduurd. Toen pas werd door de nieuwe president Mitterrand de guillotine afgeschaft. Van publieke executies was inmiddels weliswaar geen sprake meer, maar dat slechts een paar generaties eerder waren die nog gangbaar. Elders in Europa is de doodstraf meestal pas in de loop van de negentiende eeuw uit het strafboek gehaald (uit het burgerlijk recht, uit het krijgsrecht nog niet), en de laatste lijfstraffen verdwenen ook in Nederland pas in de nadagen van koning Willem I (1815-1840). Wat IS nu doet, deden wij in de door oud-premier Balkenende hooggeprezen VOC-tijden van de Gouden Eeuw zelf ook nog gewoon in het openbaar op de Dam. De guillotine was overigens tijdens de Franse Revolutie (1789-1799) juist ingevoerd omdat zij als een humane vorm van executie gold, die in elk geval sneller en pijnlozer verloopt dan voordien gangbaar was – en ook nu nog in een aantal Amerikaanse staten het geval is, waar de doodstrijd van een veroordeelde door haperende apparatuur soms een marteling van een half uur of langer blijkt.

De huidige afschuw over onthoofding, dat thans met het slachten van een dier wordt geassocieerd, geeft aan hoezeer bepaalde waardeoordelen in de loop der eeuwen verschuiven. Historisch gezien is het namelijk zo dat waar onthoofden nu als het toppunt van barbaarsheid en vernedering wordt gezien, dit in de eeuwen voor de Franse Revolutie juist anders lag: onthoofden met het zwaard gold als de meest eervolle vorm van doodstraf, voorbehouden aan patriciërs en edellieden. De belangrijkste Nederlandse staatsman uit de zeventiende eeuw, Van Oldenbarnevelt, kwam zo in 1619 als gevolg van een gerechtelijke moord op het schavot in Den Haag aan zijn eind. Ophanging – het lot dat Saddam nog trof – gold daarentegen als de verachtelijke doodstraf voor ordinair geboefte. En wie de hand aan een vorst sloeg, wachtte nog een veel gruwelijker lot. Zowel de moordenaar van Willem van Oranje in 1584, als de pleger van de mislukte aanslag op de Franse koning Lodewijk XV in 1757 werden gevierendeeld. Ik verzeker U: daarbij vergeleken is zelfs een steniging op z’n Iraans een tamelijk milde dood.

Kortom: de westerse weerzin jegens IS is terecht, maar een minimum aan zelfkennis zou in het Westen tegelijk ook tot enige historische relativering moeten leiden als het om een vermeende eeuwenoude humanitaire tegenstelling tussen de christelijke en de islamitische beschaving gaat. Pas dankzij de Verlichting kwam in Europa aan barbarij een eind waarmee de kerk meer dan duizend jaar lang niet zoveel moeite had.

Vaak zien wij echter het tegendeel, en wordt die tegenstelling juist verabsoluteerd. Zo stelde de Israëlische premier Netanyahu laatst zijn eigen lastpak, Hamas, op één lijn met IS, wat zelfs Washington te ver ging: de openbare terechtstelling van vermeende Palestijnse collaborateurs door Hamas zou volgens hem bewijzen dat het één pot nat was. Wel: Israël zélf executeert in oorlogstijd zonder enige vorm van proces mogelijke Hamas-leiders, Hamas executeert in oorlogstijd na tenminste nog een vorm van proces mogelijke verraders. Het laatste schijnen we van Netanyahu barbaars te moeten vinden, het eerste beschaafd. Het wezenlijke verschil in moreel opzicht tussen beide ontgaat mij.

Thomas von der Dunk is cultuurhistoricus.

Ik had besloten te kijken, maar het kijken zelf was hels. Mijn handen met gespreide vingers voor mijn ogen houdend, me van de mogelijkheid verzekerend om de vingers te sluiten als het te erg werd, keek ik naar de beelden van de onthoofding. Waarom ik vond dat ik moest kijken? Ik volg het debat, ik bemoei me ermee, en dan moet je alles gezien hebben, ook de onthoofdingen. Maar in het filmpje waar ik naar keek, was, in tegenstelling tot wat we gewend zijn, niet een enkele onthoofding te zien, het waren er drie op een rij. De beul had geen bivakmuts op, was gekleed in een witte djellaba en droeg een sabel. Met één houw hieuw hij het hoofd van de eerste veroordeelde af, die – gelukkig – geblinddoekt was, maar geen oranje kleding droeg. Routineus reinigde de beul vervolgens het sabel met een doek, en deed hij zijn beulsplicht voor een tweede en derde keer. De hoofden rolden op de grond en het publiek schreeuwde van afschuw. Het filmpje bewoog nogal en was opgenomen van achter een auto in een stadse omgeving. Duidelijk door een amateur opgenomen. Het miste de finesses en professionaliteit van de Islamic State Studios.

Het filmpje was onderdeel van een Amerikaans actualiteitenprogramma en de discussie in de show ging over het gegeven dat er nog wel meer staten waren waar de doodstraf middels onthoofding werd uitgevoerd: het ging om het Koninkrijk Saoedi-Arabië, onze bondgenoot en partner in de ‘Coalition of the Willing’. Waar terecht allerwegen moord en brand wordt geschreeuwd over de meedogenloze praktijken van terreurgroep IS wordt Saoedi-Arabië met schapenwollen handschoentjes aangepakt. Het land is een trouwe bondgenoot van de Verenigde Staten en oliehofleverancier van de wereld. Dat het wrede Saoedische systeem verdacht veel lijkt op dat van IS is blijkbaar een taboe in de westerse politiek.

Nog maar een half jaar geleden verklaarde minister van Buitenlandse Zaken Timmermans desnoods zijn opwachting te maken bij de Saoedische autoriteiten om tekst en uitleg te geven over de alternatieve Saoedische vlag die PVV-leider Geert Wilders gepresenteerd had en waarop stond: ”De islam is een leugen, de profeet een misdadiger en de Koran gif?” Hij moest de opgewonden Saoedische gemoederen tot bedaren brengen door te zeggen dat hij het ook allemaal heel spijtig vond, maar dat dit nu eenmaal bij de vrijheid van meningsuiting hoort. 

Politiek herbergt van nature opportunisme en daarmee hypocrisie. Een aanstormende ‘staat’ die hoofden afhakt moet tegen elke prijs bestreden worden, maar een gevestigde staat die hoofden afhakt wordt zeer gewaardeerd als economische partner en als bondgenoot om een extremistische vijand te bestrijden.

Er is nog een voorbeeld van een staat die haar onafhankelijkheid won middels een uiterst meedogenloze strijd waarin menig kop gesneld werd. De Algerijnse bevrijdingsbeweging Front de Libération Nationale (FLN) voerde een niets ontziende strijd tegen de Franse koloniale overheerser met methodes waar IS nog van kan leren. Maar datzelfde FLN versloeg de Fransen, richtte vervolgens Algerije in naar haar ideologische  – linkse – dogma’s en werd uiteindelijk een staat die haar plaats zocht en kreeg in de wereld. 

Vraag is nu of IS een staat zal worden als Algerije en Saoedi-Arabië: met een gruwelijk verleden als Algerije en een afschrikwekkend systeem als dat van Saoedi-Arabië, maar wel een staat die haar plaats gevonden zal hebben tussen de wereldnaties.

Het lijkt onvoorstelbaar, maar het zou zomaar kunnen. En misschien is dat wel de reden dat Turkije ondanks wat lichte ‘ook-wij-gaan-IS-verslaan’-retoriek zo voorzichtig blijft manoeuvreren. Want het zou zomaar kunnen dat het land straks een lange grens gaat delen met een gevestigde staat.

Jan Jaap de Ruiter is arabist aan de Tilburg University. Hij houdt zich bezig met de status en rol van het Arabisch en de islam in West-Europa en Marokko. Hij publiceert over beide thema’s in diverse talen, waaronder in het Frans, en gaat het debat erover aan in nationale en internationale context. In heden en verleden heeft hij in menig Nederlands en Europees onderzoeks- en ontwikkelproject geparticipeerd. Volg hem op Twitter: @janjaapderuiter

En zo is, met Amerika, ook Nederland weer vrijwel automatisch de volgende oorlog in het Midden-Oosten ingerold. In plaats van de vredespresident die hij hoopte te worden door twee oorlogen ? in Afghanistan en Irak ? te beëindigen, is Obama met de bombardementen op IS een nieuwe oorlog gestart. Ditmaal niet, zoals bij de opstand tegen Kaddafi in Libië, leading from behind, maar gewoon voorop. Het maakt opnieuw duidelijk dat het niet zo makkelijk is de impopulaire erfenis van een voorganger van je af te schudden: met Bush’ aanval op Saddam Hoessein is de chaos begonnen, waarbij tirannie plaats heeft gemaakt voor anarchie.

Dat Obama niet stond te springen om opnieuw te interveniëren, is de afgelopen jaren wel duidelijk geworden. Niet alleen hij, ook het Amerikaanse electoraat was oorlogsmoe. Vandaar dat hij, met Libië in het achterhoofd, al die tijd niet in de aanmerkelijk bloedigere burgeroorlog in Syrië heeft ingegrepen en de rode lijn die hijzelf getrokken had, stilzwijgend opgaf. Bij de etnische en religieuze complexiteit van Syrië verbleekt immers Libië. Syrië vormt het echte kruitvat in deze contreien.

De snelle expansie van IS liet Washington inmiddels echter steeds minder keuze, omdat de zelfbenoemde ‘kalief’ Baghdadi ? anders dan Assad ? geen ‘binnenlands’ probleem is, maar de hele statenorde in het Midden-Oosten dreigt op te blazen. Door de onthoofding van twee Amerikanen is bovendien de stemming in Amerika omgeslagen, en door de kantelende publieke opinie voelt Obama zich gedwongen in te grijpen. In het Midden-Oosten zorgt dat bij de slachtoffers van het oorlogsgeweld voor dubbele gevoelens. Enerzijds is men blij dat er nu eindelijk hulp van buiten komt. Anderzijds versterkt dat het idee dat Amerika twee onthoofde Amerikanen erger vindt dan honderdduizenden door Assad vermoorde Syriërs ? die vormden tot dusverre immers géén reden tot ingrijpen.

Dat Nederland vervolgens ook militair is gaan meedoen, kan in het licht van de geschiedenis niet echt verbazen, ook al beperkt de Nederlandse inzet zich om volkenrechtelijke redenen (wel toestemming van Bagdad, niet van Damascus) tot Irak. Opvallend is daarbij dat in Den Haag de discussie zich opnieuw vooral op de mogelijke legitimiteit van militair ingrijpen heeft geconcentreerd, en minder op de mogelijke effectiviteit. Eigenlijk heeft alleen GroenLinks die vraag gesteld.

Dat iets politiek legitiem is, impliceert namelijk niet dat iets daarmee ook politiek verstandig is. Woede en afschuw alleen, zo schreef Wouter Bos al terecht in zijn Volkskrant-column van 18 september, zijn voor het beginnen van een nieuwe oorlog niet genoeg. Het is nu eenmaal veel makkelijker om een oorlog te beginnen, dan om die succesvol te beëindigen, en op het Binnenhof zijn de risico’s van niet-ingrijpen en van wel-ingrijpen nauwelijks tegen elkaar afgewogen. Eén ding weten we wel: eerdere westerse interventie heeft niet opgeleverd wat men ervan verwachtte. In Afghanistan is nu met hangen en wurgen een compromis-regering tot stand gekomen, maar de Taliban staan nog steeds met bommen klaar om het wankele pact op te blazen. In Irak kwam na de val van de soenniet Saddam geen democraat, maar een sjiitische sektariër aan de macht, wat de soennieten massaal in de armen van IS heeft gedreven. En Libië lijkt het gelijk van Kaddafi te illustreren, die eens stelde dat zonder zijn harde hand het land uit elkaar zou vallen.

Welke argumenten zijn er dan om aan te nemen dat deze nieuwe strijd tegen IS ditmaal wél succesvol zal zijn? Opnieuw worden irreële verwachtingen geschapen om de westerse bemoeienis te legitimeren. Was Obama aanvankelijk nog terughoudend door te stellen dat vernietiging van IS een illusie is en indamming het hoogst haalbare, nu heeft hij dat voorbehoud laten varen. Al stelt hij nadrukkelijk zich tot luchtaanvallen te beperken en geen Amerikaanse troepen op de grond te willen hebben, IS zal op de grond verslagen moeten worden. Gaat dat zonder de Amerikaanse landmacht? En Den Haag vervalt in de oude fout door weer met een tijdpad aan te komen: we doen voor een jaartje mee. Zoiets dacht men 100 jaar geleden ook bij het uitbreken van wat vervolgens de Eerste Wereldoorlog zou blijken te worden: vóór Kerst weer thuis. Maar een oorlog valt niet te plannen, al was het maar omdat een oorlog een politieke situatie is waarin de vijand niet meewerkt.

Daarbij zullen, naarmate de strijd intensiveert omdat IS niet van opgeven weet, onvermijdelijk ook veel bur­gerslachtoffers vallen. Koren op de molen van de IS-propaganda. Dat is het grote dilemma: men realiseert zich te weinig dat een beetje oorlog voeren (om burgers te sparen) niet gaat, maar voluit oorlog voeren (met veel burgerdoden) voor een nieuwe toestroom aan IS-strijders zal zorgen. Het gevaar is dat men met deze interventie-zonder-einde juist meer terroristen creëert dan elimineert, en zo dus bevordert wat men wil bestrijden.

Thomas von der Dunk is cultuurhistoricus

De vijand van mijn vijand is mijn vriend. Althans voor eventjes. Dat leidt soms tot de meest onwaarschijnlijke bondgenootschappen. Vooral in het Midden-Oosten waar veel vijandschap­pen zeer oud zijn, maar als gevolg van plotselinge machtsverschuivin­gen ook snel aan betekenis kunnen verlie­zen.

Zo steunde Israël lang geleden heimelijk Hamas, om ? verdeel en heers ? de positie van Arafat te ondermijnen. In die tijd gold hij als de belangrijkste bedreiging.

En de Amerikanen bewapenden in de jaren tachtig de moedjahedien in Afghanistan die later als Taliban tot het grootste Kwaad opgewaardeerd zouden worden. Voor de val van de Muur moest namelijk niet het terrorisme, maar het communisme met alle middelen bestreden worden, en die fundamentalisten konden tenminste fanatiek vechten.

Ook kon het Irak van Saddam in de strijd met Iran nog op Ameri­kaanse wapenleveranties rekenen. Intussen zijn de fronten aan het verschui­ven, en wordt Iran stilzwijgend feitelijk een partner in de strijd tegen het IS-‘kalifaat’. Dat geldt zelfs al bijna voor Assad.

Voor het Westen mag de Islamitische Staat nu als het grote gevaar gelden, voor zijn traditionele bondgenoten in deze contreien is dat niet per definitie óók het geval. Dwars door de tegenstelling seculier-fundamentalistisch loopt de tegenstelling soennitisch-sjiitisch, en de eeuwenoude rivaliteit tussen Arabie­ren, Perzen en Turken in hun strijd om de regionale hegemonie. Voor het soennitische Saoedi-Arabië vormt het sjiitische Iran, het oude Perzië, tegenstander nummer één. En Riyad vreest dat de strijd tegen IS ? dat deels door rijke particuliere salafisten uit eigen land en uit de Golfstaten wordt gefinancierd ? vooral Iran tot winnaar zal maken.

Voor Turkije, dat nu door Washington alle Koerden tot potentieel bondge­noot opgewaardeerd ziet, geldt hetzelfde. Dat verklaart ook de dubbelzinnige rol die Ankara mogelijk tot dusverre inzake IS heeft gespeeld, waarover Hakan Büyük vorige week in Zaman Vandaag heeft bericht (zie: Is Turkije een broeinest van IS-strijders?): liever soenniti­sche radicalen dan gematigde sjiieten. Althans tot op zekere hoogte, tot het moment dat zulke radicale hulptroepen zich tégen jou keren.

Als gezegd: met dergelijke zelf mede op de been gehol­pen Monsters van Frankenstein ? Hamas, Taliban, Saddam ? heeft het Westen ook de nodige ervaring opgedaan. Met de kennis van nu komt de steun daarvoor van indertijd ongelooflijk over, en niemand zou vandaag zulke steun bepleiten, maar ze heeft plaats gevonden, en is in de andere context van het verleden, toen andere prioriteiten golden, verklaarbaar.

Samenzwe­ringstheorieën

De huidige kennis van die thans ongelooflijk ogende bondgenoot­schappen uit het verleden vormt vandaag een vruchtbare bron voor samenzwe­ringstheorieën, waar het de ‘echte’ krachten achter IS betreft. In het Midden-Oosten, waar men geen vrije pers kent, heeft de bevolking officiële bericht­geving leren wantrouwen: ‘Dat kan nooit de waarheid zijn, er moet altijd een verborgen werke­lijkheid onder de zichtbare liggen’. Vandaar dat, net als in het geval van 9/11, de wildste theorieën de ronde doen, over IS als een maaksel van CIA en/of Mossad. Gezien hun beider gememoreerde rol in een verder verleden is zo’n complotfantasie begrijpelijk, maar in het licht van de huidige constellatie is het realiteitsgehalte ervan tegelijk gering.

Internet zorgt er evenwel voor dat ook de meest onzinnige ideeën, die vroeger slechts eenzaam op een zolderkamertje werden aangehangen, nu snel verbrei­ding kunnen vinden. Ook bij sommige moslims in het Westen zelf, die vanwege de onvermijdelijk gekleurde opinie van de westerse pers ook de feitelijke berichtgeving menen te moeten wantrou­wen. Ter ondersteuning van zulke complottheorieën worden dan ook allerlei ‘bewijzen’ op internet opgevoerd. Maar die bewijzen zijn even makkelijk manipuleerbaar als de beelden die Powell ons indertijd voorschotelde om te bewijzen dat Saddam over kernwapens beschikte.

Bij de bewering dat IS puur een creatie van de Amerika­nen of Israëliërs zou zijn om de islam zwart te maken, is bovendien nog een kanttekening te plaatsen. Alsof al die fanatieke jihadstrijders slechts willoze marionetten zouden zijn, die zich door anderen voor hún verborgen agenda laten misbruiken. Ook bij terroris­ten is het soms zinvoller om in dat opzicht van hun eerlijkheid uit te gaan: dat zij menen wat zij zeggen, hoe pervers hun gedachtegoed ook is. Dat sluit heimelijke buitenlandse support niet ten principale uit ? zie de Amerikanen ooit in Afghanistan ? maar dat is iets anders dan dat zij als zodanig een buitenlands bedenksel vormen. En aan de Amerikaanse leiband liepen ook de Taliban vervolgens zeker niet.

Thomas von der Dunk is cultuurhistoricus.

De speerachtige opkomst van IS (Islamitische Staat) doet de relevantie van oude bondgenootschappen en vooral oude vijandschappen in het Midden-Oosten verbleken. Nu IS door het Westen, Amerika vooraan, steeds meer tot dé cruciale tegenstander wordt verklaard, en dus elke po­tentiële bondgenoot in de strijd welkom is, zijn de fronten in zeer snel tempo aan het schuiven. Niet langer geldt de Syrische dictator Bashar al-Assad, die de afgelopen drie jaar een bloedbad heeft laten aanrichten om aan de macht te kunnen blijven, als de grootste vijand.

Nu is de nieuwe zelfbenoemde kalief de grootste vijand: Abu Bakr al-Baghdadi, die doelbewust naar middeleeuwse strafme­tho­des, zoals ont­hoofd­ings- en amputatiepraktijken, grijpt om zijn fundamentalistische tirannie te vestigen. Die methodes deelt hij overigens met de oude westerse bondgenoot Saoedi-Arabië, maar daarover wordt steevast gezwegen in westerse hoofdsteden. Wellicht verklaart de parallelle uitoefening van de sharia wel de sympathie die juist in Saoedi-Arabië voor het gedachtegoed van het nieuwe kalifaat bestaat, getuige de grootschalige financiële steun door particuliere salafisten in het land.

Het soennitische Saoedi-Arabië, dat ook al Osama bin Laden had geproduceerd, blijkt daardoor opnieuw een dubieuze bondgenoot van het Westen in de strijd tegen terrorisme. Voor Riyad is het sjiitische Iran de grote tegenstander, en niet de soennitische IS. De grootste vijand van IS in de regio is, omgekeerd, Iran ? en dat maakt Iran de facto steeds meer tot een bondgenoot van het Westen. Al wil men dat noch in Teheran, noch in Washington tot dusverre openlijk zo zien. De vijand van mijn vijand is mijn vriend. Dat maakt, als het Westen daadwer­kelijk IS als het grootste pro­bleem ziet, politieke toenadering noodzakelijk. In de strijd tegen IS heeft men aan Saoedi-Arabië niets, en aan Iran veel.

Staat ons daarom een omkering der bondgenootschappen te wachten?

Op een ander front wordt die nu al gaandeweg een feit: dat van de Koerden, die vanwege hun gematigd-seculiere politieke praktijk op veel wester­se sympathie kunnen rekenen. In Irak, dat inmiddels onder de druk van IS op het punt staat uiteen te vallen, hebben de Koerden van hun eigen autonome regio in het noorden in feite al een zelfstandige staat ge­maakt. Die wordt ? met westerse steun ? inmiddels militair door henzelf verdedigd. Aan het officiële Iraakse leger heeft men momenteel niets. Ook als in Bagdad, nu Nouri al-Maliki zijn biezen heeft moeten pakken, sjiieten en soennie­ten meer gaan samenwerken, is het zeer twijfelachtig of de Iraakse Koer­den zich weer naar Bagdad zullen voegen. De ‘facts on the ground’ maken hen inmiddels praktisch onafhankelijk, en nu ze eenmaal aan de onafhanke­lijkheid geroken hebben, zullen zij die niet snel opgeven.

De staat Koerdistan die nu in het noorden van Irak in wording is, heeft onvermijdelijk invloed op de constellatie in de rest van de regio. Zij vormt, ongeacht alle onderlinge verdeeldheid, een stimulans voor de Koerden in Iran, Syrië en Turkije om eveneens hun politieke aspiraties in dat opzicht te verwezenlijken. Het Westen zit, wat IS betreft, inmiddels al zo met de handen in het haar, dat het tot dusverre ondenkbare lijkt te gaan gebeu­ren: dat het ook de PKK, die onder Turkse drang door de Verenigde Staten en Europa ooit op de lijst van terroristische organisaties is gezet, van wapens gaat voorzien om IS te bevechten.

De exacte gevolgen van een dergelijke stap laten zich nu nog niet overzien, behalve dat die groot zullen zijn. Het vormt voor de politieke ontwikkelingen in de regio een ‘game-changer’, omdat het de PKK van enorm veel legitimi­teit ­voorziet: van verketterde terreurorganisatie wordt het een bewapende bondgenoot. Als de strijd tegen IS vervolgens succesvol verloopt, zal dat de PKK een ongekend prestige en daarmee ook grote politieke invloed bezor­gen, die ook onvermijdelijk de interne machtsverhoudingen in Turkije grondig zal veranderen. Het is ondenkbaar dat de PKK zich dan straks in haar hok terug laat duwen, en Ankara vervolgens tegenover de Koerden kan doen alsof er aan hun positie binnen Turkije niets veranderd is.

Thomas von der Dunk is cultuurhistoricus.

Het dagelijkse actuele nieuws is gekaderd door de etnische lens. In de Oekraïne vechten etnische Russen tegen Oekraïners, in de Gazastrook woedt een oorlog tussen Israeli’s en Palestijnen. Maar dichter bij huis duikt de etnische lens ook steeds vaker op. In deze column kijk ik naar de etnische lens in de buurt.

We vinden het ondertussen heel gewoon dat mensen een buurt ”Turks” of ”Marokkaans” noemen. Mensen hebben het over een ”zwarte buurt” of een ”migrantenbuurt”. De suggestie is dat het wonen in een dergelijke buurt wordt bepaald doordat er een bepaalde etnische groep woont. Ook wetenschappers die buurtrelaties bestuderen gebruiken vaak een dergelijke etnische lens. Ze leggen bijvoorbeeld een verband tussen de leefbaarheid ? of juist de spanningen ? in de buurt en de aanwezigheid van bepaalde etnische groepen. In Nederland leidt een dergelijke visie niet direct tot een geweldadig conflict, maar ook hier is het schijnbaar makkelijker om alles te herleiden tot een etnisch verschil.

Amsterdam gaf het onderzoeksbureau O&S opdracht voor een ambitieus project: om onderzoek te doen naar conflicten en spanningen in 20 Amsterdamse buurten. Een hele interessante studie die in een vijftal publicaties naar buiten is gebracht. In de studies wordt onder andere ingegaan op de spanningen tussen verschillende etnische groepen in de buurten. Verschillen in leefstijlen of cultuurverschillen worden door de geïnterviewde bewoners vaak als oorzaak van de conflicten genoemd. De grote hoeveelheid onderzoeksmateriaal die zo duidelijk in de richting van een etnische verklaring leidt vormde voor mij een mooie uitdaging om juist naar een alternative verklaring voor de conflicten te zoeken. Dat is ten slotte een van de grondgedachtes van de wetenschap. Je probeert een bestaande verklaring (in dit geval de etnische verklaring) te weerleggen en een andere verklaring te formuleren om zo een beter inzicht te krijgen.

Ik was vooral gefascineerd door de uitkomsten van de wijk Haveneiland West in de Amsterdamse uitbreidingswijk IJburg. Die prachtige nieuwbouwwijk is gebouwd door beroemde architecten voor de nieuwe middenklasse van Amsterdam. Grote appartementen waarvan velen zicht hebben op het IJ trokken vanuit de hele stad kopers en huurders aan. Slecht een klein deel van de huizen in de wijk is sociale huurwoningen (14 procent). En juist dat blijkt de wijk waarin volgens het rapport van O&S de grootste conflicten tussen bewoners te vinden zijn. Meer mensen dan bijvoorbeeld in de Bijlmer geven aan dat er conflicten zijn tussen de bewoners. De Nieuwe Haven is een meerderheids-minderheden-wijk, er is niet één groep die de meerderheid vormt. Mensen van Nederlandse afkomst vormen een nipte minderderheid (47 procent) in de wijk. De vier klassieke minderheidsgroepen (van Turkse, Marokkaanse, Surinaamse en Antilliaanse afkomst) vormen samen een kwart van de bewoners en een ander kwart van de andere bewoners is een mix van nieuwe en oudere migrantengroepen. Het is wat de Amerikaanse socioloog Steve Vertovec een superdiverse buurt zou noemen. Want naast een grote etnische diversiteit wonen er ook mensen van allerlei sociale klassen en leeftijdsgroepen.

Nergens in Amsterdam lijken de bewoners zó met elkaar in botsing te komen als in deze wijk. Waarom? Aan de andere kant van Amsterdam, in West, in de Jacob van Lennep buurt, is de bewoners populatie bijna identiek in etnische zin. De Jacob van Lennep buurt is echter één van de wijken met de laagste scores op conflict en spanningen. Dat vond ik bijzonder interessant. Waar de etnische mix in IJburg voor heel veel spanningen zorgt is dat blijkbaar niet het geval in de Jacob van Lennep buurt. Hoe kan dat? Misschien is de etnische verklaring toch iets te simpel?

De geluidsoverlast van spelende kinderen (tot 14 jaar) is in de buurt op IJburg één van de hoogst scorende oorzaken van overlast. De kinderen spelen in de binnentuinen waarvan de omringende woonblokken werken als een klankkast die alle geluiden in de binnentuinen verstrekt. Doordat de buurt relatief veel gezinswoningen heeft en nog zo nieuw is, is het aandeel jonge kinderen bijzonder groot en het is ook groter dan werd verwacht: meer dan een kwart van de bewoners is onder de twaalf jaar. De kleine kinderen zijn relatief vaak van Nederlandse afkomst. De oorzaak van de overlast is echter niet etnisch (ook al gaat het voor het merendeel om kinderen van Nederlandse afkomst) maar de fysieke bouw van de huizenblokken veroorzaakt dat gewoon buiten spelende kinderen toch aanzienlijke geluidoverlast geven. Het zelfde geldt voor overlastgevende jongeren. Bij gebrek aan ander onderdak in de buurt, staan ze onder de luifel van de entree van de huizenblokken of binnen in het portiek of de gallerij. De wat oudere tieners zijn hier weer vaker van Surinaamse, Marokkaanse of Turkse afkomst. Die verdeling in leeftijdsgroepen naar etnische groepen leidt er toe dat de overlast door de bewoners etnisch wordt geduid, terwijl het eigenlijk om heel algemeen en gewoon gedrag van jongeren gaat.

Door de ervaren overlast denkt ruim één derde van de bewoners negatief over andere bevolkingsgroepen. Dat is meer dan in elke andere van de 20 wijken uit het onderzoek. Maar interessant is dat als gevraagd wordt of het negatieve oordeel geldt voor álle leden van die bevolkingsgroep waarover men negatief denkt, maar 2 procent zegt dat dit het geval is. Blijkbaar hebben mensen ook positieve ervaringen met mensen uit diezelfde etnisch groep en willen zij die mensen niet wegzetten als problematisch. Tegelijkertijd worden de negatieve ervaringen wèl etnisch geduid, maar de positieve ervaringen dus blijkbaar niet. We zagen zoiets ook al bij mijn vorige column over het onderwijs. Schooluitval onder Turks-Nederlandse en Marokkaans-Nederlandse kinderen wordt toegeschreven aan een etnische oorzaak, maar schoolsucces onder diezelfde groepen (het behalen van een Hbo of Universitair diploma) niet.

In de Jacob van Lennep buurt werkt dat blijkbaar anders. Enerzijds omdat mensen door de fysieke omstandigheden minder overlast van elkaar ervaren (er zijn in die buurt daar geen binnentuinen en er zijn meer voorzieningen voor jongeren) maar ook door een ander belangrijk verschil. In de Jacob van Lennep buurt hebben twee keer zoveel respondenten contact over de etnische groepsgrenzen heen, blijkt uit het onderzoek. En door die contacten worden de ook daar aanwezige negatieve ervaringen veel minder vaak etnisch geduid. Door de contacten worden de positieve ervaringen van de buurtbewoners blijkbaar meer betekenisvol en vormen zij een buffer tegen de negatieve etnische duiding. Als je als Turks gezin Nederlandse buren hebt waar je persoonlijk vriendelijk contact mee hebt dan denk je als een Nederlands jongetje van andere buren altijd zijn fiets in het portiek zet waardoor je er maar met moeite door kunt (een reëel voorbeeld uit het onderzoek) niet: ”Dat is een hinderlijke typisch Nederlandse gewoonte”. Je denkt gewoon: ”Dat ene jongetje doet dat en dat is hinderlijk”.

Die uitkomst betekent een belangrijke doorbraak voor ons inzicht om spanningen tussen bewoners te voorkomen. Er zullen namelijk altijd negatieve ervaringen zijn tussen bewoners van verschillende etnische groepen. Maar alleen via persoonlijke interetnische contacten slaan die negatieve ervaringen niet om in het etnisch duiden van die negatieve ervaring. In het beleid voor buurten gaat de aandacht vooral uit naar het voorkomen van negatieve ervaringen. Begrijp mij goed, dat is natuurlijk belangrijk, maar om te zorgen dat die negatieve ervaringen niet tot conflicten leiden waarin etnische groepen tegenover elkaar komen te staan heb je vooral meer interetnisch contact tussen mensen nodig. Belangrijk om te benadrukken is dat het dus niet nodig is dat jij persoonlijk de overlastgevende jongens in het portiek aanspreekt, maar het is wel belangrijk dat je, zelfs als is het maar oppervlakkig, contact legt buiten je eigen groep. Dat levert iedereen wat op. Het levert jou persoonlijk iets op omdat je negatieve ervaring met individuen niet langer als een daad gezien worden van een hele groep. Dat is belangrijk voor je gevoel van veiligheid in je buurt. En tegelijkertijd wordt met jouw contact de sfeer van de wijk in zijn geheel verbeterd.

Mijn 13-jarige dochter, die toevallig in IJburg op school zit en de buurt dus kent, antwoordde toen ik het haar voorlegde: ”Dus het begint bij jou zelf”. Inderdaad, het begint bij ons. Als wij zelf open staan voor contacten buiten onze eigen etnische groep dan ontstaat er een andere, minder negatieve sfeer in de buurt. Vanuit een recent Engels onderzoek kan daar nog iets aan worden toegevoegd. Als er in een buurt mensen zijn die contacten onderhouden over etnische grenzen heen dan levert dat niet alleen die mensen die zulke contacten onderhouden iets op, maar zelfs de mensen die niet zulke contacten onderhouden. Ook de mensen zonder interetnische contacten hebben volgens het onderzoek meer vertrouwen in mensen buiten hun eigen groep omdat ze zien dat mensen van hun eigen etnische groep contacten onderhouden met mensen buiten hun groep. Bruggen bouwers in wijken zijn dus ongelooflijk belangrijk. Het zijn meestal heel gewone mensen in heel gewone situaties die zulke contacten onderhouden, moeders op speelpleintjes, vaders in het portiek die een praatje maken, kinderen op school en buurtbewoners in de winkels. Het begint dus inderdaad bij ons zelf, maar het levert ons allemaal iets op!

Maurice Crul is hoogleraar Onderwijs en Diversiteit aan de Vrije Universiteit Amsterdam en de Erasmus Universiteit Rotterdam.

New Yorkers kijken naar alles om hen heen door de etnische lens. Een buurt is Chinees, Italiaans of het was vroeger Pools en nu Colombiaans. Ook de lokale politiek wordt op die manier geduid. Een politicus is niet alleen een Democraat of Republikein maar ook Latino, Asian of African American. Ook mijn Sociologie en Politicolgie collega’s op de City University of New York en in Princeton analyseren de wereld om hen heen op een dergelijke manier. Van de manier waarop kinderen op school presteren tot de keuze waar iemand gaat wonen en de manier waarop mannen en vrouwen met elkaar omgaan wordt geduid door de etnische lens. Het was één van die dingen die mij als gasthoogleraar in New York opvielen en ik besloot een deel van mijn tijd in New York te besteden aan het nader onderzoeken van dit fenomeen.

Ik erken enerzijds het belang van iemands etnische afkomst maar tegelijkertijd geeft het mij ook een enigzins ongemakkelijk gevoel. Ik denk dat iemands etnische afkomsts niet altijd doorslaggevend is in de verklaring van zijn of haar gedrag, prestaties of opvattingen. Versmalt de etnische lens ons blikveld juist niet in plaats van dat het, kenmerkend voor een lens, ons beeld juist scherper maakt? Ik besloot om de proef op de som te nemen en twee onderwerpen te kiezen waarin de blik door de etnische lens vaak de dominante blik is. In het onderwijs is de etnische lens bijzonder sterk aanwezig en ook als men over buurten praat is dat het geval. In dit eerste deel van mijn verhaal kijk ik naar onderwijs.

Onderwijsprestaties worden, ook in Nederland, vaak uitgesplitst naar etnische groepen. Nederlandse kinderen met Nederlandse voorouders doen het meestal het beste in het onderwijs en Nederlandse kinderen met Turkse of Marokkaanse voorouders staan aan de andere kant van het spectrum. We weten dat veel van het verschil wordt verklaard door de opleiding van de ouders. Maar ook als je kinderen vergelijkt van ouders die hetzelfde opleidingsniveau hebben blijft er meestal nog een aanzienlijk verschil over. Dat wordt meestal aangeduid als de “etnische factor” of het “etnische verschil”. Wat dat precies betekent blijft vaak nogal vaag. Hechten ouders van Turkse of Marokkaanse afkomst soms minder belang aan onderwijs? Vinden zij het onderwijs van meisjes misschien minder belangrijk dan dat van jongens? De etnische lens opent de sluizen voor allerlei vooroordelen en stereotypen.

In mijn eigen zoektocht vond ik twee belangrijke argumenten tegen de etnische lens in het onderwijs. Ik heb ze uitgewerkt in een wetenschappelijk artikel en ik vat ze hier kort samen. Het eerste argument is de grote verscheidenheid binnen één en dezelfde etnische groep. We vinden bijvoorbeeld onder jongeren van Turkse afkomst ongeveer even veel voortijdige schoolverlaters als jongeren die een HBO of een universitair diploma hebben. Het relatief grote aandeel Turks-Nederlandse voortijdig schoolverlaters is voor de mensen die de wereld door de etnische lens bekijken een bewijs van een negatieve Turkse factor. Maar als etniciteit een verklaring zou zijn voor negatieve onderwijsuitkomsten hoe moet dit dan met het omgekeerde? Tenslotte is er een even grote groep juist opvallend succesvol gezien de lage opleiding van hun ouders. Als dit juist door de positieve Turkse factor komt hebben we een probleem: Ze kunnen niet allebei tegelijkertijd waar zijn. Als etnicteit een verklaring is voor voortijdig schoolverlaten, hoe kan dan tegelijkertijd etniciteit ook de verklaring zijn voor een positievere uitkomst?  De etnische lens heeft een zichtbaar probleem als niet alleen negatievere uitkomsten verklaard moeten worden maar ook de positievere.

Het andere belangrijke probleem van de etnische lens is dat door de focus op etniciteit de omstandigheden waaronder jongeren moeten presteren buiten schot blijft. Ik vond drie school-systeem-factoren die samen een alternatieve verklaringen geven voor de etnische verklaring van het verschil in prestaties. Het volgen van de peuterspeelzaal of de crèche, het bezoeken van een gemengde school en het selectie proces rond het schooladvies aan het eind van de basisschool. In het zogenaamde TIES-onderzoek dat ik heb gecoördineerd reconstrueerde we de schoolcarrières van 500 tweede generatie Turks-Nederlandse jongeren en 500 autochtone jongeren in Amsterdam en Rotterdam. De autochtone jongeren gingen ook bij een gelijke opleiding van de ouders ruim anderhalf keer zoveel naar havo en vwo dan de tweede generatie Turks-Nederlandse jongeren. Van de Turks-Nederlandse jongeren ging een deel naar de peuterspeelzaal of de crèche. Van die jongeren ging een veel groter deel later naar havo of vwo. Door de deelname wordt de helft van het gat gedicht in doorstroming naar havo en vwo met autochtone jongeren gedicht. Niet een etnische factor, maar de beschikbaarheid van een crèche plaats of de peuterspeelzaal is de reden voor het ontstaan van het verschil. Sommige Turks-Nederlandse kinderen uit de steekproef gingen niet alleen naar de peuterspeelzaal of de crèche, maar ook naar een basisschool waar de helft of meer van de kinderen van Nederlandse afkomst waren. Die tweede omstandigheid dicht bijna het hele gat in de doorstroom naar havo/vwo met de jongeren van Nederlandse afkomst. De derde factor is het selectie proces na de basisschool. Bij een niet onaanzienlijk deel van de jongeren van Nederlandse afkomst die een gemengd basisschool advies (vmbo-t/havo) krijgen weten de ouders hen toch op een havo/vwo school te krijgen. Dat lukt de Turkse ouders minder goed. Meer Nederlandse ouders weten een gemengd advies om te buigen in toegang tot een havo-opleiding. Als dit proces voor iedereen gelijk zou verlopen zou ook het laatste kleine verschil van de zogenaamde etnische factor worden weggewerkt.

De twee tegenargumenten bewijzen voor mij hoe belangrijk het is om kritisch te zijn over de etnische lens. In plaats van dat we zoeken naar waarin de Turkse ouders in gebreken blijven richt de lens van de onderzoeker zich hier op de gelijke toegang tot peuterspeelzalen en de creche en het belang van gemende scholen. Ook vanuit het oogpunt van beleid is het belangrijker om te kijken naar welke factoren schoolsucces bevorderen. De onderwijs omstandigheden moeten er ideaal gezien voor zorgen dat de achtergrondkenmerken van de ouders er niet meer toe doen. Als kinderen op de peuterspeelzaal Nederlands als tweede taal leren dan maakt het ook minder uit of je ouders het al dan niet goed spreken. Een kind wordt dan niet gestraft voor het feit dat zijn ouders deze taal niet goed machtig zijn. Ons streven moet zijn dat geen enkel kind de dupe wordt van wat zijn of haar ouders hen toevallig wel of niet kunnen meegeven. Wees daarom kritisch om de etnische lens te gebruiken bij het interpreren van verschil.

Maurice Crul is hoogleraar Onderwijs en Diversiteit aan de Vrije Universiteit Amsterdam en de Erasmus Universiteit Rotterdam.

Conform de voorspellingen heeft de Turkse premier Recep Tayyip Erdo?an de eerste directe presidentsverkiezingen gewonnen, waarmee hij na drie termijnen als pre­mier zijn macht continueren kan, omdat het ambt van president aan die behoef­ten kan en zal worden aangepast. Om dat mogelijk te maken heeft hij slechts een stevige zege van zijn partij bij de komende parlementsver­kiezin­gen nodig, en er bestaat weinig twijfel, dat hij die ook verwerven zal.

Zijn macht over de media is daartoe inmiddels groot genoeg, zoals al tijdens de campagne vooraf­gaande aan de verkiezingen van zondag bleek, waarbij zijn beide opponen­ten slechts een fractie van de zendtijd op tv kregen die aan Erdo?an was toebedeeld. In dat licht is zijn score eigenlijk heel matig te noemen ? Poetin doet het met dezelfde middelen in Rusland beduidend beter. Het betekent dat ondanks de grote electorale steun voor Erdo?an tegelijk ook de electorale weerstand tegen hem nog enorm is. Turkije blijft een in twee helften verdeeld land, en ook de belofte van Erdo?an dat hij de president van alle Turken zal zijn, zal daar weinig aan veranderen. Zijn gedrag jegens zijn politieke opponenten in het verleden lijkt dat voor de toekomst te garanderen.

Kortom: dat presidentiële stelsel, dat Erdo?an voor ogen staat, zal onge­twijfeld op verzet stuiten, maar het zal er wel komen. Er zijn eigenlijk maar twee grote westerse landen die dat kennen ? in vrijwel alle Europese demo­cratieën ligt het zwaartepunt bij het parlement, en vervult het staatshoofd slechts een ceremoniële rol. Meestal wordt het ook, als in Duitsland, door het parlement gekozen, gelijk vroeger in Turkije het geval was. Zwitserland moet het zelfs zonder echt vast staatshoofd doen; de taken van de bondspre­sident worden daar bij tourbeurt voor de duur van een jaar vervuld door een van de zeven ministers die samen de bondsraad vormen.

De uitzondering vormt ? naast de Verenigde Staten ? Frankrijk, sinds de stichting van de Vijfde Republiek in 1958. De sterke, direct gekozen president moest hier een antwoord vormen op de hopeloze verdeeldheid en verbrokkeling van het dominante parlement over tal van partijen tijdens de Vierde en Derde Republiek ? een probleem dat zich in Turkije met zijn kiesdrempel van 10 procent niet voordoet. In Duitsland kende men tijdens de Weimarrepubliek na 1918 die verbrokkeling ook, plus een sterke, direct gekozen president, wat uiteindelijk de opkomst van Hitler mogelijk maakte. Hier was de les: een ceremoniële president en een sterk parlement, waarin met behulp van een kiesdrempel het aantal partijen beperkt werd gehouden, zodat het land regeerbaar bleef.

In de Verenigde Staten is de president nu zeer machtig, ofschoon het Congres ? vaak met een meerderheid van de partij die niét het Witte Huis bewoont ? in staat is zeer veel wetgeving tegen te houden, en daarmee de besluitvorming kan verlammen. Alleen op het gebied van de buitenlandse politiek heeft de president een grote speelruimte, en mede daardoor is hij in de loop van twee eeuwen steeds machtiger geworden. Dat was door de opstellers van de Ameri­kaanse Grondwet indertijd niet voorzien, die streefden bewust naar een machteven­wicht, het machtsmisbruik van koningen indachtig. Overigens wordt de macht van de presi­dent in Washington mede ingeperkt door een sterk onafhankelijk rechter­lijk apparaat.

Wat betekent dit voor Turkije? Reden voldoende om zich zorgen te maken, omdat de trias politica in Ankara niet naar behoren functioneert. De uitkomst van de recente corruptieschandalen heeft bewezen dat Erdo?an al als premier in staat was om justitie te kortwieken. Met een meerderheid voor zijn AKP in het parlement valt te verwachten dat ook de wetgevende macht niet echt tegenwicht zal gaan bieden. Als direct gekozen president zal Erdo?an zich bovendien op het democratisch mandaat van de volkswil beroepen.

Turkije dreigt zich zo steeds verder van een constitutione­le in de richting van een plebiscitaire democratie te ontwikkelen. Dit cruciale onderscheid is ooit eens door de Amerikaans-Indische politicoloog Fareed Zakaria ge­maakt. In een constitutionele democratie komt de rechtsstaat voor de democratie ? letter­lijk: in dit soort landen is de rechtsstaat ouder. Neem Nederland, een rechtsstaat, een onafhankelijke rechterlijke macht met gelijkheid van alle burgers voor de wet. Sinds het begin van de negentien­de eeuw, maar pas een democratie ? met algemeen kiesrecht voor alle volwassen burgers ? sinds het begin van de twintigste eeuw. Die volgorde geldt ook voor de meeste andere landen in West-Europa.

Elders zien we vaak het fatale tegendeel: eerst directe verkiezingen ? en die rechtsstaat komt er vervolgens nooit. De wil van de meerderheid kan zo de rechten van de minderheid bedreigen. De essentie van een democratie is namelijk dat de meerderheid haar zin krijgt, die van een rechtsstaat dat de minder­heid tegen mogelijk machtsmisbruik van de meerderheid wordt be­schermd. In een autocratisch land als Rusland kan Poetin zeggen: ik ben door het volk geko­zen, dus ik kan namens het volk doen wat ik wil. De gekozen dictator ligt zo op de loer, omdat de rechts­staat ? die vanwe­ge de onafhan­kelijkheid van de rechterlijke macht een veel belangrij­ker bescher­ming voor de vrijheid van burgers vormt dan de democra­tie ? zo verder onder druk komt te staan. Helaas dreigt Turkije zich nu met Erdo?an meer in Russische dan in Europese richting te ontwikkelen.

Thomas von der Dunk is cultuurhistoricus.