In 2011 was Turkije nog ’s werelds snelst groeiende economie, maar nu ligt het land economisch op zijn gat. De Turks-Amerikaanse hoogleraar Financiën Elvan Aktas heeft ideeën over hoe Turkije het tij kan keren. ‘De sleutel tot succes is regionale stabiliteit.’

Vanaf 2014 gaat het steeds slechter met de Turkse economie. De schulden van het land worden gehouden in buitenlandse valuta en de kasstromen in het land gaan via de Turkse lira, die vanaf 2015 flink is gedevalueerd: van 2,99 Lira voor 1 euro naar 6,52 lira. De Turkse Lira devalueerde zelfs met 17 procent toen Trump in 2018 importtarieven op Turks staal en aluminium aankondigde. De prijzen zijn fors gestegen – er is 19,5 procent inflatie en de werkloosheid is met 14,7 procent weer op het niveau van tien jaar geleden. Sinds vorig jaar neemt het BBP van Turkije af en verkeert het land in een recessie.

De Kanttekening sprak over de Turkse economische recessie met de Turks-Amerikaanse hoogleraar Elvan Aktas, die vorige maand in Nederland was. Aktas doceert Financiën bij de Valdosta State University van Georgia en naast zijn analyse over Turkije – ‘Er is verkeerd geïnvesteerd’ – heeft hij een advies aan Turkse Nederlanders om economisch succesvol te worden: ‘Integreer. Wees een goede ambassadeur van je eigen cultuur, maar isoleer jezelf niet.’

Wat is de reden van uw bezoek aan Nederland?

‘Ik geef een aantal lezingen voor Turkse ondernemers. Die gaan vooral over aanpassing aan de zakenwereld in ontwikkelde landen, de regels, financiering, micro-economische vraagstukken. Daarnaast zijn er bijeenkomsten georganiseerd om jonge mensen te ontmoeten en ze begeleiding te geven qua onderwijs. Ook de zakenmensen die ik ontmoet moedig ik aan. Ze moeten hun certificaten halen, het boekhoudsysteem en het rechtssysteem kennen. Dat je een succesvol zakenman bent in Turkije betekent niet automatisch dat je een succesvol zakenman kunt zijn in Nederland of Amerika. Een ander problematisch aspect is culturele integratie. Daar heb ik mijzelf echt persoonlijk aan verbonden. Ik ben hier zelf door heen gegaan. Ik kom uit een zeer conservatieve familie in Turkije. Ik heb in Amerika de moeilijkheden van het aanpassen aan een nieuw thuisland zelf doorleefd. Het is een compleet andere cultuur.’

Heeft u het dan over een werkelijke verandering in uzelf of slechts over een verandering van gedrag om in het westerse leven te kunnen functioneren?

‘Dat eerste. Ik zeg tegen mijn Turkse vrienden dat ik nu een Amerikaan ben, die met ze praat in het Turks. Ik was 22 toen ik in de Verenigde Staten aankwam. Ik ben nu 46. Ik ga ook niet terugveranderen, mijn geest werkt nu anders: analytisch en kritisch denken, je denkbeelden en emoties scheiden van de zaken die van buiten komen. Ik kwam uit een Turkse gemeenschapscultuur, waar de groep voor je denkt, waar de groep je vertelt wat goed is. In Amerika kom je terecht in een jungle, alleen. Dat heeft verstrekkende implicaties voor jezelf, voor het zakendoen, voor families en gezinnen, voor huwelijken en voor de tweede generatie, je kinderen. Migranten die kinderen opvoeden in de westerse wereld hebben naast de gebruikelijke generatieverschillen een heleboel culturele botsingen met elkaar.’

Toch vormen Turken, ook in Nederland, vaak hechte gemeenschappen, waar je nauwelijks tussen komt.

‘Weet je waarom? Ze integreren niet. Zelfs de tweede en derde generatie voelen zich niet Nederlands. Ze voelen zich buitenstaanders. Daar liggen ook zaken van buiten aan ten grondslag. Maar door de verschillende landen culturen en opvattingen in Europa is het ook lastiger om hier te integreren dan in Amerika. In de Verenigde Staten is er meer een natuurlijke melting pot, omdat iedereen ergens vandaan komt. Amerika is onverschilliger dan Europa. In Amerika heb je als immigrant, vooral als je succesvol bent, twee keuzes. Of je geniet van dat succes en de voordelen die dat meebrengt, of draagt bij aan de samenleving. Die tweede keuze vereist integratie. Je moet je nek uitsteken en risico’s nemen. In Europa ligt dat moeilijker. Ik was vorig jar in Londen en ontmoette daar zeer rijke Pakistaanse zakenmensen. Zij vertelden me dat het moeilijk is om als donker én rijk persoon geaccepteerd te worden. De samenleving en het systeem zijn gedeeltelijk verantwoordelijk voor dit gevoel, maar zonder inspanningen van de immigrantengemeenschap en zonder rolmodellen blijft het altijd zoals het is. Immigranten moeten in de structuur van de samenleving terechtkomen. Anders zijn de tweede, derde en vierde generatie immigranten nog steeds buitenstaanders, kleine eilandjes in kleine glazen flessen. Ze zijn fysiek hier, maar hebben glazen plafonds aangebracht, die voelen alsof er geen manier is om vooruit te komen. Zelfs als er mogelijkheden zijn, kunnen ze het niet.’

‘Het zou weleens in het Nederlandse belang kunnen zijn om de Turkse economie niet te zien omvallen’

Het gaat economisch slecht met Turkije. Wat gaat daar mis?

‘Begin 2011 was Turkije nog de snelst groeiende economie van de wereld. De sleutel tot succes is regionale stabiliteit. Turkije verdient geld wanneer er vrede is in de regio. Vijf jaar geleden ging het nog goed, maar nu is het land naar binnen gericht. De grote buitenlandse investeerders uit het Westen hebben zich teruggetrokken. De directe investeringen en de productiecapaciteit in Turkije zijn de laatste twintig jaar enorm toegenomen, maar de laatste vijf jaar namen ze dramatisch af. Nederland neemt qua investeringen een uitzonderingspositie in. Waarom weet ik niet. Misschien heeft Nederland te veel geld uitgeleend aan de Turkse economie, bijvoorbeeld in obligaties. Het zou weleens in het Nederlandse belang kunnen zijn om de Turkse economie niet te zien omvallen.’

Hoe denkt u over de verhouding tussen de private sector en de overheid in Turkije?

‘Er zijn goede zakelijke kansen in Turkije. De mensen zijn hoog opgeleid, maar momenteel willen mensen juist weg uit Turkije omdat het systeem ze niet beloont. Wikipedia is nog steeds verbannen in Turkije. Hoe ga je een IT-sector opzetten wanneer het internet wordt gecensureerd? In Amerika is geen van de beste studenten geneigd om in de publieke sector te werken. Ze willen in de private sector werken en rijk worden. Maar in Turkije is het de droom van iedere succesvolle student om een overheidsbaan te krijgen, het recept voor levenslange stabiliteit. Daar zit een religieuze en culturele motivatie achter. In de Turkse en islamitische cultuur is de overheid heilig. Je gehoorzaamt de overheid en werkt voor de overheid. Die mentaliteit gaat eeuwen diep. Traditioneel is links verantwoordelijk voor een grote overheid, maar in Turkije maken nationalisten en conservatieven de overheid nóg groter. Turkije begint steeds meer te lijken op de andere landen in het Midden-Oosten, waar ook autocratische heersers aan de macht zijn. Wellicht heeft de islamitische wereld een eigen verlichtingsperiode nodig: niet op cultureel of op religieus vlak, maar op politiek vlak.’

Met het aankomend burgemeesterschap van CHP’er Ekrem Imamoglu in Instanbul lijkt de democratie toch krachtig genoeg in Turkije?

‘Istanbul is maar één stad. Heb je gezien met welke rechtvaardiging ze de uitslag van de verkiezingen in eerste instantie annuleerden? Hoeveel onafhankelijke journalistieke media zijn er in Turkije? Hoeveel burgerinitiatieven zijn er actief in het land? Mensen hebben er helaas niet het recht om te demonstreren of de overheid te bekritiseren. Imamoglu klaagt dat hij zijn boodschap niet voor het voetlicht kan brengen. En ik kan dit soort dingen zeggen, omdat ik sinds 2014 niet meer in Turkije woon.’

‘Nederland kan Turkije niet verliezen als strategisch bondgenoot’

Toen Erdogan in 2003 aantrad waren velen in en buiten Turkije toch blij met zijn hervormingsplannen?

‘Ook ik heb in Erdogan geloofd. Maar wanneer de persoon waarmee je trouwt verandert, dan kan het zijn dat je gaat scheiden. Het ging een tijd goed. Maar Turkije investeerde verkeerd. Het geld ging niet naar infrastructuur, productiecapaciteit voor export en onderwijs, maar naar de bouwsector. Destijds zei ik al: houd je geld vast in dollars, dan zal je vier dezelfde huizen kunnen kopen. Mensen die toen hebben geluisterd, hun huis hebben verkocht en dollars hebben ingeslagen, kunnen nu 2.7 huizen kopen met dezelfde dollar. En het gaat naar vier toe. Ik raad mensen daarom aan om geen onroerend goed in Turkije te kopen. De instituten functioneren niet. De wereldwijde rentedaling zal de situatie in Turkije ademruimte geven, maar de financiële wereld is niet dom. Als je wil zien wat er gaande is, volg dan vooral de obligatiemarkt. Rentetarieven op obligaties liegen nooit. Turkije lijkt af te stevenen op een economische crisis. Tenzij het land richting kiest, slim beleid gaat voeren en de overheid laat functioneren als in een liberale democratie.’

Hoe definieert u de liberale democratie?

‘Twee opeenvolgende vredig verlopen transities van macht. Turkije heeft er nog geen één gehad. Niet één. Het is tot nu toe altijd een overheid die te autocratisch en te streng werd, waarna er een militaire overname volgde. Ik gun Turkije een liberale democratie.’

Zou Turkije in dezelfde richting moeten opschuiven als Amerika? Een richting waar bilaterale gesprekken plaatsvinden met individuele landen en niet meer met machtsblokken? 

‘Nee. Atatürk, de stichter van het moderne Turkije, had een heldere kijk op integratie in de moderne wereld. Turkije kan geen krachtige regionale speler zijn als het de aanbiedingen van de Amerikanen en de Russen naast elkaar legt, zodat Turkije de voordelen daarvan kan optimaliseren. Turkije heeft een transparante, principiële en door het recht gestuurde overheid nodig. Maar het rechtssysteem is niet goed gegrond, want het is niet onafhankelijk en niet aangestuurd door de principes van een grondwet. Wie heeft de grondwet in Turkije geschreven? De generaals die in 1980 de laatste militaire staatsgreep leidden. De grondwet daarvoor werd geschreven door de generaals van de voorlaatste staatsgreep. En wie schreef de eerste grondwet? Atatürk, een generaal die ook door middel van een coup aan de macht kwam. Met andere woorden: democratie, secularisme, een transparante overheid, een dienende overheid: het kwam allemaal niet vanuit de samenleving zelf, maar werd van bovenaf opgelegd. Daarom is de Turkse samenleving – en ik kom uit precies zo’n familie – ingericht op politici die verkiezingen winnen en die het land naar hun ideologie vormen. Dat is structureel wat democratie betekent.  Je kunt een schip dat leunt naar een bepaalde kant niet recht houden door het stuur recht te houden. Je moet richting kiezen. Iedereen, van links tot rechts, die gelooft in de liberale democratie, iedereen die gelooft in een goede toekomst van Turkije, zal je vertellen dat het perspectief op een EU-lidmaatschap de hervormingsgedachte vleugels gaf. Maar die gedachte is nu verdwenen.’

‘Nieuwkomers moeten goed integreren en een productief onderdeel van de samenleving worden’

En hoe kijkt u aan tegen de relatie tussen Nederland en Turkije?

‘Die is veranderlijk. Zo zijn er door hele bevolkingsgroepen op straat sinaasappels met messen doorstoken als protest tegen Nederland. De Turkse psyche is onvoorspelbaar. Turkije en Nederland voeren handel met elkaar, maar zijn geen politieke partners. Pragmatisme is troef. Nederland kan Turkije niet verliezen als strategisch bondgenoot. Soms zijn progressieve Turken boos op Nederland en andere Europese landen, omdat de handel doorgaat ondanks de mensenrechtenschendingen in Turkije. Ik pleit niet voor een boycot. Laat menen handelen. Ik heb zes jaar in Miami gewoond. De Cubaanse bevolking daar dacht altijd dat een buitenlandse boycot het land zou doen veranderen, maar het was juist de handel. Open het land. Verandering moet van binnenuit komen.’

Wat zou u willen zeggen tegen Turken in de diaspora?

Integreer. Wees een goede ambassadeur van je eigen cultuur, maar isoleer jezelf niet. Het is OK voor mij om in Amerika te zijn. Dit maakt mij niet minder moslim, het maakt mij niet minder Turks en ik kan bijdragen aan de samenleving waar ik leef. Als ik alleen maar omga met Turkse mensen, wat doet dat dan voor mijn cultuur? Waarom ben ik dan in Amerika? Integreer. Turkse mensen zijn historisch gezien niet goed geïntegreerd. Kijk naar de Turken in Nederland, Duitsland en Frankrijk. De vierde generatie vecht nog steeds voor dezelfde dingen. Er zijn natuurlijk verbeteringen, zeker als je bijvoorbeeld kijkt naar hoe Turkse vrouwen zich opwerken. Dat moedig ik ook aan: ontwikkel jezelf, haal diploma’s, promoveer aan de universiteit, wordt professor. Het gaat mij niet om assimilatie en het opgaan en verdwijnen in de samenleving, maar om integratie ten bate van jezelf.’

En wat zou u willen zeggen tegen Nederlanders?

‘De Nederlandse samenleving is, ondanks de al dan niet terechte kritiek, een zeer inclusieve samenleving die diversiteit omarmt en een goed voorbeeld van een liberale democratie. Maar Europa is een zeer moeilijke plek om zo’n open samenleving open te houden, zeker met het oog op de recente vluchtelingengolf vanuit het Midden-Oosten. Omdat Europa vergrijst zijn nieuwkomers nodig. Maar ze moeten goed integreren en een productief onderdeel van de samenleving worden.’