‘Linkse partijen en centrumpartijen moeten bereid zijn tot discussie en politieke onderwerpen niet naar de taboesfeer verbannen, want als dat gebeurt komt er onvermijdelijk een democratische correctie en winnen de populistische partijen.’

Vorig jaar schreef correspondent Rutger Bregman van De Correspondent dat Geert Wilders de grote winnaar van de Tweede Kamerverkiezingen was. De PVV was weliswaar niet de grootste partij geworden, maar VVD en CDA hadden volgens hem de populistische standpunten van Wilders overgenomen. De uitlatingen van Stef Blok over de multiculturele samenleving, Sybrand Buma over vluchtelingen en overbevolking en Klaas Dijkhoff over probleemwijken lijken volgens critici ook in deze richting te wijzen.

Klopt deze analyse? Radicaliseren centrumrechtse partijen en bewegen ze zich meer en meer richting de PVV en Forum voor Democratie? De Kanttekening vroeg dat en meer aan historicus, schrijver en columnist Han van der Horst (Joop), historicus en ‘bloggende boerenzoon in wereldstad Amsterdam’ Jan Dirk Snel, historicus, VVD-coryfee en politiek commentator Arend Jan Boekestijn (BNR), lobbyist Paul van den Berg (Cordaid), politiek wetenschapper Joost van Spanje (Universiteit van Amsterdam) en journalist en politiek commentator Max van Weezel (Vrij Nederland).

Spelen met de rechtsstaat
Volgens Han van der Horst is het zo klaar als een klontje dat VVD en CDA radicaliseren. ‘Dat heeft met tactische redenen te maken. Ze doen dit voor de rechtse kiezer. Dat zag je ook tijdens de laatste Algemene Beschouwingen, waar de coalitiepartijen vooral hun best deden om zich goed te profileren en puntjes te scoren bij hun achterban en bij potentiële discussies. Het zijn ideologische discussies die geen geld kosten. Over de wezenlijke dingen werd vorige week nauwelijks gedebatteerd.’

Van der Horst vindt het heel ernstig dat de VVD bij monde van Dijkhoff heeft voorgesteld om wetsovertreders in probleemwijken dubbel zo hard te straffen. ‘Daarmee heeft de VVD een grens overschreden. Het is ongelooflijk dom. Ik woon in zo’n probleemwijk, in Schiedam. Ik snap waarom allochtonen zich van de samenleving afkeren en dat zo’n meisje denkt ‘ik laat mijn familie niet beledigen, nou ga ik helemaal een hoofddoek dragen’.’

Het CDA is volgens Van der Horst ook een verkeerde richting ingeslagen. ‘Buma heet geen Buma maar Van Haersma Buma. Hij is een Friese patriciër. Hij doet zich voor als een man van het volk, maar dat is een heel onnatuurlijke rol. Van Haersma Buma denkt dat hij met zijn kritiek op vluchtelingen, die voor overbevolking zouden zorgen, hoge ogen gooit bij PVV- en FvD-kiezers. Maar het gevolg van zulke uitspraken is juist dat PVV en FvD meer stemmen, meer aanhang krijgen.’ De Schiedamse historicus maakt zich grote zorgen over de toekomst van de Nederlandse politiek. ‘CDA en VVD zijn nu ook niet meer te vertrouwen zijn als het gaat om de rechtsstaat en de traditionele vrijheden, dat is echt heel ernstig.’

‘Politici maken discussies over integratie en vluchtelingen veel te groot’, stelt Snel. ‘Veel mensen hebben hier nauwelijks mee te maken. Het echte probleem is dat politici van allerlei richtingen te veel spelen met de rechtsstaat. Allerlei vrijheden waren vroeger echt minder, maar gewetensvrijheid (artikel dertien van de Unie van Utrecht, red.) was heilig. Daar bleef je vanaf. Maar types zoals Klaas Dijkhoff en ook Lodewijk Asscher en vele anderen kun je op dat kernpunt niet meer vertrouwen. Ze willen over de gewetens van anderen heersen. Je mag best proberen als overheid om mensen een bepaalde richting op te krijgen, maar respecteer ze wel en daaraan schort het.’

Marchanderen met principes
Stevige kritiek op de VVD levert Boekestijn, van 2006 tot 2009 parlementariër voor de VVD en tegenwoordig vooral bekend als politiek commentator. Boekestijn vindt de uitlatingen van Dijkhoff onliberaal. ‘Henk Korthals (liberaal politicus, actief voor de VVD vanaf de oprichting van de partij in 1948, red.) zou zich omdraaien in zijn graf. Echte liberalen staan pal voor de rechtsstaat, die geef je niet zomaar prijs. Het is echt onbegrijpelijk wat Dijkhoff heeft gezegd.’ Dat de VVD marchandeert met de liberale principes komt volgens Boekestijn omdat VVD’ers geen intellectuelen zijn. ‘De VVD heeft te weinig denkers, het gaat om bier drinken en gezelligheid. En er wordt te veel geluisterd naar spindoctors, die met plannetjes komen die het goed doen in de media. Of deze plannetjes ook liberaal zijn, daar kijkt men onvoldoende naar.’

Radicalisering is volgens Boekestijn vooral een VVD-probleem. Over het CDA van Buma is hij verrassend positief. ‘Buma nam – terecht – stevig afstand van Dijkhoffs uitspraken. De partij distantieerde zich ook van de controversiële uitspraken van VVD-minister Blok, die beweerde dat multiculturele samenlevingen niet vreedzaam kunnen zijn en Suriname een failed state is. Het CDA kiest voor de rechtsstaat.’

Van den Berg is het daar helemaal niet mee eens. Hij volgt als lobbyist Den Haag op de voet en heeft het CDA zien ‘afglijden’. ‘Het kantelpunt was 2010, toen het CDA besloot om met de VVD een minderheidskabinet te vormen, dat gedoogd werd door de PVV. Vanaf toen hadden de rechtse, conservatieve krachten in het CDA definitief het overwicht op de christelijk-sociale vleugel in de partij. Barmhartigheid en gerechtigheid, heel mooie christelijke principes, moet je nu met een nachtkaarsje zoeken in de fractie en de partij. Buma (en in het Kabinet vice-premier Hugo de Jonge, red.) presenteert zich de facto als het fatsoenlijke alternatief voor PVV en FvD, maar inhoudelijk schurkt hij steeds meer tegen de ideeën van Wilders en Baudet aan, bijvoorbeeld als het gaat om het migratie- en integratiebeleid. Buma heeft bijvoorbeeld het vluchtelingenverdrag ter discussie gesteld en wilde dit ook in het regeerakkoord opnemen. Dat heeft niets met de christendemocratische idealen van barmhartigheid en medemenselijkheid te maken, maar alles met populisme en het elkaar vliegen afvangen op rechts.’

Boekestijn ziet dat toch anders. Niet alleen is hij positiever over het CDA, maar ook vindt hij dat je over gevoelige kwesties wel het debat mag aangaan. ‘Dat moet echter wel op een rationele manier gebeuren. We moeten uiteraard ver wegblijven van vreemdelingenhaat en racisme. Het andere uiterste is dat op zulke vraagstukken, omdat ze worden aangekaart door populisten, een taboe komt te liggen. Ik kom altijd op voor de rechtsstaat, maar ik wil de problemen van de multiculturele samenleving benoemen. Ik wil daarnaast frank en vrij over de politieke islam praten, maar het probleem is dat veel mensen die zeggen dit ook te willen doen vooral bezig zijn met het maken van domme generalisaties over islam en moslims. Het is kortom heel lastig. Linkse partijen en centrumpartijen moeten bereid zijn tot discussie en politieke onderwerpen niet naar de taboesfeer verbannen, want als dat gebeurt komt er onvermijdelijk een democratische correctie en winnen de populistische partijen.’

Na-apen en buitensluiten
Met die laatste opmerking is Van Spanje het roerend eens. ‘Uit wetenschappelijk onderzoek blijkt dat het na-apen van populisten niet werkt en het buitensluiten van populistische partijen door middel van een cordon sanitaire ook niet. Alleen als gevestigde partijen het allebei doen – populisten uitsluiten en op hetzelfde moment hun agendapunten serieus nemen en tegemoetkomen aan hun achterban – kan het populisme effectief worden bestreden. In België bijvoorbeeld werden de extreemrechtse Rexisten effectief bestreden, omdat de gevestigde partijen Léon Degrelle en zijn kornuiten buitensloten en tegelijkertijd zijn conservatief katholieke achterban de hand reikten. Op eenzelfde manier werden de communisten na de Tweede Wereldoorlog bestreden. Ze mochten niet meeregeren, maar sociaaldemocraten namen wel hun agenda goeddeels over.’ In 1991 beweerde toenmalig VVD-leider Frits Bolkestein dat ‘de islam’ op gespannen voet zou staan met een aantal beginselen van de liberale samenleving. Tegelijkertijd deed de VVD mee aan het cordon sanitaire wat de Nederlandse politiek had gelegd om de Centrum Democraten van Hans Janmaat.’

Volgens Van Spanje zijn centrumrechtse partijen sinds eind jaren negentig wel verder naar rechts opgeschoven. ‘Dat weten we bijvoorbeeld van partijplaatsing door experts tussen 2000 en 2004, wat ik beschreven heb in mijn artikel over ‘besmettelijke’ partijen. En bijvoorbeeld van analyse van partijprogramma’s centrumrechtse partijen in vijftien West-Europese landen sinds 1944, die gemiddeld een stijging van kritiek op multiculturalisme vertonen sinds eind jaren negentig, wat te lezen is in mijn boek Controlling the electoral marketplace.’

Oprispingen van stoerheid
Moeten we ons echt grote zorgen maken over VVD en CDA? Van Weezel denkt dat het allemaal wel meevalt. ‘Radicalisering is een te groot woord.’ Hij beschouwt de uitlatingen van VVD-politici Blok en Dijkhoff als ‘oprispingen van stoerheid’. ‘Het is verkiezingsretoriek, net als Mark Ruttes ‘pleur op’. Blok bood meteen zijn verontschuldigingen aan en ook Dijkhoff krabbelde terug. De VVD maakt geen echte ruk naar rechts, want dan zouden ze voet bij stuk houden en aan deze standpunten blijven vasthouden.’

Het CDA heeft volgens Van Weezel wel ‘een structurele ruk naar rechts’ gemaakt. ‘De partij is onder Buma bezig zich rechts van de VVD te positioneren. Vandaar die aandacht voor het Wilhelmus, verplicht museumbezoek, maatschappelijke dienstplicht en Buma’s opmerking dat klimaatmaatregelen niet ten koste mogen gaan van de gewone man.’ Toch is Van Weezel voorzichtig met het opplakken van het etiket ‘populistisch’. ‘Bijna elke partij is een beetje populistisch. Tijdens de Algemene Beschouwingen had bijna iedereen het over gewone mensen. Ook Lodewijk Asscher, Jesse Klaver en Lilian Marijnissen.’