‘Ik ben zelf atheïst en seculier, maar als wetenschapper bekijk ik religies in hun sociale context.’

Ophef op Twitter. Historicus Peyman Jafari (Universiteit van Amsterdam) twittert naar aanleiding van het manifest Vrij Links moet trouw zijn aan zijn vrijzinnige, seculiere wortels van Asis Aynan, Femke Lakerveld, Eddy Terstall en Keklik Yücel, dat op 17 mei in de Volkskrant verscheen, dat er genoeg ‘zelforiëntaliserende’ Turken, Iraniërs, etc. zijn. Hij kreeg kritiek van enkele Turken, onder wie Tweede Kamerlid Zihni Özdil (GroenLinks).

Wat is oriëntalisme eigenlijk? En bestaat er ook zoiets als zelforiëntalisme? De Kanttekening sprak erover met Jafari, opiniemaker Arthur van Amerongen (columnist voor de Volkskrant en HP/De Tijd), historicus Han van der Horst en Gert Jan Geling, onderzoeker aan het Leids Universitair Centrum voor de Studie van Islam en Samenleving (Universiteit Leiden).

Oriëntalisme
De term oriëntalisme komt bij de Palestijnse literatuurwetenschapper Edward Said vandaan, die in zijn beroemde boek Orientalism (1978) de westerse blik op het Oosten hekelde. Volgens Said stelt het Westen het Midden-Oosten voor als barbaars, irrationeel en verleidelijk, terwijl het Westen beschaafd, rationeel en deugdzaam zou zijn. Jafari definieert oriëntalisme als: ‘Een westerse visie op de islamitische wereld, die deze wereld essentialistisch en dus a-historisch opvat. Dat de islamitische wereld verandert en dat er tussen moslims enorme onderlinge verschillen zijn wordt in het oriëntalisme niet onderkend.’

Mustashriqin
Voor studenten niet-westerse Geschiedenis en Arabisch gold Saids magnum opus lange tijd als de Bijbel. Van Amerongen, die in de jaren tachtig Semitische talen in Amsterdam studeerde, vertelt. ‘Het woord van Said ging er in als Gods woord in een ouderling. Orientalism was een heerlijk boek en een zeer inspirerende grabbelton. Ik haalde de krenten uit de pap en dus bereikte Said bij mij precies het tegenovergestelde. Dankzij zijn ‘tips’ genoot ik van het oriëntalisme dat hij zo verfoeide. Ik geniet van die romantische, erotische kijk op Noord-Afrika, Egypte en de Levant. In het Bardo-museum in Tunis –  ja, waar in 2015 die islamitische terreuraanslag door mohammedaanse jihadisten is gepleegd – hangt een schitterende collectie van de Oriëntalisten en met name van Eugène Delacroix. Lekker veel dames in de hamam, de wellust en de geilheid spatten ervan af. De ‘preciezen’ bij de vakgroep Arabisch waarschuwden mij dat mustashriqin, oriëntalisten in het Arabisch, een scheldwoord was in het Midden-Oosten. Nou, daar heb ik niets van gemerkt. Zo lang je maar betaalde voor al die zondige uitspattingen was er niets aan het handje.’

Said-adepten

Van der Horst: ‘Saids verhaal is op punten aanvechtbaar, het is deels achterhaald, maar het is geen onzin. Orientalism is in de analyse heel scherp. Said heeft gelijk als het over de populaire cultuur gaat. Denk aan het beeld van de sensuele oosterling, die behalve exotisch ook wreed is. Dit oriëntalistische beeld zie je terug in de schilderijen van Delacroix. Toch overdrijft Said soms. Daarom is de polemiek die hij voerde met historicus Bernard Lewis mijns inziens geëindigd in een gelijkspel.’ Kritisch is Van der Horst vooral op ‘de Said-adepten’. ‘Gloria Wekker en anderen die vinden dat ‘witte’ wetenschap niets waard is en gedekoloniseerd moet worden, omdat het onderzoek gedaan is door ‘witte’ mannen. Mijn huidskleur diskwalificeert mij voor geen enkele uitspraak. Maar het kan natuurlijk best zijn dat ik onzin verkoop.’

Recht van spreken
Jafari benadrukt dat hij niet van die school is die mensen op hun huidskleur beoordeelt. ‘Zihni Özdil vindt, zo schrijft hij op Twitter, dat socioloog Merijn Oudenampsen geen kritiek mag leveren op islamcritici met een islamitische achtergrond, suggererend dat hij daarmee hun agency, recht van spreken, niet erkent. Daar ben ik het volstrekt mee oneens. Ook mensen met een islamitische achtergrond kunnen een oriëntalistische visie op de islam hebben.’ Jafari spreekt van ‘zelforiëntaliseerders’. ‘Mensen die het oriëntalisme hebben geïnternaliseerd. In de negentiende en twintigste eeuw hebben Turkse en Iraanse nationalisten, in reactie op het westerse imperialisme en oriëntalisme, een anti-islamitisch nationalisme ontwikkeld. De Iraniërs grepen terug op het pre-islamitische Perzische Rijk, de Turken verheerlijkten de pre-islamitische Turkse steppevolken. De islam werd essentialistisch voorgesteld, als een achterlijke religie die bestreden moest worden. Orthodoxe moslims hadden geen godsdienstvrijheid.’

Desoriëntalisme
Van Amerongen vindt de term ‘zelforiëntalisme’ een beetje raar. ‘Als een Turk in Nederland kritisch is op de islam, is er juist sprake van ‘desoriëntalisme’. Hij of zij wil Turkije juist hoog opstoten midden in de vaart der volkeren.’

Geling, die werkt aan een proefschrift over ex-moslims in Nederland, heeft ook kritiek. Hij is bang dat het begrip ‘zelforiëntalisme’ seculiere moslims en ex-moslims monddood maakt. ‘Het is belangrijk om te constateren dat islamkritiek vanuit Turkse of Arabische hoek niet per definitie ingegeven hoeft te zijn door de westerse traditie en door de negatieve percepties vanuit het Westen over de Oriënt, wat dan geduid wordt als oriëntalisme. Vanuit mijn eigen onderzoek zie ik dat er ook een sterke seculiere grassroot-beweging is ontstaan in Turkije, Iran en Arabische landen, die haar islamkritiek ook onderbouwt met een beroep op vrijdenkers uit de eigen traditie. Bovendien grijpt men soms terug naar pre-islamitische tradities. Vanuit dat perspectief is het automatisch linken van een islamkritische houding van iemand met een Turkse achtergrond aan oriëntalisme gewoon misplaatst. Dat duidt op een eenzijdige kijk op de realiteit van het seculiere denken in het Midden-Oosten.’

Sociale context
Jafari werpt tegen dat het gaat om de manier waarop de islam bekritiseerd wordt. ‘Ook moslimfundamentalisten hebben een essentialistisch beeld van de islam, waar ik het volstrekt niet mee eens ben. Hun beeld van de islam is een spiegelbeeld van dat van de seculiere nationalisten. In Iran en Turkije is er sprake van een pendulebeweging. Vroeger werden de gelovigen onderdrukt door de seculieren, nu worden de seculieren onderdrukt door de ayatollahs en door Erdogan. Ik ben zelf atheïst en seculier, maar als wetenschapper bekijk ik religies in hun sociale context. Het christendom kent ook veel geweld. Toch zegt niemand dat de Spaanse Inquisitie het ware christendom vertegenwoordigt.’