Onze verslaggever Freek de Swart toog naar Noord-Ierland en peilde er de stemming over brexit en de verhoudingen tussen katholieken en protestanten. ‘We moeten er als gemeente alles aan doen om de kloof in de samenleving te dichten, heel de mensheid hoort tot dezelfde familie.’

Over een kleine drie maanden verlaat het Verenigd Koninkrijk de Europese Unie. In 2016 stemde een kleine meerderheid van tweeënvijftig procent van de bevolking voor dit vertrek en de Britse regering is vooralsnog vastberaden dit advies op te volgen. De kans dat deze scheiding van de EU gepaard gaat zonder een nieuwe relatieovereenkomst wordt echter ook met de dag groter. Het voorlopige akkoord dat de Unie heeft gesloten met premier Theresa May lijkt namelijk geen meerderheid te krijgen in het Britse Lagerhuis. Onderzoeken van zowel de EU als de Britse overheid concluderen dat een zogeheten ‘no-deal brexit’ gepaard gaat met grote financiële onzekerheid en lange files bij de grens. Een dergelijke harde brexit ligt in Noord-Ierland extra gevoelig. Dit zou namelijk ook voor een harde scheiding zorgen tussen Noord-Ierland en de Republiek Ierland. Ulster, zoals Noord-Ierland ook wel wordt genoemd, was decennialang het toneel van een gewapend conflict. Aan de ene kant stonden katholieke nationalistische Ieren die zich bij de Republiek Ierland wilden aansluiten, aan de andere kant protestantse Britse unionisten die onderdeel van het Verenigd Koninkrijk wensten te blijven. Het conflict dat de naam ‘The Troubles’ kreeg, zorgde uiteindelijk voor meer dan vijfendertighonderd doden en bijna vijftigduizend gewonden. Dankzij de Goede Vrijdag-akkoorden kwam er in 1998 eindelijk een einde aan dit bloedvergieten. Mocht er dankzij een harde brexit weer een harde grens verschijnen tussen Ierland en Noord-Ierland, dan is dat een schending van dit vredesakkoord. De Kanttekening peilde de stemming in Belfast rondom Kerstmis over brexit, identiteit en de kans op nieuw geweld in het land van de groene heuvels.

Secularisatie kent geen grenzen

Dat Noord-Ierland niet meer het Noord-Ierland is van dertig jaar geleden is misschien nog wel het beste te zien aan de kerkbanken. Zelfs tijdens de kerstnachtdienst van de presbyteriaanse kerk Fisherwick is er nog meer dan genoeg plaats in de herberg. Ook dominee Derek McKelvey vooraan bij het altaar is eigenlijk al sinds 2013 met pensioen. Speciaal voor de geboorte van Jezus maakt hij eenmalig zijn rentree. ‘Ik heb hier vijfentwintig jaar gepredikt en deze kerstdienst past mij als een handschoen’, laat hij na afloop zelfverzekerd weten. Dat zowel de katholieke als protestantse kerken steeds minder mensen trekken, doet hem als kerkman pijn. Volgens hem zijn zowel noordelijk als zuidelijk Ierland de afgelopen decennia getransformeerd in typische westerse seculiere samenlevingen. Dat dit niet altijd terug is te vinden in de cijfers, komt volgens McKelvey vooral doordat veel Noord-Ieren het geloof gebruiken om aan te geven bij welke stam ze horen: unionisten of nationalisten. ‘Sommige mensen zeggen: ik ben geen christen, maar wel protestants. Voor mij is dat een contradictio in terminis.’

De geestelijke stemde zelf tijdens het brexit-referendum overigens voor het EU-lidmaatschap van het Verenigd Koninkrijk. McKelvey vertelt dat hij een zomerhuis bezit in de republiek en op sommige plaatsen wel vier keer achter elkaar de kronkelende grens overgaat tussen Ierland en Noord-Ierland. Angst dat The Troubles terugkeren in Belfast of andere delen van Ulster heeft McKelvey daarentegen niet. Volgens hem is het leeuwendeel van de Noord-Ieren aan beide kanten tegen geweld. ‘Je hebt een minuscuul groepje republikeinse dissidenten, maar die krijgt geen steun vanuit de gemeenschap. Brexit gaat The Troubles niet hervatten, daar is meer voor nodig.’ McKelvay wijst erop dat in het Goede Vrijdag-akkoord bovendien duidelijk staat dat de Noord-Ierse bevolking zelf beslist of het republikeins wil worden of in de unie met Engeland wil blijven. Ook is de geestelijk vader hoopvol op een goede afloop van brexit voor alle Britten. ‘Ik denk dat onze politici uiteindelijk wel met een soort van oplossing komen, misschien met wat gesjoemel.’

Iets verderop zit Gareth Clegg. De jonge Noord-Ier woont momenteel in Canada, maar is voor de feestdagen weer even terug in zijn Belfast. Met verbazing volgde hij de afgelopen jaar het brexit-debat in zijn thuisland. ‘Van een afstandje ziet brexit er zeker uit als een puinhoop. Vooral de besluiteloosheid van de overheid valt hierbij op.’ Clegg stemde voor remain, noemt Mays deal niet geweldig en een no-deal Brexit zelfs een ramp voor Noord-Ierland. Stiekem hoopt hij dan ook op een tweede referendum. ‘Ik snap dat een people’s vote niet erg democratisch is, maar democratie is soms ook wat rafelig.’ Clegg merkt verder dat brexit zorgt voor nieuwe spanningen tussen het katholieke Sinn Fein en de protestantse politieke partij DUP (Democratic Unionist Party). Problemen die vroeger met de mantel der liefde werden bedekt, staan volgens hem nu weer vol in de schijnwerpers. Zelf identificeert Clegg zich overigens met geen enkele politieke partij en maakt hij zich net als de dominee meer zorgen om het secularisme. Dat veel atheïstische inwoners van Belfast zich nog steeds identificeren met ‘de katholieke republiek Ierland’ of ‘het protestantse koninkrijk’, komt volgens hem door opvoeding. ‘Mensen worden hier grootgebracht met het idee dat ze anders zijn dan de ander, er is een superioriteitsgevoel aan beide kanten.’

De volgende ochtend is het kerstdag en sluiten we ons aan bij een katholieke dienst in de Saint Brigid’s Parish. Hier zit de kerk wel bijna tot de nok toe vol, als blijkt dat ook priester Robert Feullerton eigenlijk al met pensioen is. In zijn preek verhaalt hij over de spontane kerstvrede tussen Britse en Duitse soldaten tijdens de Eerste Wereldoorlog. ‘We moeten er als gemeente alles aan doen om de kloof in de samenleving te dichten. Heel de mensheid hoort tot dezelfde familie’, houdt Feullerton zijn volgelingen voor. Hoewel in het algemeen protestante Noord-Ieren voor leave stemden en katholieken voor remain, blijkt de situatie op de grond wat genuanceerder te liggen. Waar we in de protestantse Fisherwick-kerk vooral remainers tegenkwamen, ontmoeten we in de Saint Brigid’s-parochie vooral leavers zoals Liam. Hij heeft het idee dat de mensen aan de top doelbewust brexit aan het saboteren zijn. ‘Eerst geven ze de leiding voor brexit aan een remainer en daarna werden alle echte brexiteers, zoals Boris Johnson en David Davis, gemuilkorfd.’ Hoewel Liam erkent dat er nog steeds veel oud leed zit tussen de twee geloofsgroepen in Belfast, ziet ook hij The Troubles niet terugkomen. ‘Niemand gaat vechten over brexit, dat is onderdeel van Project Fear. Ik hoop wel dat de politici hun woord houden en de bevolking niet verraden, anders heb je pas echt troubles.’

Ook Cynthia Lehane stemde voor leave. Ze wil hierover ook best een interview geven, maar alleen als er eerst een kruisje wordt geslagen bij de kerststal met een opvallend klein Jezus-baby’tje. ‘Bijgeloof’, geeft ze als reden hiervoor op. Eenmaal buiten de kerk vertelt Lehane dat ze spijt heeft van haar leave-stem. ‘Ik had te weinig informatie en heb te veel geluisterd naar de opinie van anderen. Toen ik stemde werd ons verteld dat we er financieel op vooruit zouden gaan. Ik voel me misleid door de parlementsleden in Westminster.’ Ook het feit dat jonge Britten straks wellicht niet meer vrij kunnen reizen binnen de EU en de exodus van Poolse doktoren baren haar zorgen. Verder ziet ze een terugkeer van The Troubles absoluut als een mogelijkheid. Lehane is dan ook een sterk voorstander van een tweede referendum nu duidelijk is wat brexit betekent. Hierna vertelt Lehane dat ze geboren en getogen is in het Verenigd Koninkrijk, maar wel Ierse ouders heeft. Sinds ze in Belfast woont, merkt ze dat veel Noord-Ieren dichtklappen wanneer je over politiek begint. ‘Ze horen mijn naam Cynthia en denken dan meteen VK, maar dan zeg ik mijn volledige naam: Cynthia Maria Theresa en dan weten ze dat ik ook een Ierse achtergrond heb.’ Hoewel Lehane verschillen ziet tussen Engeland en Noord-Ierland, zijn deze volgens haar niet groter dan tussen Noord-Ierland en Ierland. Niet alleen vindt ze de prijzen in de republiek duurder, ook qua mentaliteit merkt ze een grensverschil. ‘De mensen zijn hier erg gemakkelijk om mee te praten en je maakt dan ook snel nieuwe vrienden.’

Belfast’s Big Two
De volgende dag is het Boxing Day in Noord-Ierland. Traditioneel de dag dat veel derby’s worden uitgevochten op de Engelstalige voetbalvelden. In Belfast speelt Linfield tegen Glentoran op Windsor Park. De twee teams domineren samen de Noord-Ierse competitie en staan bekend als Belfast’s Big Two. Al snel blijkt dat ook op het sportveld sektarische spanningen niet ongewoon zijn. Vroeger bestond Belfast’s Big Two namelijk uit het protestantse Linfield en het katholieke Belfast Celtic. Hier kwam een eind aan vanwege rellen tijdens de Boxing Day-wedstrijd in 1948. Een aanvaller van Belfast Celtic liep hierbij een gebroken been op en ook andere spelers raakten zwaargewond. Niet veel later werd de voetbalclub in zijn geheel ontbonden. Plaatsvervanger Glentoran zorgt voor minder onrust. Net als Linfield is dit een protestantse Unionisten-club, al heeft het team wel meer katholieke spelers onder contract gehad dan Linfield. De wedstrijd zelf mondt uit in een makkelijke 4-0 overwinning voor Linfield. Dit tot grote vreugde van Michael Caldwell, die zichzelf omschrijft als een overtuigd unionist. Volgens de Linfield-supporter zijn de verschillen tussen Ierse en Britse cultuur letterlijk te veel om op te noemen. Na wat aandringen somt Caldwell er een paar op. ‘Wat wij Boxing Day noemen heet in de republiek Saint Stephen’s Day. Unionisten volgen de koningin, republikeinen de Taoiseach (Ierse titel voor de premier van Ierland, red.).’ Hoewel Linfield volgens Caldwell een protestantse club is, heeft dit enkel met identiteit te maken en niet met religie. Net als veel andere supporters verwacht hij niet dat The Troubles zullen terugkeren vanwege brexit. Hoewel Caldwell zelf remain stemde, heeft hij vrede met een vertrek uit de EU als de meerderheid van zijn landgenoten dat wenst. ‘Brexit gaat deze regio niet veranderen, of het nu no deal wordt of Mays deal.’ Hierna vertelt Caldwell dat hij in oktober naar Nederland komt voor de interlandwedstrijd tussen Oranje en Noord-Ierland. Volgens hem bewijs dat het leven van de Britten ook in het buitenland niet zal veranderen. Op de vraag of hij niet bang is voor de terugkeer van The Troubles laat Caldwell een schamperlachje horen. ‘The Troubles komen niet terug, het verleden is voorbij. Dat Linfield vandaag wint, vind ik veel belangrijker.’

Collega-supporter Marc Whatford is het totaal niet eens met deze analyse van Caldwell. Ook noemt hij de Ierse en Britse cultuur, op drankgebruik na, vrijwel identiek. Wel erkent hij dat Noord-Ier zijn soms lastig is in het buitenland. ‘Ik ben Brits en Noord-Iers, maar op vakantie zeg ik vaak dat ik Iers ben, omdat ik dan niet zoveel hoef uit te leggen.’ Brexit kwalificeert hij als een ramp ‘vanaf allereerste begin tot het uiterste einde’. ‘Ik leg de schuld hiervoor bij de aanstichter van dit alles: David Cameron. Een kleine minderheid heeft hierna hard campagne gevoerd en veel mensen meegekregen op de bandwagen.’ Volgens Whatford hebben niet alleen unionisten massaal voor brexit gestemd, maar ook hardliners aan katholieke zijde. Deze denken volgens hem dat problemen rondom een harde grens een verenigd Ierland dichterbij brengt. Ondanks het Goede Vrijdag-akkoord zijn spanningen tussen katholieken en protestanten volgens Whatford altijd in meer of mindere mate aanwezig gebleven. Hij sluit een burgeroorlog dan ook niet uit wanneer de grenssituatie tussen Ierland en Noord-Ierland niet correct wordt opgelost. ‘Waar ik zal zijn tijdens zo’n conflict? Ik ben politieagent, dus waarschijnlijk aan het werk!’

Muren die altijd openstaan

Na het voetballen is het de hoogste tijd om de bekendste bezienswaardigheid van Belfast te bezoeken. Ondanks het Goede Vrijdag-akkoord staan er kriskras door de stad namelijk nog steeds kilometers aan afscheidingsmuren. Hoewel deze eufemistisch genaamde ‘Peace walls’ tegenwoordig vooral dienst doen als toeristische trekpleister, hebben ze nog steeds een veiligheidsfunctie. Dat is vooral goed te merken in het nabijgelegen Shankill Road. Deze straat was tijdens The Troubles het epicentrum van unionistische paramilitaire organisaties zoals de Ulster Volunteer Force. Dit gewelddadige verleden is verder ook terug te zien aan de vele murals in dit gebied. Soms herdenken de muurschilderingen de terreurslachtoffers, de andere keer krijgt de IRA (Irish Republican Army, verzamelnaam voor verschillende Ierse separatistische organisaties) een veeg uit de pan. Ook Jack Mitchell is duidelijk vast onderdeel van het interieur in deze straat. De gepensioneerde man groet vrijwel iedereen die langsloopt bij naam. Vaak wordt dit gevolgd door een plagerige kwinkslag of groeten die aan iemand anders moeten worden doorgegeven. Mitchell herinnert zich nog goed het geweld dat tijdens The Troubles plaatsvond tussen Shankill Road en de katholieke Falls Road iets verderop. Ook hij gooide in die tijd molotovcocktails naar zijn katholieke stadsgenoten. ‘Of ik ooit iemand verwond heb? Ik hoop het! Of tenminste, dat hoopte ik toen.’ Mitchell vertelt dat hij paratroeper in het leger is geweest en hierdoor wel wat gewend is qua geweld. Dit geldt volgens hem voor de meeste bewoners van Shankill. ‘Als er ergens in de wereld een autobom afgaat, rennen de mensen weg. Hier gaan de mensen kijken wat er aan de hand is.’

Mitchell stemde voor leave en is er nog steeds van overtuigd dat het Verenigd Koninkrijk beter af is zonder EU-lidmaatschap. ‘EU-politici mogen ons niet. Ze willen een superstaat worden net als de Verenigde Staten en ze maken wetten die niet bij ons passen.’ Als voorbeeld hiervan verwijst hij naar het Europese gerechtshof, dat volgens hem alle IRA-leden heeft vrijgesproken tijdens The Troubles. Ook hekelt Mitchell Polen die illegaal nabijgelegen rivieren leegvissen met netten. Enigszins nostalgisch denkt de pensionado terug aan Margaret Thatcher, die brexit volgens hem allang gesetteld zou hebben. Toch verwacht Mitchell dat het Verenigd Koninkrijk ook de slechte deal van May wel overleefd. ‘We hebben altijd onszelf bestuurd zonder hulp en regeerden over een derde van de wereld. Ook dit zullen we klaren.’ Angst voor nieuw oplaaiend sektarisch geweld heeft de oud-militair niet. Hij wijst erop dat ook tijdens The Troubles de overgrote meerderheid aan beide kanten gewoon met elkaar kon opschieten. ‘Je hebt extremisten aan beide zijden. Gerry Adams en andere topleden van de IRA en Sinn Fein wonen allemaal in grote huizen, maar ja, gangsters zullen altijd gangsters blijven.’ Als bewijs dat de troebele soep niet zo heet werd gegeten als die op televisie soms werd opgediend, noemt Mitchell zijn katholieke vriendin van wie hij vlak voor het interview afscheid nam. Ook blijkt Mitchell een aardig woordje Gaelic (ook wel Iers of Iers-Gaelisch, een Keltische taal die officieel is in Ierland en Noord-Ierland) te spreken. ‘Vroeger spraken de protestanten hier vaak ook Gaelic, maar door de IRA is taal nu gepolitiseerd. Nu betekent Gaelic spreken meteen dat je republikein en katholiek bent.’

Aan de andere kant van de muur een paar honderd meter verderop houdt verzorger Brendan Parker ondertussen een pauze bij de ingang van het Maureen Sheehan Centre. Hij heeft niet gestemd tijdens het referendum en erkent ruimhartig dat hij er nog steeds weinig van begrijpt. De schuld hiervoor legt hij voor een gedeelte bij zowel de overheid als zichzelf. ‘Dat we niet weten wat er met brexit gaat gebeuren is beangstigend.’ Wel heeft Parker een duidelijke mening over hoe de toekomst van zijn land eruit zou moeten zien. ‘Noord en zuid horen samen een vrij eiland te zijn, al zal dit nooit gebeuren. Er wordt te veel geld verdiend aan de splitsing door mensen die het voor het zeggen hebben.’ Ook de verzorger schetst een beeld van het dagelijkse leven in Belfast waarbij de gemeenschappen aan beide kanten goed met elkaar overweg kunnen. Er wordt geshopt in elkaars winkels en een conflict is pas een conflict als je er zelf over begint. Parker kijkt dan ook vooral naar zichzelf en de naasten om hem heen. ‘Voor de toekomst hoop ik vooral op gezondheid voor mezelf. Als arbeider heb je uiteindelijk toch weinig te zeggen over het beleid wanneer het erop aankomt.’