De definitieve verkiezingsuitslag is nog niet bekend, maar het is een nek-aan-nekrace tussen de PVV en D66. Hoe duiden deskundigen deze uitkomst? En hoe gaat het verder bij de kabinetsformatie?

Ina Brouwer, advocaat en mede-oprichter van GroenLinks

‘De PVV mag dan misschien alsnog de grootste worden, de partij verloor een groot aantal zetels en het raakte geïsoleerd. Dat is historisch en wat mij betreft het grootse resultaat. Er is veel mis met de democratie in Nederland, maar het feit dat honderdduizenden mensen niet meer op de PVV hebben gestemd en de grote partijen PVV hebben uitgesloten is echt winst.’

‘Het is zuur ja, dat GroenLinks-PvdA niet verder komt dan 20 zetels. Ik had wel iets meer zetels verwacht. Maar ik ben niet zo gefixeerd op links, of op die ene partij. We moeten veel meer denken in termen als ‘progressief’, het gaat om bewegingen. We hebben oplossingen nodig die bij deze tijd passen. En als je dan kijkt naar de programma’s van D66 en het CDA, dan zijn er best veel overeenkomsten met die van GroenLinks-PvdA.’

Negatieve energie

‘We moeten nu zien welke coalitie er gevormd wordt. Met een partij als JA21 erbij zal een volgend kabinet zich toch weer moeten inlaten met extreme punten. Daar raak je veel negatieve energie aan kwijt. Datzelfde geldt voor het scenario waar de PVV van Geert Wilders toch de grootste wordt. Hij zal zich dan eerst weer gaan beklagen over het feit dat zoveel miljoenen stemmen worden genegeerd. Dat kan maanden duren.’

‘Ik ben voorstander van een stabiel, centrumkabinet dat hoeft niet eerst te gaan shoppen bij de uiterste partijen. We kunnen hoop putten uit deze positieve energie.’

Maurice Crul, hoogleraar onderwijs en diversiteit aan de VU

‘De partij met de slogan ‘Het kan wel’ lijkt de grote winnaar van de verkiezingen. Het positieve geluid heeft gewonnen van het negatieve geluid van Wilders, zei partijleider Rob Jetten van D66 keer op keer in de interviews.

‘Over dik vier maanden zijn de gemeenteraadsverkiezingen. Het oude integratiedenken, decennialang stevig omarmd door gevestigde partijen zoals D66, werkt niet meer. Nieuwkomers integreren in de grote steden namelijk niet langer in de oude meerderheidsgroep, want die groep is daar numeriek ook een minderheid geworden, tussen heel veel minderheden.

Prettig samenleven

‘Ik daag D66 uit de durf te tonen om het oude integratiedenken definitief overboord te gooien en te zeggen: ‘Het kan wel.’ We kunnen de grote steden tot een voorbeeld maken waarin mensen die heel verschillend zijn prettig met elkaar samenleven. Daarvoor moet iedereen een stap zetten, ook de ‘witte’ Nederlander.

‘Diegenen die gaan participeren in de superdiverse stad, die daarin integreren, zullen behoren tot de winnaars in de stad. De verliezers zijn de mensen die zich in hun eigen etnische groep terugtrekken. Zo zet je echt een positieve visie neer tegenover de negatieve visie van Wilders.’

Glenn Helberg, psychiater

‘Ik heb geen kater; ik zie de realiteit met pijn in mijn hart helder voor ogen. Mijn partij, BIJ1, heeft helaas geen zetel kunnen bemachtigen, juist omdat veel mensen de werkelijke dreigingen niet zien. Men denkt dat het gevaar schuilt in de ‘ander’ die anders spreekt, bidt of eruitziet, terwijl de echte bedreiging ligt in het verdwijnen van solidariteit en sociale rechtvaardigheid zelf. Dat besef dwingt mij om terug te kijken naar het verleden: waar kwam onze saamhorigheid vandaan, en waarom zijn we die kwijtgeraakt?

‘Nederland is de afgelopen decennia verschoven van een samenleving waarin arbeid de basis vormde voor solidariteit naar een land waarin angst en identiteit de politiek bepalen. De klassieke arbeider is grotendeels verdwenen of heeft zich opgewerkt tot de middenklasse en vreest nu vooral zijn verworven zekerheid te verliezen. Tegelijkertijd is de nieuwe armoede gefragmenteerd — migranten, flexwerkers, jongeren met schulden, alleenstaande ouders — zonder gedeelde organisatie of stem. Waar ooit de vakbond of arbeiderspartij stond, heersen nu versnippering en wantrouwen.

‘De arbeider van toen stemt vandaag vaak rechts’

‘In dat vacuüm heeft de verdeelpolitiek wortel geschoten. Niet langer de strijd tussen arbeid en kapitaal bepaalt het debat, maar de angst voor de ‘cultureel andere’ en het verlies van status. De arbeider van toen stemt vandaag vaak rechts, niet uit rijkdom maar uit kwetsbaarheid. Bang dat zijn relatieve welvaart of identiteit wordt afgepakt. Zo is Nederland, zonder het echt te merken, een rechts land geworden; niet uit overtuiging, maar uit onzekerheid.’

Jan-Jaap de Ruiter, arabist

‘Toen ik de beelden zag van een feestende massa met de Nederlandse driekleur die de mensen deden wapperen, had ik een eerste associatie met de PVV. Maar in diezelfde split second realiseerde ik me dat Wilders doorgaans geen grote zalen afhuurt en op deze manier feestviert; bovendien viel er geen feest te vieren voor hem, want hij had dramatisch verloren. Het waren shots van de feestvierende D66’ers, en al eerder in de campagne had ik D66-leider Rob Jetten zien spreken met op de achtergrond de Nederlandse vlag. D66 heeft gedaan wat terecht was. De Nederlandse vlag opeisen en haar versie van de Nederlandse identiteit presenteren: een land dat centraal in de Europese Unie ligt, een handelsland, een land met machtige buren, een land dat van oudsher een immigratieland is. En die partij heeft de verkiezingen glansrijk gewonnen.

‘D66 heeft gedaan wat terecht was: de Nederlandse vlag opeisen’

‘Geluiden zijn er dat D66 naar rechts is opgeschoven, en dat is denk ik ook zo, zeker als het gaat om de ideeën van de partij over migratie en asiel. Maar een land dat bestuurd wordt door een echte democratische partij is altijd beter af dan een land dat bestuurd wordt door een enkele politicus met een X-account (dixit Dilan Yesilgöz in de campagne). Nu wacht de formatie en dat zal nog een hele klus worden, maar zo erg als het vorige kabinet kan het nooit worden. Integendeel. Nederland herrijst!’

Bilal Ben Abdelkarim, publicist en docent

‘We zijn wederom in een uiterst rechts politiek klimaat wakker geworden vandaag. FvD en JA21 hebben grote winst geboekt. De VVD is nog steeds immuun voor afstraffingen na slecht beleid en een belabberde campagne. Nederland is gewoon een heel rechts land en voor een flink deel ook extreemrechts.

‘Deze verkiezingen waren een kans om af te rekenen met partijen die onze democratie willen afbreken. Hoewel D66 een historische winst heeft geboekt is het helaas veel te weinig om te spreken van een nieuw tijdperk. Ik had niet verwacht dat GroenLinks-PvdA vijf zetels zou verliezen en zelfs onder de VVD zou eindigen. Ook hoopte ik op meer zetels voor de SP, Denk en de Partij voor de Dieren.

Indrukwekkende campagne

‘Rob Jetten heeft een indrukwekkende campagne achter de rug, en het zou mooi zijn als D66 als uiteindelijke winnaar uit de bus komt in plaats van de PVV. Ik zou graag een kabinet willen zien dat uit D66, VVD, GroenLinks-PvdA en CDA bestaat. Dat zou een stabiel centrum kunnen zijn, als de VVD breekt met haar extreemrechtse koers.

‘Een kabinet van D66, VVD, CDA en JA21 zou ik verschrikkelijk vinden. Als zij niet aan een meerderheid komen, staan er altijd partijen als de ChristenUnie, BBB en SGP klaar om hen aan die meerderheid te helpen. Het kan natuurlijk ook dat de PVV de grootste wordt en dan zijn zij aan zet. Het is dan interessant om te zien of de partijen die Wilders hebben uitgesloten zich aan hun woord houden. Ze zullen zeggen dat de kiezer gerespecteerd moet worden en dergelijke en alsnog samenwerken, verwacht ik. Al met al een gemiste kans om massaal te kiezen voor een Nederland waarin solidariteit, gelijkwaardigheid en democratie bepalende waarden zijn.’

Naeeda Aurangzeb, journalist

‘Van een D66-vriendin mag ik de uitslag geen kater noemen, omdat ze zo groot zijn geworden. Maar goed, wat koop je daarmee? We kunnen ons sowieso geen kater veroorloven en niet inzakken. Het werk – oog hebben voor anderen, voor de wereld om ons heen, voor de wereld die hier binnenkomt – moet doorgaan. Als journalisten moeten we nog waakzamer zijn dan voorheen en blijven werken voor de stemmen die niet worden gehoord. En niet denken dat het met D66 als grotere partij wel goed komt. Want de verrechtsing gaat door. Wat vroeger links was, is nu ook verrechtst. Dat zie je ook in hoe D66 in de wedstrijd zit.

‘Rob Jetten komt bij mij heel erg over als de nieuwe Mark Rutte, ondanks het verkiezingsprogramma van D66 waarin veel mooie woorden staan over democratie en antiracisme. Jetten deed heel popiejopie tegenover Sylvana Simons aan tafel, met: ‘Dit is democratie, jij mag wat roepen, ik mag wat roepen.’ Maar waar is je morele kompas dan?

‘Rob Jetten komt bij mij heel erg over als de nieuwe Mark Rutte’

‘In de islam hebben moslims een kompas voor het bidden. Overal waar moslims komen, gebruiken ze dat kompas om te kijken waar het oosten ligt. Zo’n soort moreel kompas missen we in de samenleving, en zeker in de politiek. Dat wordt met Rob Jetten en met rechts en extreemrechts in de Kamer, wel een uitdaging.

‘Al die vlaggen bij D66 boezemen mij ook iets naargeestigs in. Ik houd er niet van. Straks moeten we ook opstaan voor het volkslied. Dat doe ik niet. Ik sta op voor mensen, niet voor vlaggen.’

Erik Verweij, VVD-raadslid in Rotterdam

‘Ik was tijdens de uitslagenavond in Rotterdam, bij de Kralingse Golfclub. Het was gezellig, de sfeer was goed, maar het bleef een voorzichtige opluchting. Een paar weken geleden leek het erop dat we als VVD zouden eindigen met twaalf zetels. Dat vooruitzicht hing als een donkere wolk boven de campagne. Nu is het iets beter uitgepakt, maar van een feeststemming kun je niet spreken. Het is het slechtste resultaat sinds 1989.’

Ongelukkige slogan

‘Juist daarom is het moment aangebroken voor serieuze zelfkritiek. We moeten onszelf de spiegel voorhouden en ons afvragen: waar zijn we het vertrouwen van onze kiezers kwijtgeraakt? De slogan ‘Toch maar weer VVD’ was achteraf gezien ongelukkig gekozen. Die leus straalt berusting uit, geen overtuiging. Dat is niet hoe je mensen inspireert of mobiliseert.

‘Er is behoefte aan reflectie, niet alleen op de campagne, maar ook op onze koers. We moeten het vertrouwen terugwinnen, stap voor stap, met inhoud en visie. Landelijk wordt het bovendien lastig formeren. Maar juist in zulke tijden moet je als partij laten zien dat je verantwoordelijkheid durft te nemen, en dat begint met kritisch naar jezelf kijken.’

Willem Minderhout, PvdA-lid

‘Als hardcore PvdA’er had ik bij deze verkiezingen geen wonderen verwacht, maar het leek me zeker dat de GroenLinks-PvdA-lijst op zijn minst op zetelbehoud kon rekenen. Voor zover ik Frans Timmermans in actie zag, had ik de indruk dat hij het uitstekend deed. Ons programma sluit ook goed aan op de noden van de tijd en scoort goed bij het CPB.

‘Ik ben me echter al geruime tijd bewust van het feit dat het volkomen irrationeel is om politiek als een rationeel proces te beschouwen. Beeldvorming is alles. De opkomst en ondergang van NSC spreekt wat dat betreft boekdelen.

‘De onversneden afkeer die Frans Timmermans ten deel viel vind ik onbegrijpelijk’

‘Inhoudelijk zie ik geen verschil tussen Rob Jetten en de als ‘heks’ weggezette Sigrid Kaag, maar ik ben een beetje een wereldvreemd figuur, want ik heb nog nooit naar De Slimste Mens gekeken. Mogelijk ligt daar de sleutel tot het Jetten-effect. De onversneden afkeer die Frans Timmermans ten deel viel vind ik onbegrijpelijk, maar sloeg blijkbaar aan. Ik kan me niet voorstellen dat het trollenfabriekje van de PVV daar de hoofdoorzaak van is, maar wat wel? Ik begrijp ook niet waarom zovelen nog steeds een verlosser in Geert zien. Maar misschien is de winst van Jetten en Henri Bontenbal toch een begin van een terugkeer van een redelijk en fatsoenlijk discours in de Tweede Kamer. Hoop doet leven.’

Joshua Livestro, historicus en essayist

‘Voor een succesvolle formatie heb je als hoofdonderhandelaar twee dingen nodig: een ideale uitkomst en een acceptabel alternatief. Die laatste optie kan nuttig zijn als stok achter de deur om onwillige partijen richting de eindstreep te loodsen.

‘De ideale uitkomst is eenvoudig te zien: een brede coalitie van GroenLinks-PvdA tot VVD. Het alternatief is lastiger te zien. De VVD wilde Rob Jetten in een rechts keurslijf dwingen via de optie met JA21, maar die coalitie haalt inmiddels geen meerderheid meer.

‘Het andere pad is een minderheidskabinet. Daarvoor zijn er twee varianten. De ene is D66-VVD-CDA — niet ideaal voor Jetten, omdat de andere twee partijen een rechts blok tegen hem vormen. De vraag is ook waarom GroenLinks-PvdA zo’n kabinet zou gedogen.

Vijf kleine partijtjes

‘De andere variant is die met D66, GroenLinks-PvdA en CDA. Die is iets aantrekkelijker voor Rob Jetten, omdat hij dan de spil vormt. Wel lastig is dat vijf kleine partijtjes nodig zullen zijn voor steun bij stemmingen over de vertrouwensvraag en de begroting.

‘Toch kan die laatste optie voor hem de moeite van het uitwerken waard zijn, al is het maar omdat hij daarmee de VVD richting een coalitie met GroenLinks-PvdA kan doen bewegen. En soms rolt het alternatief ook gewoon als eindresultaat uit de bus’.’

Sinan Can, journalist

‘De eerste vier partijen hebben allemaal rond de twintig zetels behaald. Dat op zichzelf zegt al veel. Het is zelden voorgekomen dat een partij met zo’n beperkt aantal zetels de grootste werd, zeker niet sinds de jaren veertig. Met een minimaal verschil kun je tegenwoordig dus al de verkiezingen winnen. Het krachtsverschil is uitzonderlijk klein; de politieke verhoudingen liggen dichter bij elkaar dan ooit.

‘Kijk of je het land weer in beweging kunt krijgen’

‘Veel van die politici verkondigen in wezen dezelfde boodschap. We bevinden ons wereldwijd, niet alleen in Nederland, in een rechts-conservatieve stroming, waarin nativisme en de nadruk op de eigen cultuur steeds dominanter worden. Het lag dan ook niet in de lijn der verwachtingen dat links zou winnen. Bestuurders moeten nu hun verantwoordelijkheid nemen. De manier waarop het momenteel gaat, werkt negatief door in de samenleving. Kunnen ze echt samenwerken? Laat het maar zien, juist als zogenoemde middenpartijen. Zet een stap naar voren en kijk of je het land weer in beweging kunt krijgen op de belangrijke vraagstukken die al zo lang om een oplossing vragen.’

Joris Voorhoeve: voormalig VVD-leider en oud-minister van Defensie

‘De uitslag heeft vier belangrijke punten: 1. nationalistisch extremisme en een antidemocratische opstelling kunnen worden teruggedrongen. Dat is een goed punt om onze buurlanden op te wijzen; 2. onbeschaafde brutaliteit wordt door tweederde van de kiezers niet gewaardeerd; 3. de combinatie van liberalisme, sociaal gevoel en ecologische zorg, zoals D66 die combineert, heeft toekomst, en 4. de christendemocratie is niet ter ziele en is nog steeds een belangrijke stroming. Er kan nu een kwalitatief goed kabinet worden gevormd met een actief buitenlands beleid om gelijkgezinde Europese democratieën te versterken. Hulde aan onze politieke leiders die deze vier uitkomsten hebben bewerkstelligd!’

Wim Berkelaar, historicus

‘Nu de rook rondom de Tweede Kamerverkiezingen optrekt, vallen een paar dingen op. Allereerst dat drie van de vier regeringspartijen van de slechtst functionerende coalitie na de Tweede Wereldoorlog zwaar verloren hebben. Alleen ‘machtsmachine’ VVD is miraculeus overeind gebleven.

‘Er lijkt een trend gaande die laat zien dat kiezers regeringsverantwoordelijkheid afstraffen. Zie Rutte II, het kabinet van VVD-PvdA (2012-2017), dat veel beleid maakte maar waarvoor de PvdA werd afgestraft met een verlies van 29 zetels — het grootste verlies ooit in de parlementaire geschiedenis. De winnaars D66 en CDA zijn dus gewaarschuwd. Politicoloog Jos de Beus (1952-2013) muntte het begrip ‘toeschouwersdemocratie’, en hij krijgt bij iedere verkiezing meer gelijk: de grillige kiezer kijkt toe en beslist of de duim omhoog gaat of naar beneden, als in een arena.

‘Eenmanspartij PVV moet omgevormd worden tot een ledenpartij’

‘Wat verder opvalt: dat de Russische dictator Vladimir Poetin met genoegen de winst van ‘reptielenpartij’ Forum voor Democratie zal beschouwen. Opmerkelijke historische parallel: in de jaren vijftig had de Sovjet-Unie met de Communistische Partij van Nederland een vijfde colonne in de Tweede Kamer, nu heeft Moskou die met FvD.

‘Ten slotte een pleidooi: eenmanspartij PVV moet omgevormd worden tot een ledenpartij en anders worden verboden. Een leiderspartij zonder leden hoort principieel niet thuis in het parlement. Geen nood voor de kiezers van de leider: zij vinden hun weg wel elders in deze casinodemocratie.’

Ad Koppejan, bestuurder en voormalig CDA-Kamerlid

‘De uitslag roept gemengde gevoelens op. Blij dat mijn eigen CDA weer met 18 zetels helemaal terug is en een middenpartij als D66 één van de twee grootste partijen is geworden. Maar deze uitslag laat ook zien dat er in onze samenleving nog veel onvrede en onzekerheid heerst en herstel van  vertrouwen in de politiek nog ver weg is.

‘Als je het geheel overziet dan zijn uiterst rechtse partijen die inspelen op de onvrede in de samenleving en het met onze democratie en rechtstaat niet zo nauw nemen, met deze uitslag nog steeds erg sterk vertegenwoordigd in de nieuwe Tweede Kamer (ca. 46-48 zetels). Het zijn ook partijen die met hun negatieve houding richting mensen met een andere etnische of religieuze achtergrond, een vredig samenleven met elkaar, in de weg staan. Tegelijkertijd hebben linkse partijen als GroenLinks-PvdA en SP sterk verloren. Een overwinning of comeback van het politieke midden zou ik deze verkiezingsuitslag  niet willen noemen.

Brede midden-coalitie

‘Er zal onder leiding van Rob Jetten eerst geprobeerd worden om een brede midden-coalitie te vormen van D66, VVD, GroenLinks-PvdA en het CDA. De VVD zal dit blokkeren gezien haar verkiezingsbelofte om niet met GroenLinks-PvdA te regeren. Als een centrumrechts kabinet van D66, VVD, CDA en JA21 niet meer dan 75 zetels heeft zal men nog een andere, kleine partij erbij moeten zoeken. Of we daarmee het zo vurig gewenste stabiele en daadkrachtige kabinet krijgen dat de rit vier jaar uitzit, is maar zeer de vraag. Maar als het nieuwe kabinet faalt doet dit het ergste vrezen voor de uitslag van de volgende verkiezingen.’

Carla Hoetink, politiek historicus en directeur van het Documentatiecentrum Nederlandse Politieke Partijen

‘Opvallend aan deze uitslag is wat mij betreft in de eerste plaats de bevestiging dat Nederland ideologisch een conservatief land is geworden. Dat past in een langetermijntrend van verrechtsing – sociaaleconomisch, maar vooral ook in cultureel opzicht. Daarom vind ik de aanduiding conservatief inmiddels beter passen dan rechts. In de tweede plaats springt ook de consolidering, en dus normalisering, van uiterst rechts in het oog. Samen komen de uiterst rechtse partijen PVV, JA21 en FVD, zoals het er nu uitziet, in vergelijking met 2023 op één zetel meer uit. Binnen dit blok zijn er wel verschuivingen van kiezers die van de PVV naar de andere twee zijn overgestapt, maar tegelijkertijd tekent zich een duidelijke aanhang af die niet zomaar meer zal weglopen.

‘Nederland is ideologisch een conservatief land geworden’

‘Forum voor Democratie is erin geslaagd een eigen gemeenschap, een klein eigen zuiltje, op te richten. Zijn winst (+6) is misschien wel de grootste verrassing van deze verkiezingen. De VVD-aanhang blijkt ook trouw, ondanks alle kritiek, ook in eigen gelederen. En ten slotte staat tegenover deze trouw natuurlijk de historische leegloop van NSC: niet eerder in de parlementaire geschiedenis verdween een verkiezingswinnaar én regeringspartij bij de volgende verkiezingen weer uit de Tweede Kamer.’

Matthijs Rooduijn, politicoloog

‘Ik had een deel van de uitslag wel verwacht, maar dat D66 zo groot zou worden, verraste me echt. Ook het grote verlies van GroenLinks-PvdA zag ik niet aankomen. Ik dacht dat de partij iets zou verliezen, maar niet zoveel. D66 had de wind mee: kiezers links en rechts stapten over naar D66, de campagne was positief en partijleider Rob Jetten kwam goed over.

‘De enige optie voor een meerderheidskabinet is nu een coalitie tussen D66, CDA, GroenLinks-PvdA en VVD. Over rechts zou in theorie ook kunnen, maar dan moeten JA21, BBB of SGP erbij. Dat is lastig, want die partijen verschillen veel van elkaar. VVD-kiezers zijn kritisch over regeren met GroenLinks-PvdA, maar de VVD gaat, met een beroep op het landsbelang, mogelijk toch overstag. De verschillen tussen D66 enerzijds en JA21 en BBB anderzijds zijn veel groter.

‘Kabinetten over het midden geven ruimte aan partijen aan de flanken, zo waarschuwt politicoloog Tom van der Meer. Toch is er ook behoefte aan leiders die verbinden, zoals Rob Jetten en Henri Bontenbal.

‘Voor Wilders is dit weliswaar een nederlaag, maar die heeft hij ingecalculeerd. Nu kan hij weer oppositie gaan voeren, als vanouds. JA21 kon groeien omdat een deel van de PVV-kiezers wilde dat er echt iets wordt veranderd en het niet alleen blijft bij retoriek. FvD won mede dankzij de sociale media. De uitslag laat zien dat de Nederlandse kiezer grillig is in zijn voorkeuren.’