In een tijd waarin autoritaire leiders sterker worden, van Boedapest tot Ankara, en radicaal-rechtse populisten wereldwijd voorspellen dat de liberale democratie zal verdwijnen, is het gevangen zetten van twee oud-presidenten—Jair Bolsonaro in Brazilië en Nicolas Sarkozy in Frankrijk—van grote wereldwijde betekenis.

Dit zijn niet zomaar binnenlandse schandalen; het zijn momenten die testen hoe sterk de democratie nog is. Ze laten zien of instituties machtige mannen nog verantwoordelijk kunnen houden en of de rechtsstaat stand kan houden in een steeds onrustiger wereld.

De zaken verschillen sterk. Bolsonaro werd veroordeeld omdat hij probeerde de democratie omver te werpen: hij zou hebben samengewerkt om de machtsoverdracht na zijn nederlaag in 2022 te blokkeren, zelfs met een plan om Lula da Silva en diens running mate te laten vermoorden. Sarkozy’s veroordeling komt juist voort uit jarenlang onderzoek naar illegale campagnefinanciering uit Libië in 2007.

De ene zaak gaat dus over een poging om de democratie te ondermijnen; de andere over corruptie en ongeoorloofde invloed. Toch laten beide zaken één belangrijk ding zien: dat democratieën, hoe gebrekkig of onder druk ook, nog steeds in staat zijn om zelfs hun hoogste oud-leiders verantwoordelijk te houden.

Beide zaken sturen een paar duidelijke gemeenschappelijke boodschappen naar de rest van de wereld.

Ten eerste kan de rechterlijke macht nog steeds onafhankelijk werken, zelfs tegenover sterke politieke groepen. In Brazilië kon Bolsonaro’s invloed op het leger, evangelische groepen en een grote groep extreemrechtse aanhangers het Hooggerechtshof niet tegenhouden om hem 27 jaar cel te geven. Diezelfde rechters hielpen de democratie overeind houden tijdens de gespannen periode na de verkiezingen van 2022 en 2023.

In Frankrijk trad een rechtssysteem dat lange tijd mild was voor politieke elites harder op dan ooit, wat laat zien dat het land strenger is geworden tegen politieke misdrijven.

Deze uitspraken laten aan het publiek zien, vooral aan mensen die cynisch zijn geworden door corruptie of democratisch verval, dat macht niet onbeperkt is en dat instituties nog steeds kunnen functioneren zonder bang te zijn voor politieke wraak. Ook in de Verenigde Staten lijkt dit zichtbaar te worden.

Zelfs charismatische leiders kunnen door de rechter worden aangepakt

Ten tweede halen ze het idee weg dat populistische leiders onaantastbaar zijn: Bolsonaro’s imago als soldaat-redder, buitenstaander-president en stem van het ‘echte volk’, is sinds zijn verkiezingsnederlaag steeds verder ingestort.

Zoals de Braziliaanse politicoloog Camila Rocha zegt, is zijn steun op straat en online afgenomen. Zijn poging om te vluchten door zijn enkelband door te branden met een soldeerbout was bijna lachwekkend en verzwakte zijn sterke-man-imago nog verder.

Sarkozy was minder ontwrichtend en geen anti-systeem-populist, maar hij bouwde wel een beeld op van iemand die onaantastbaar was. Zijn val geeft een duidelijke boodschap aan de steeds feller wordende rechterzijde in Europa, van Marine Le Pen tot Geert Wilders: zelfs charismatische leiders kunnen door de rechter worden aangepakt.

Ten derde laten de uitspraken zien dat de rechtsorde niet onderhandelbaar is. Ze komen op een moment dat extreemrechtse groepen wereldwijd de grenzen opzoeken, in de VS, India, Argentinië en delen van Europa. De gevangenisstraffen, en het feit dat Bolsonaro’s aanhang nauwelijks massaal protesteerde, wijzen erop dat de mobilisatiekracht van deze bewegingen natuurlijke grenzen kan hebben.

Maar kunnen deze zaken de autoritaire trends vertragen?

Dat is de belangrijkste en moeilijkste vraag. Het korte antwoord: ze helpen en ze zijn belangrijk, maar ze zijn niet genoeg.

Waarom dit belangrijk is:
• Verantwoordelijkheid versterkt de democratie. Als rechters laten zien dat presidenten niet boven de wet staan, krijgen burgers weer vertrouwen in het democratische systeem.
• Ze verkleinen de kans op herhaling. Bolsonaro is politiek beschadigd en kan de verkiezingen van 2026 niet meer ontregelen. Sarkozy houdt misschien nog invloed, maar zijn morele gezag en handelingsvrijheid worden kleiner.
• Ze bieden een democratisch tegenverhaal. Terwijl veel leiders wereldwijd regels afbreken en macht naar zich toetrekken, laten deze zaken zien dat instituties ook kunnen terugvechten, met wetten, niet met politiek.

Maar er zijn ook tegenkrachten:
• De oorzaken van autoritarisme blijven bestaan. Economische angst, desinformatie, culturele wrok en polarisatie blijven populistische bewegingen voeden.
• Martelaar- en underdogverhalen kunnen aanhangers juist versterken. Bolsonaro en Sarkozy presenteren zichzelf als slachtoffers van politieke wraak. Zulke verhalen, vergelijkbaar met die van Trump in de VS of Modi in India, kunnen de achterban mobiliseren.
• Democratische instituties zijn wereldwijd ongelijk. In landen als Turkije, Rusland en Belarus zouden zulke rechtszaken nooit plaatsvinden, misschien zelfs niet in Hongarije. In veel landen is de rechterlijke macht zelf door de regering overgenomen.

Bolsonaro en Sarkozy presenteren zichzelf als slachtoffers van politieke wraak

De symboliek van het opsluiten van oud-presidenten draait niet om het plezier dat hun tegenstanders eraan beleven, maar om de democratische principes die het bevestigt. Als instituties machtige politici kunnen vervolgen, bevestigen ze drie basisregels: niemand staat boven de wet, verkiezingsuitslagen zijn niet onderhandelbaar, en machtsmisbruik heeft echte gevolgen.

Deze principes staan steeds meer onder druk in een wereld gevormd door illiberale samenwerkingen, digitale desinformatie en geopolitieke spanningen. Toch laten de zaken van Bolsonaro en Sarkozy zien dat democratisch verval niet onvermijdelijk is. Het kan worden afgeremd, niet volledig gestopt, maar wel vertraagd, door sterke instituties en waakzame burgers.

Als democratisch verval een lange, hobbelige glijbaan is, dan zijn dit soort momenten van verantwoordelijkheid de houvastpunten die voorkomen dat samenlevingen sneller naar beneden glijden. Ze redden de democratie niet, maar ze geven haar wel de kans zichzelf te redden.