In Dagboek 1933: Het gevaar van extreemrechts legt de Vlaamse filosoof en publicist Dirk Verhofstadt een link tussen uiterst rechtse partijen zoals de PVV, Forum voor Democratie, Vlaams Belang en Fratelli d’Italia en de opkomst van het nazisme in Duitsland. Hij vindt het taboe op vergelijkingen met Hitler – vaak ‘Godwin’ of ‘reductio ad Hitlerum’ genoemd – onterecht. Hij ziet ‘zóveel overeenkomsten tussen het extreemrechtse gedachtegoed van vandaag en dat van de jaren dertig, dat we dit niet langer mogen negeren en verzwijgen’.

Het motto van uw boek is een citaat van de Joods-Italiaanse schrijver en Auschwitz-overlevende Primo Levi: ‘Het is gebeurd, dus het kan opnieuw gebeuren.’ Bedoelt u daarmee een herhaling van de jaren dertig? Of bent u bang voor een nieuwe Holocaust? 

‘Het gaat mij om de ondermijning van rechten en vrijheden, de rechtsstaat, de democratie. Dat was al voor 1933 bezig in Duitsland, maar kwam volledig tot uitdrukking vanaf de machtsovername van Adolf Hitler. Primo Levi zegt dat dit opnieuw gebeuren kan. Dat mensen rechteloos worden. Dat willekeur heerst. Dat de rechtsstaat niet meer bestaat.

‘In mijn slotbetoog citeer ik Nobelprijswinnaar José Saramago, die zegt dat de fascisten van de toekomst niet zullen lijken op Hitler of Mussolini. ‘Ze zullen niet dat harde militaire hebben. Het zullen mannen zijn die praten over wat de meerderheid wil horen. Over vriendelijkheid, familie, goede manieren, religie en ethiek. Op dat moment duikt een nieuwe duivel op en weinigen zullen zien dat de geschiedenis zich herhaalt.’ 

‘Uiteraard herhaalt de geschiedenis zich nooit op dezelfde manier. Maar er zijn wel patronen en je kunt wel van de geschiedenis leren. Dát is de essentie van mijn boek.’

Politicologen zijn terughoudend met het label extreemrechts. Ze noemen partijen als de PVV, Forum voor Democratie of Vlaams Belang liever radicaal-rechts, omdat zulke partijen niet direct oproepen tot geweld. U spreekt daarentegen wel onomwonden over extreemrechts en schaart al deze partijen daaronder. Waarom?

‘Het is een semantische discussie. Het gaat mij erom dat er een groeiende, wereldwijde beweging is, die politici als Poetin, Bolsonaro, Trump en de Indiase minister president Modi aan de macht heeft geholpen. Onder extreemrechts versta ik alle extremistische stromingen die binnen het politiek rechtse veld ageren. Het gaat over neonazi’s, neofascisten, ultranationalisten, mensen die voor etnonationalisme zijn, die tegen elke vorm van migratie ageren, tegen een samenleving waar mensen van verschillende etniciteiten bij elkaar wonen. In mijn boek wil ik duidelijkheid scheppen: het gaat telkens om extreemrechts.’

Maar de partijen waar u op doelt zijn natuurlijk niet allemaal nazistisch.

‘Inderdaad. Toch zijn de parallellen tussen toen en nu te opvallend om daarover onze ogen te sluiten. In mijn boek schets ik 33 parallellen. Er is geen discussie over de vraag dat wat in 1933 in Duitsland gebeurde extreemrechts is. Natuurlijk is niet alles wat de nazi’s deden van toepassing op alle extreemrechtse partijen van nu. Maar je ziet op verschillende plekken wel veel van die parallellen terug. Daarnaast: de Nederlandse en ook de Belgische inlichtingendienst wijzen in nieuwe rapporten op de toenemende dreiging van extreemrechts geweld. Het is een urgent probleem.’

Hoe antisemitisch zijn de partijen die u extreemrechts noemt? De PVV Geert Wilders is pro-Israël en heeft altijd afstand genomen van neonazi’s. En Marine Le Pen van Rassemblement National heeft haar antisemitische vader Jean-Marie uit de partij gezet.

‘Klopt. Maar bij verschillende extreemrechtse partijen zie je dat wel. Zoals bij Alternative für Deutschland, waar een politicus het Holocaustmonument in Berlijn een schande heeft genoemd. De voormalige woordvoerder van de AfD-fractie Christian Lüth vond dan weer de mogelijkheid van het beschieten en vergassen van migranten acceptabel. ‘Neerschieten of vergassen, of wat je maar wilt. Kan me niet schelen!’ Zelfs de Franse presidentskandidaat Éric Zemmour, die Joods is, heeft zich antisemitisch uitgelaten. Hij beweerde dat maarschalk Pétain, die met de nazi’s collaboreerde in de Tweede Wereldoorlog, de Franse Joden had gered. Dat is een grove leugen. Zijn Vichy-regime nam sterke anti-Joodse wetten aan en liet 76.000 Franse Joden deporteren naar de concentratie- en vernietigingskampen in het Oosten.’

‘Het antisemitisme is nooit helemaal verdwenen bij extreemrechts. Het is een beestje dat blijkbaar moeilijk uit te roeien is. Soms komt het weer aan de oppervlakte. Het is niet zo dat alle extreemrechtse partijen antisemitische ideeën hebben. Maar het komt wel veel voor.

‘In mijn boek schrijf ik ook uitgebreid over antisemitisch vandalisme, onder andere op Joodse begraafplaatsen. Deze vorm van vandalisme komt in heel veel landen voor, ook in Nederland. In Oosterhout bekladden neonazi´s al in 2001 Joodse graven met hakenkruisen, en op de muur rond de begraafplaats de tekst ‘Wir sind zurück’ – ‘Wij zijn terug’. Dat vind ik heel veelzeggend. Het antisemitisme is terug. Extreemrechts is terug.’

Is antisemitisme niet veel breder?

‘Inderdaad. Het komt aan bod in een specifiek discours. Neem bijvoorbeeld de Hongaarse premier Viktor Orbán, die een kruistocht voert tegen de Hongaars-Amerikaanse miljardair George Soros, die van Joodse afkomst is. Soros is in de Hongaarse propaganda de baarlijke duivel die achter de schermen aan de touwtjes trekt. Als je door Hongarije rijdt, zie je ook reclameborden langs de weg met beeltenissen van een lachende Soros. Hij mag niet als laatste lachen, vindt Orban.

‘Verder heb je het probleem van antisemitisch geweld. In de VS zijn er extreemrechtse groepen die expliciet antisemitisch zijn. En in 2018 pleegde een rechtsextremist een aanslag op een synagoge in Pittsburgh. De dader was geïnspireerd door de Noorse extreemrechtse terrorist Anders Breivik, die in zijn manifest 2083 ook negatief was over Joden.’

Maar uw boek gaat vooral over antisemitisme bij politieke partijen, toch?

‘Daar zien we het ook vaak terug. Nikolaos Michaloliakos, de leider van de extreemrechtse Griekse partij Gouden Dageraad, is bijvoorbeeld een Holocaustontkenner. Net als Volen Siderov, de leider van een Bulgaarse extreemrechtse partij. De Vlaamse tv-zender VRT maakte in 2018 een documentaire over de extreemrechtse Vlaamse jongerenbeweging Schild & Vrienden. In een groepsapp werden daar de meest grove en vernederende memes over Joden gedeeld.’

Memes over Joden in een groepsapp: dat lijkt op het antisemitismeschandaal bij de FvD-jongeren. Is FvD een antisemitische partij?

‘Bij Thierry Baudet zelf is het antisemitisme vaak subtiel. Hij schreef bijvoorbeeld ‘Mooi’ onder een Twitterbericht dat indirect verwees naar De Protocollen van de Wijzen van Zion, een berucht antisemitisch schotschrift dat beweert dat de Joden uit zijn op de wereldmacht.’

‘Bij Baudet is het antisemitisme vaak subtiel’

In uw boek kijkt u naar de parallellen tussen 1933 en nu. Wat is volgens u de belangrijkste overeenkomst tussen de nazi’s toen en partijen als FvD vandaag? 

‘De kritiek op de rechterlijke macht. Die bestond ook in 1933. Voordat ze aan de macht kwamen, waren nazi’s boos op onwelgevallige rechterlijke uitspraken. Daarna poogden ze – met succes – om de rechterlijke macht onder controle van het regime te brengen. Berucht waren de zogenoemde rechterbrieven: rechters in nazi-Duitsland kregen richtlijnen van het regime, waarin stond welke uitspraken ze moesten doen in een bepaalde zaak. De rechterlijke macht was volledig ondergeschikt gemaakt aan de uitvoerende macht.’

En hoe zien we dat vandaag terug?

‘Thierry Baudet, Geert Wilders, Donald Trump, Theo Francken (van de Vlaams-nationalistische N-VA, red.), Matteo Salvini, Marine Le Pen en anderen proberen de rechterlijke macht in diskrediet te brengen. Baudet sprak over de ‘diskatocratie´, Wilders over ‘D66-rechters’, Trump over ‘Obama-rechters’, het Vlaams Belang over wildvreemde en activistische rechters. De Britse tabloid Daily Mail voerde een hetze tegen drie rechters die tegen de Brexit waren. Zij kwamen met hun naam en foto op de voorpagina van de krant met als bijschrift: ‘Vijanden van het volk.’ In Polen en Hongarije is de greep van de regeringspartijen op de aanstelling van rechters zo groot, dat van een ware onafhankelijkheid geen sprake meer is.’

De partijen uit uw boek zijn geen fan van journalisten. FvD-parlementariër Gideon van Meijeren noemde mij en mijn collega’s in een berucht filmpje ‘rioolratten’.

‘De nazi’s moesten ook niets van de vrije pers hebben. Ze spraken over de Lügenpresse, de leugenpers, waarmee ze eerst de linkse pers en de liberale pers bedoelden – en, nadat ze aan de macht waren gekomen, ook vaak de buitenlandse pers. De term ‘Lügenpresse’ is nu door AfD en de Duitse extreemrechtse beweging Pegida weer omarmd, en we zien het begrip ook op andere plekken terug opduiken.

‘Trump zei als president over de pers: ‘They are truly the enemy of the people.’ Na zijn inauguratie in 2017, waarbij veel minder mensen aanwezig waren dan bij de inauguratie van zijn voorganger Barack Obama, spraken Trump en de zijnen over alternative facts. De pers komt met feiten, extreemrechts plaats daar alternatieve feiten en fake news tegenover. In Nederland keren Wilders, Baudet, Van Meijeren en anderen zich tegen de vrije pers, maar ze steunen omroep Ongehoord Nederland, dat alternatieve feiten en complottheorieën promoot.

‘Opvallend is daarnaast dat Baudet, Wilders, Filip Dewinter, Le Pen, Salvini en anderen lange tijd Poetin hebben gesteund, of nog steeds steunen, een dictator die critici uit de weg laat ruimen. Extreemrechtse politici klagen dat ze in een dictatuur leven, maar hun grote voorbeeld zijn buitenlandse dictators die geen boodschap hebben aan de democratie en de vrijheid van meningsuiting.’

Ze zijn fan van een sterke leider, net als de nazi’s?

‘De hang naar het autoritarisme is inderdaad nog zo’n overeenkomst tussen 1933 en nu. Extreemrechtse politici stonden achter Trump en stonden achter Poetin, soms staan ze nu nog steeds achter de Russische president. In 2014 liep Salvini met een t-shirt rond: ‘Ik sta aan de kant van Poetin.’ Marine Le Pen steunde de annexatie van De Krim in 2014, Filip Dewinter van Vlaams Belang heeft goede contacten met Rusland, waar nu trouwens onderzoek naar wordt gedaan in België, en jullie Geert Wilders ook. Dat Baudet achter Poetin staat, dat weet iedereen.

‘Die hang naar autoritarisme zien we ook bij jongeren terug. Uit een onderzoek van de VRT in 2018 bleek dat maar liefst een kwart van de Vlaamse jongeren een autoritaire leider prefereert boven democratie. Ook Nederlandse extreemrechtse jongeren hebben autoritaristische opvattingen, zo bleek vorig jaar uit een proefschrift door onderzoeker Nikki Sterkenburg (Universiteit Leiden, red.).’

En hoe zit het met het demoniseren van ‘de ander’? 

‘Daarin zit ook een overkomst met 1933. De nazi’s dehumaniseerden hun tegenstanders, met name de Joden. In de film Der ewige Jude uit 1940 werden ze zelfs met ratten vergeleken. Hedendaags extreemrechts doet iets vergelijksbaars met andere bevolkingsgroepen. Trump noemde Mexicanen criminelen en verkrachters, de Oostenrijkse FPÖ zette migranten en ratten op één lijn. Wilders sprak over ‘het importeren van laffe Afrikaanse en Arabische roedels die in onze straten de gewone Nederlander als prooi opjagen’, Baudet had het over ‘kwaadwillende, agressieve elementen’ – enzovoort. Als je dit soort dehumaniserende taal maar blijft herhalen, dan zie je de ander niet meer als mens maar als een ding. Met als meest extreme voorbeeld Auschwitz, waar de mens een nummer werd dat op zijn of haar arm werd getatoeëerd.’

Moslims worden niet in treinwagons naar het oosten afgevoerd.

‘Maar wel heeft extreemrechts het – net als de nazi’s toen – over het deporteren van mensen. Voordat de nazi´s besloten om de Joden uit te roeien, waren er plannen om de Joden naar een andere plek te deporteren. Eerst naar het eiland Madagaskar. Toen dat onmogelijk bleek, moesten de Joden het Oeralgebergte over worden gejaagd. Maar toen operatie Barbarossa (1941, red.) bij Moskou stokte, was dat ook niet meer mogelijk en kwam het plan om de Joden allemaal maar te vermoorden.

‘Het nazi-idee van deportatie is nu salonfähig bij extreemrechts. De Franse presidentskandidaat Éric Zemmour wilde één miljoen migranten eruit zetten, de rechtse Britse ex-premier Boris Johnson wilde vluchtelingen naar Rwanda deporteren, een idee dat Vlaams Belang maar ook de rechtse partij N-VA meteen overnamen; ook de Deense sociaaldemocraten zijn niet vies van deportatie van ‘illegalen’. Deportatie is anno 2022 geen taboe meer. Ook de term ‘illegalen’ vind ik heel naar. Geen mens is illegaal. Het Vlaams Blok, de voorganger van Vlaams Belang, begon een meldpunt om ‘illegalen’ aan te geven.’

Want dat is ook een dingetje bij extreemrechts, anderen aangeven? 

‘In mijn boek spreek ik over verklikken. In de nazitijd leerden kinderen al om hun ouders eventueel te verklikken. Ze moesten schoolopstellen schrijven over het onderwerp ‘Waar praten je ouders over? En ze werden aangezet om ‘linkse’ leraars te verklikken.

‘Extreemrechts is ook voor het verklikken van andere mensen. Ik noemde het illegalenmeldpunt al. Wilders kwam met een Polenmeldpunt, en Yernaz Ramautarsing van FvD met een Meldpunt Linkse Leraren. Tom Van Grieken, de voorzitter van Vlaams Belang, zei dat ze – eenmaal in de Vlaamse regering na de komende verkiezingen van 2024 –  ‘de rekening gaan presenteren aan linkse leerkrachten’. Meteen daarop kwamen de jongeren van Vlaams Belang met een meldpunt om je leraren anoniem aan te kunnen geven. Alternative für Deutschland in de deelstaat Baden-Württemberg vraagt scholieren om hun docenten die kritisch zijn over AfD te melden. Ze kunnen dit online doen, en eventueel een filmpje als bewijs erbij voegen. Hierdoor voelen sommige docenten in streken waar AfD sterk staat zich beperkt in hun vrijheid om kritisch te kunnen zijn over het extreemrechtse gevaar.

‘Extreemrechts is ook voor verklikken. Wilders kwam met een Polenmeldpunt, FvD met een lerarenmeldpunt’

‘Sowieso is verklikken heel naar. Het zorgt voor willekeur en achterdocht, en ook voor een cultuur waarbij persoonlijke rekeningen worden vereffend. Je kunt bijvoorbeeld een leraar die jou een slecht cijfer geeft verklikken.’

Overdrijft u het extreemrechtse gevaar niet? Nazi’s sloegen hun tegenstanders bont en blauw en verheerlijkten geweld, maar bijvoorbeeld de PVV doet dat niet.

‘Dat klopt, maar extreemrechts geweld is een enorm probleem. Ik heb in mijn boek een opsomming gemaakt van hun ergste geweldsfeiten. Extreemrechtse terroristen hebben honderden mensen vermoord. Denk aan Anders Breivik, Payton Gendron, Tobias Rathjen, Patrick Crusius, Brenton Tarrant, Dylann Roof, enzovoort. In Duitsland werden in 2020 meer dan 26.000 extreemrechtse misdrijven gepleegd. De Britse Labour-politica Jo Cox werd in 2016 vermoord door een extreemrechtse Brexit-aanhanger, de Duitse CDU-politicus Walter Lübke werd in 2019 door een extreemrechtse activist vermoord omdat hij voor de komst van een asielzoekerscentrum was.

‘Ook in de Lage Landen kan een extreemrechtse aanslag plaatsvinden. Jürgen Conings, een Belgische ex-militair, bedreigde de bekende Belgische viroloog Marc van Ranst. Een extreemrechtse Facebookpagina die solidair was met Conings kreeg binnen enkele dagen bijna 50.000 likes. En in Nederland werd op 16 juni 2022 de beruchte extreemrechtse activist Ben van der Kooi door de rechtbank veroordeeld wegens doodsbedreigingen aan het adres van premier Mark Rutte en de Vlaamse viroloog Marc Van Ranst. Hij uitte sympathie voor Hitler en Breivik.’

Wat zijn de belangrijkste verschillen tussen de jaren dertig en nu?

‘De omstandigheden zijn volledig anders nu. De informatieverstrekking is heel anders. Toen kreeg je nieuws binnen via kranten en het bioscoopjournaal, tegenwoordig haalt extreemrechts het nieuws van sociale media en hun eigen media, zoals Ongehoord Nederland.’

In Duitsland werden in 1933 de pers en de samenleving gelijkgeschakeld. In autoritaire landen als Hongarije, Rusland en Turkije gebeuren vergelijkbare ontwikkelingen. In hoeverre vormt extreemrechts een reëel gevaar voor onze democratie?

‘De democratie in de VS stond op 6 januari 2021 op de rand van de afgrond, toen Trump-aanhangers het Capitool bestormden. Trump deed een quasi-oproep tot geweld. Hij riep zijn aanhangers op om te vechten: ‘Fight much harder.’ Demonstranten riepen dat vicepresident Mike Pence en speaker Nancy Pelosi moesten worden opgehangen. Het heeft niet veel gescheeld of Pence was vermoord die dag. Het extremisme is nog steeds niet weggeëbd in de VS. Sommigen die de ‘Stop the Steal’-theorie aanhangen, zijn verkozen in het Congres.

‘Ook in andere landen bedreigt extreemrechts de democratische rechtsstaat. Vlaams Belang zei dat als de partij in 2024 de verkiezingen wint en een kabinet vormt, ze eenzijdig de Vlaamse onafhankelijkheid uitroept die zou ingaan in 2029. Maar dat is in strijd met de Belgische grondwet. De Spaanse extreemrechtse partij Vox wil twee linkse vakbonden verbieden als de partij aan de macht komt.

‘Ik hou nogal van de definitie van de Franse filosoof Claude Lefort dat de democratie het onophoudelijke gevecht is om de lege stoel van de macht. Die strijd moet er altijd blijven. Maar extreemrechts wil dat er een einde komt aan deze democratische strijd. De ‘wil van het volk’ moet op die stoel zitten. En zij beweert een uitvloeisel te zijn van die volkswil.’

Maar ze zitten niet op de stoel. Niet in Nederland, België, Duitsland, Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk.

‘Dat klopt. Maar in Italië en in Zweden geven ze nu wel gedoogsteun. Ze komen niet meer in uniformen binnenmarcheren, zei Saramago al, maar ze zullen beetje bij beetje de democratische rechtsstaat ondermijnen. We moeten goed beseffen dat we onze rechten en vrijheden niet finaal hebben verworven. Veel mensen kiezen, in tijden van angst en onzekerheid, liever voor tucht en orde dan voor vrijheid en democratie. Daarom moeten we altijd de democratie blijven verdedigen.

‘De democratische instituties – de onafhankelijke rechtsspraak, de vrijheid van de pers, eerlijke verkiezingen – zijn een schild, maar dit schild is niet onkwetsbaar. Autoritaire leiders vernietigen de democratische instituties als ze democratisch aan de macht zijn gekomen. Dan geef je je lot in handen van een extremistische partij. Dan weet je niet wat er gaat gebeuren, hè?’

‘Extreemrechts wil een einde aan democratische strijd. De ‘wil van het volk’ moet op de stoel zitten’

Er zijn mensen aan de linkerzijde van het politieke spectrum die niet-progressieve geluiden en mensen onbeschroomd als extreemrechts, fascistisch, racistisch, ‘islamofoob’ of ‘transfoob’ veroordelen. Speel je zo extreemrechts niet in de kaart? 

‘Je moet heel zuinig zijn met dit soort beschuldigingen. Links doet dit soms te snel, inderdaad. Maar bedenk ook: áls iemand extreemrechtse uitlatingen doet, dan moet je je niet inhouden, dan moet je dit bestrijden. We mogen niet onverschillig blijven.’

Moet je de vrijheid van meningsuiting beperken om extreemrechts beter te kunnen bestrijden?

‘Ik ben groot voorstander van de vrijheid van meningsuiting. Ik ben de laatste om te zeggen: ‘Dit mag niet gezegd worden.’ Tegelijkertijd moet de democratie zich kunnen verdedigen tegen de krachten die de democratie willen vernietigen. Ik heb, geïnspireerd door het uitstekende proefschrift Weerbare Democratie van rechtsfilosoof Bastiaan Rijpkema (2016, red.), een boek geschreven tegen salafisten die onze democratie willen vernietigen. Maar als extreemrechts de democratie bedreigt, dan spreek ik mij daar ook over uit. In Duitsland gebeurt het al. Daar worden partijen en organisaties die een duidelijk antidemocratische boodschap verkondigen, verboden. Rijpkema citeerde in zijn proefschrift nazipropagandist Goebbels, die in 1928 zei dat de nazi’s de middelen van de democratie gebruikten om de democratie te vernietigen. ‘Wij komen als wolven’, zei hij. Welnu, we mogen ons dan niet als schapen gedragen.’

Hoe kijkt u aan tegen een partijverbod voor bijvoorbeeld FvD in Nederland?

‘Het moet eerst klaar en duidelijk zijn dat een politieke partij een reëel gevaar vormt voor onze democratie. Dat lijkt me nu nog niet het geval.’

Maar neem FvD-Kamerlid Gideon van Meijeren, die bedreigingen van zijn achterban tegen collega-Kamerlid Nilüfer Gündogan goedpraat. Hij speculeerde onlangs ook hardop over het bestormen van het Binnenhof, waarbij volgens hem ook doden kunnen vallen.

‘FvD heeft nog niet direct opgeroepen tot geweld. Baudet doet krankzinnige uitlatingen – laatst weer over reptielen en zijn loftuitingen over Poetin -, maar dat zijn geen directe oproepen tot geweld.

‘Als je oproept tot geweld, dan mag de vrijheid van meningsuiting worden ingeperkt, stelt de Britse filosoof John Stuart Mill. In On Liberty geeft hij één voorbeeld. Stel dat een graanhandelaar graan achterhoudt en een menigte voor zijn deur staat. Als iemand dan zegt ‘We gaan hem aanpakken´, dan mag dat niet. Dat is gevaarlijk, aldus Mill.

‘Het blijft echter een lastige discussie. Ook omdat er dankzij complottheorieën die door extreemrechtse partijen en omroepen worden verspreid lone wolves kunnen opstaan, die tot eigenrichting kunnen overgaan. Zoals Conings, die Van Ranst wilde aanpakken.’

Wat is de belangrijkste les uit de geschiedenis die u ons wil meegeven?

‘Het meest treffende vond ik de onwaarschijnlijke snelheid waarmee in 1933 de democratie de nek is omgedraaid in Duitsland. Het land veranderde in luttele maanden van een democratie in een dictatuur. Daarin ligt ook de boodschap voor vandaag. Die boodschap is niet: het zal weer gebeuren, maar wel: het kan weer gebeuren. En als het weer gebeurt, dan kan het ook weer heel snel gaan.’

Tientallen jaren werkte Jan Keulen (72) als correspondent in het Midden-Oosten. Later was hij directeur bij het Doha Centre for Media Freedom in Qatar. In zijn vandaag verschenen boek De oorlog van gisteren beschrijft hij zijn Midden-Oosten-ervaringen. ‘De oorlog maak je mee en die gaat niet meer weg.’

‘Ik heb me vaak afgevraagd wat me ertoe bracht telkens terug te gaan naar de Arabische wereld. Het was beslist geen liefde’, schrijft Keulen in zijn nieuwste boek. ‘Ik heb me altijd willen distantiëren van het predicaat oorlogsjournalist’, vertelt hij via Zoom. ‘Oorlog was nooit mijn drijfveer. Ik was gewoon oprecht geïnteresseerd in de landen en de problemen die daar speelden.’

Dat daar telkens oorlog woedt, is toeval. Of misschien wel gewenning. Zijn eerste ‘echte journalistieke ervaring’ doet Keulen op in de Westelijke Sahara, als hij meeloopt met onafhankelijkheidsbeweging Polisario, die strijd tegen de Marokkaanse bezetter. Daarna maakt hij als Spanje-correspondent reizen naar Algerije, Marokko en Soedan. ‘Ik voelde daar een soort verwantschap mee, interesse is zo een zakelijk woord. Waar dat vandaan kwam weet ik niet.’

In 1980 begint hij als correspondent in het Midden-Oosten, in Beiroet, terwijl de Libanese Burgeroorlog daar gaande is. Hij doet er uitgebreid verslag van voor de Volkskrant, de Standaard en verscheidende radionieuwsrubrieken van de publieke omroep. Later is hij onder meer correspondent in Egypte en Jordanië, en directeur van het Doha Centre for Media Freedom in Qatar.

‘Op een gegeven moment voelde ik de behoefte om terug te kijken, wat misschien normaal is op een bepaalde leeftijd. Ook om een rode draad te identificeren, te bedenken in wat voor een wereld ik eigenlijk heb gewerkt. Er kwam één woord bovendrijven voordat ik ook maar een woord had geschreven. Dat woord was ‘islam’.’

De islam speelt in die tijd – en nog steeds – een prominente rol in de regio, vertelt Keulen. De gebeurtenissen in 1979, het jaar voordat hij naar Beiroet vertrekt, hangen ermee samen: de Sovjet-Unie valt Afghanistan binnen, in Iran maakt de islamitische revolutie een eind aan het regime van de sjah en in Mekka wordt de Grote Moskee bezet door religieuze extremisten.  Het zijn allemaal factoren die hebben geleid tot een grotere rol van de politieke islam en van de islam in het sociale leven.

Als ik het boek zo lees, dan zie ik geweld ook als terugkerend motief. U ook?

‘Dat is ook een beetje een open deur, natuurlijk. Er was nauwelijks ooit geen geweld. Er is in het Midden-Oosten een totaal gebrek aan dialoog, aan diplomatie, aan de ander dusdanig respecteren dat je ermee aan tafel gaat. Kijk naar Israël en Palestina, maar kijk ook naar het Syrische conflict waarbij we Assad allemaal zo een klootzak vinden – ik zeg ‘we’, ik bedoel het Westen en veel Syriërs – dat we niet met hem willen onderhandelen.’

Is dat niet logisch, niet met een man willen onderhandelen die gifgas op zijn eigen bevolking gebruikt?’

‘Het is uitermate begrijpelijk, maar tegelijkertijd onlogisch. Wat blijft er over als je niet praat? Geweld. En geweld lost weinig op. Dat klinkt als een vroom praatje. Maar als je kijkt naar de periode dat ik in het Midden-Oosten zat: de oorlog in Libanon, die vijftien jaar heeft geduurd, die hield op een gegeven moment op. Waarom? Niet omdat er een oplossing was gevonden voor de problemen die ten grondslag lagen aan het conflict. Ook niet omdat een partij gewonnen had. Maar omdat iedereen gewoon ontzettend moe was van die oorlog. Er was niks meer te winnen.’

‘Oorlog zorgt ook dat je hele intense goede ervaringen hebt, zoals vriendschap en solidariteit’

Wat gebeurt er met een correspondent die plots in een oorlogsgebied komt te wonen?

‘Het is geen fijne ervaring, niet iets waar ik met plezier op terugkijk – soms zelfs met pijn in mijn buik. Maar oorlog heeft ook tot gevolg dat je hele intense goede ervaringen hebt, zoals vriendschap en solidariteit. En het heeft nog iets heel idioots, dat je je schuldig voelt als je er niet meer bent.

‘Tijdens het beleg van Beiroet in 1982 heb ik mij ontzettend schuldig gevoeld. Ik woonde zelf in het westelijke gedeelte (gecontroleerd door de Palestijnse Bevrijdingsorganisatie, red.), het gedeelte dat belegerd werd. En ik moest zo nu en dan over de groene lijn naar het oostelijke gedeelte (in handen van christelijke organisaties, red.) om kopij door te geven; in mijn stadsdeel werkte de telefoon niet meer. Soms bleef ik daar een nachtje slapen omdat het lastig was om ’s nachts terug te gaan. Dan zag ik dat mijn stadsdeel werd gebombardeerd en voelde ik me schuldig. Ik wilde niet daar zijn waar ik veilig was, ik wilde zijn waar mijn vriendin was, waar mijn vrienden waren.’

Wat deed de Libanese burgeroorlog uiteindelijk met u?

‘De oorlog die maak je mee en die gaat niet weg. Die blijft bij je. Het leidt soms ook tot enige vervreemding. Ik herinner mij dat ik uit Beiroet kwam, in Nederland aankwam, en op Schiphol al die vakantiegangers zag. Al die mannen in korte broeken. ‘Waar zijn die mee bezig?’, dacht ik. Daar zie ik wel gevaar in: dat mijn gevoel zegt dat het echte leven oorlog is. Niet dat zorgeloze, vrolijke oppervlakkige gedoe. Want dat is natuurlijk niet zo.’

In uw boek bent u kritisch op Israël. U schrijft: ‘Volgens mij is de Joodse staat in wezen sektarisch. Het is een staat waar de ander, de niet-Jood, wordt uitgesloten.’ Dat klinkt als apartheid.

‘Ik denk dat je zeker kunt spreken van een systeem van apartheid. Dan bedoel ik, als we het vriendelijk zeggen, dat er privileges zijn voor één groep en een andere groep achtergesteld wordt. Je ziet een enorme verharding in Israël. De politiek trekt nog verder naar rechts. Daar ben ik niet optimistisch over. Ik ben überhaupt niet optimistisch.’

Hoezo niet? De meeste mensen zeggen altijd wel een sprankje hoop te hebben.

‘Een sprankje is maar een sprankje. En als je geen sprankje hebt, wat doe je dan nog? Dan kan je net zo goed je mond houden. Ik heb ook wel een sprankje hoop, maar dat betekent niet dat ik optimistisch ben. Ik ben zelfs pessimistisch.’

Dat komt, vertelt Keulen, doordat er de veertig jaar nauwelijks conflicten in het Midden-Oosten en Noord-Afrika zijn opgelost. Het ‘vredesproces’ tussen Israël en Palestina bestaat al jaren niet meer, Israël trekt naar nationalistisch rechts, wat het juist ingewikkelder maakt. De oorlog in de jaren tachtig tussen Irak en Iran kende geen overduidelijke winnaar – die is vooral beëindigd door oorlogsmoeheid, zegt hij. ‘We strijden nog steeds tegen de invloed van Iran, ook daar is niets opgelost.’

‘Ik denk dat je in het geval van Israël zeker kunt spreken van een systeem van apartheid’

Keulen: ‘Een ander conflict dat mij aan het hart gaat speelt zich af in de Maghreb. Het gaat om het zelfbeschikkingsrecht van de Sahrawi (een nomadisch volk dat in de Westelijke Sahara woont, red.). Het is misschien een klein volk, en een klein en stil conflict, een low intensity war. Maar het is ook een illustratief conflict. Dezelfde vluchtelingen die ik veertig jaar geleden bezocht in kampen in Algerije zijn ofwel dood of oud geworden in die kampen. En nieuwe generaties zijn erin opgegroeid.

‘Ik ben absoluut geen pessimistisch ingesteld persoon, alleen wel wat dit betreft. Daarbij komt nog eens kijken dat ik jarenlang bezig ben geweest met journalistiek in de Arabische wereld. Mijn idee was en is dat goede journalistiek overal belangrijk is, maar zeker in die regio. Wat we zien is dat na de Arabische lente de autoritaire regimes zich hebben versterkt en dat de persvrijheid is afgenomen. Alle lijntjes lopen naar beneden.’

In uw boek beschrijft u ook uw tijd als directeur van het Doha Centre for Media Freedom in Qatar. Daar wordt u uiteindelijk ontslagen. Bent u van een koude kermis thuisgekomen?

‘Nee, helemaal niet. Dit was iets waarvan ik wist dat het kon gebeuren, vanaf dag één. Toen ik er een paar jaar werkte was ik er ook van overtuigd dat het zou gebeuren. Daar werken was soms een beetje een soap.’

U zat daar niet voor de bühne? Dat de Qatari’s kunnen zeggen: kijk, we hebben iemand uit Nederland met veel journalistieke ervaring die het centrum leidt.

‘Ik was mij zeer wel bewust dat dit centrum deel was van het soft power-narratief van Qatar. Maar dat vond ik helemaal niet erg, want het deed niks af aan het werk wat ik kon doen. Het Doha Centre was gemodelleerd naar RSF (de internationale perswaakhond Reporters Without Borders, red.). Dus één van de dingen die wij deden was steun verlenen aan journalisten die in de problemen waren gekomen. In de gevangenis, in het ziekenhuis of zelfs overleden. Dat deden we in het Midden-Oosten, maar ook in Afrika. We hebben echt honderden journalisten kunnen helpen. Daarnaast hebben we trainingen kunnen geven aan journalisten en journalisten die moesten vluchten – uit Somalië bijvoorbeeld – kunnen opvangen.’

Wat was het lastigst aan dit boek schrijven?

‘Het moeilijkste vond ik om dicht bij mijzelf blijven. Ik heb absoluut geen boek willen schrijven wat nu eens even uitlegt hoe het Midden-Oosten in elkaar zit. Dus ik vond het lastig om mij in te houden, om niet te veel duiding te geven. Daar zijn andere boeken voor. Wat ik heb willen doen, en waarin de meerwaarde zit, is laten zien hoe míjn Midden-Oosten er uitziet. Mijn voorbeeld was De wereld van gisteren van de Oostenrijkse schrijver Stefan Zweig. Nu ben ik by far geen Stefan Zweig, maar qua vorm komt het overeen: een autobiografisch relaas gemengd met herinneringen uit een periode. Dat was het doel.’