Het utopisme van radicale moslims heeft betrekkelijk veel weg van het communistische denken, betoogt filosoof Michiel Leezenberg. ‘De leninistische achtergrond van hedendaagse islamisten wordt nog steeds onvoldoende onderkend.’

Utopisch denken is terug van nooit weggeweest. Linkse tieners op TikTok prijzen ‘Daddy Marx’ (Karl Marx) de hemel in en willen het communisme terug. Publicist Rutger Bregman gelooft dat de meeste mensen deugen en pleitte jarenlang voor de invoering van een basisinkomen. Intersectionele feministen willen een inclusieve samenleving die racisme- en seksismevrij is. Zwarte activisten krijgen warme gevoelens van het fictieve koninkrijk Wakanda uit de film Black Panther, een hypermoderne heilstaat in donker Afrika.

Maar hoe zit het eigenlijk met utopisch denken in de islam? Welke pogingen om een islamitische utopie te stichten zijn er ondernomen? En hoe moeten we het utopisme van terreurorganisaties als ISIS en Al Qaida duiden? De Kanttekening ging hierover in gesprek met filosoof Michiel Leezenberg, die niet-westerse wijsbegeerte en wetenschapsfilosofie doceert aan de Universiteit van Amsterdam.

Is utopisch denken in de islam vooral op het verleden gericht – de tijd van de profeet – of op de toekomst, reactionair of revolutionair?

‘Als je deze vraag echt goed wil beantwoorden, dan heb je een hoop tijd en ruimte nodig. Maar ik zal proberen het kort samen te vatten. Er is een belangrijk verschil tussen denkers van vroeger en die van nu. Islamitische denkers over politiek waren vroeger met name juristen, theologen en filosofen.

‘Eén belangrijke denker in dit verband is de theoloog Ibn Taymiyyah (1263-1328, red.). Hij stelde zich de belangrijke vraag hoe de oemma of moslimgemeenschap überhaupt kon blijven voortbestaan, zonder kalief. In 1258 was Bagdad geplunderd door de Mongoolse horden, die ook de kalief vermoord hadden. Ibn Taymiyyah vroeg zich af of de islam überhaupt wel kan blijven bestaan, zonder kalief. Hij vond van wel. Hij vatte het ambt van de kalief op als een historisch verschijnsel, niet als een theologisch dogma. Ook zonder kalief kunnen moslims de sharia gehoorzamen. Deze gedachte was utopisch, want voor die tijd hadden moslims hierover nooit nagedacht; ze lieten de politiek over aan de discretie van de heersers. Een puur op de sharia gebaseerde staat bestond niet.’

Maar hadden de ulema – islamitische geleerden – dan geen macht?

‘De islamitische geleerden hielden zich niet met staatszaken bezig, maar met erfrecht, overspel, dat soort zaken. Ze hielden zich niet echt met politiek bezig. Ze mochten adviseren, maar hun advies kon door de kalief ook in de wind worden geslagen. Bij Ibn Taymiyyah nam de islamitische wet, de sharia, de plaats in van de heerser. Deze gedachte was heel radicaal. Ibn Taymiyyah was zijn tijd ver vooruit. Pas in de negentiende en twintigste eeuw kreeg hij serieus volgelingen.’

Was Ibn Taymiyyah de eerste utopische denker in de islamitische wereld?

‘Nee, dat was Aboe Nasr al-Farabi (870-950, red.), die het boek Al-Madina al-Fadila – De deugdzame stad – schreef. Deels is dat een Arabisch-islamitische bewerking van Plato’s Politeia – De staat. Al-Farabi wil net als Plato een rechtvaardige samenleving, individuele vrijheid is hieraan ondergeschikt. Plato’s idee van de verlichte monarch, de filosoof-koning, combineert Al-Farabi met de idee van de geopenbaarde wet. Die staat moet worden geleid door een heerser die koning, filosoof en profeet is.’

Profeet? Dat kan toch niet in de islam, waar Mohammed de laatste profeet is?  

‘Bij hem betekent ‘profeet’ vooral ‘wetgever’. Het interessante is: de naam van Mohammed komt niet in Al-Farabi’s boek voor. De Koran ook niet. Al-Farabi is een soort Spinoza, maar dan nog radicaler. In de Tractatus theologico-politicus zegt Spinoza dat iedereen zich aan de religieuze wetten moet houden, want dat is goed voor het algemeen belang. Al-Farabi zegt echter dat zulke wetten er slechts zijn voor de gewone mensen, niet voor de filosofen. Hij ontkent ook dat er één specifieke religie nodig is voor de deugdzame stad, laat staan dat de islam die religie zou zijn. De rede is bij hem belangrijker dan geopenbaarde religie. Hij is dus radicaler.

‘Samengevat: Ibn Taymiyyah dacht op een theologische manier na over de utopie. Bij hem draaide het om de islamitische wet, niet om de kalief. Bij Al-Farabi gaat het om een filosofische kijk op de utopie. Net als Plato is hij elitair, de rede verkiest hij boven geopenbaarde religie. Die laatste is er voor het volk, de geletterde elite doet aan filosofie. Net als Spinoza was Al-Farabi sceptisch over de massa. De meeste mensen waren volgens hem te dom, te irrationeel, om een op filosofie gebaseerde utopie te realiseren.’

Er is veel ontevredenheid in de hedendaagse islamitische wereld over corrupte regimes, ongelijkheid en onrechtvaardigheid. Is utopisch denken juist in deze tijd niet populair?

‘Dat klopt. In de moderne islamitische wereld zijn nieuwe vormen van utopisch denken ontstaan. Deze denkers zeggen terug te willen naar vroeger, maar je moet door die retoriek heen prikken. Ze zijn juist heel modern.’

Doelt u op de radicale Egyptische ideoloog Said Qutb (1906-1966, red.), de godfather van het moderne moslimfundamentalisme?

‘Ja, onder meer. Qutb zegt dat hij naar de zuivere oorspronkelijke islam terug wil, maar is erg beïnvloed door het marxisme-leninisme. Revolutionair politiek geweld neemt een belangrijke plek in in zijn doctrine. Dat is nieuw en is volledig afwezig bij de klassieke islamitische auteurs. Politiek geweld was er altijd. Maar het werd nooit gerechtvaardigd op theologische of juridische gronden. Heerschappij rechtvaardigt zichzelf, was het oude idee. De islamitische vorst was een strenge vader, die zijn vechtende kinderen uit elkaar probeerde te houden. Bij klassieke islamitische auteurs gaat het erom maatschappelijke conflicten te voorkomen. Er is een grote angst voor fitna – verdeeldheid. Liever zestig jaar tirannie dan een dag zonder heerser, stelde Ibn Taymiyyah nog.’

Qutb was duidelijk niet klassiek.

‘Inderdaad. Hij vond dat je in naam van islamitische idealen de heerser en de staat mag bestrijden. Die revolutionaire gedachte is deels anarchistisch, deels, marxistisch-leninistisch. Qutbs boek Mijlpalen, dat voor radicale moslims grote betekenis heeft, is zichtbaar geënt op Lenins pamflet ‘Wat te doen?’ uit 1902. Net als Lenin gelooft Qutb in de kracht van de revolutionaire voorhoede, die geweld gebruiken moet om succes te boeken. De rest volgt daarna vanzelf. Bij Qutb bestaat die revolutionaire voorhoede uit een kleine groep ware moslims, die elk compromis met bestaande heersers afwijst. Je kunt volgens hem geen dialoog met de staat aangaan. Volgens Qutb is elke vorm van menselijke heerschappij fout: alleen God is soeverein.

‘Hoewel hij dit theologisch verpakt, is zijn filosofie heel revolutionair. Die leninistische achtergrond van hedendaagse islamisten wordt echter nog steeds onvoldoende onderkend. Ik merkte dat zelf toen ik voor het eerst in Noord-Irak was voor veldonderzoek. Ik sprak daar ook met islamisten die zeiden dat hun partij een politbureau en een centraal comité had. Ze waren natuurlijk geen communisten, maar hadden wel een overduidelijk leninistische partijstructuur. Ze geloofden echt dat je met een voorhoedepartij de maatschappij veranderen kan.’

En hoe zit het met ayatollah Khomeini? Zijn islamitische republiek Iran is toch ook best modern?

‘Dat klopt. Khomeini geloofde in velayat-e faqih: de voogdij van de jurist. Hij was tegen volkssoevereiniteit: een islamitische regering kon volgens hem niet berusten op mensen die geen goede moslims zijn. Daarom moet de bevolking worden opgevoed, onder de voogdij van de schriftgeleerden staan. Dit is een totaal nieuw idee, dat schriftgeleerden zelf de politieke macht uitoefenen.

‘Khomeini’s elitaire notie van islamitisch regeren lijkt vagelijk op Plato, die in Politeia pleitte voor een staat die werd geregeerd door filosofen. Khomeini heeft tijdens zijn theologische studie geheid ook Plato en Aristoteles moeten bestuderen. Verder is de grondwet van de Iraanse islamitische republiek gebaseerd op die van Zwitserland. Er zitten veel democratische elementen in, zoals verkiezingen voor parlement en president. Tegelijkertijd is er die raad van hoeders. Je kunt dit zien als een extreme variant op de trias politica, waarbij de rechterlijke macht de meeste macht heeft.’

‘Je kunt niet een boekhandel binnenlopen en vragen: ‘Geef mij het islamitische wetboek van de sharia’

Zijn de sharia en de islamitische staat – ik bedoel dus niet de terreurbeweging – idealen, of bestaan ze ook echt? Hoe verhouden ideaal en werkelijkheid zich tot elkaar in de islamitische politieke filosofie?

‘Als buitenstaanders aan de sharia denken: dan denken ze aan dé islamitische wet. Maar het ligt veel ingewikkelder. Je kunt niet een boekhandel binnenlopen en vragen: ‘Geef mij het islamitische wetboek van de sharia.’ Er is traditioneel veel vrijheid voor islamitische rechtsgeleerden: islamitisch recht draait veel om casuïstiek. Het concept van de islamitische staat is een vernieuwing van de twintigste eeuw. Voor de negentiende eeuw werd er nauwelijks een onderscheid gemaakt tussen de staat en de heerser. De Ottomaanse sultan was de kalief. Maar dit was puur theoretisch. Toen het Turkse parlement op 3 maart 1924 het kalifaat afschafte leidde dit tot weinig commotie.’

Maar toch werd het idee van het kalifaat populair.

‘Eind negentiende eeuw was er in India echter een kalifaatbeweging ontstaan, die antikoloniaal was. Het idee was dat er een staat op islamitische principes gesticht moest worden, met een islamitische grondwet. Maar het is heel moeilijk gebleken om de sharia te vertalen in een grondwet, vooral omdat de klassieke islamitische rechtspraak zich, als gezegd, vooral bezighield met privaatrecht en strafrecht, niet met publieksrecht. De Pakistaanse journalist en theoloog Abul Ala Maududi (1903-1979, red.), de pionier van het ideaal van de islamitische staat, onderkende dit ook. Een islamitische grondwet was volgens hem een project voor de toekomst.’

En hoe zit het met ISIS? Dit is toch een klassiek voorbeeld van hoe de hemel op aarde in een hel verandert?

‘Over ISIS wordt veel onzin geschreven. Was Abu Bakr al-Baghdadi de werkelijke leider van ISIS, of een posterboy? Feit is dat het kader van ISIS uit veteranen van de geheime dienst van Saddams Baath-partij bestond, en dat de vijanden van de Baath-partij – Sjiieten, Koerden, Jezidi’s, Assyrische christenen – ook de vijanden van ISIS waren. Er is vooral veel continuïteit tussen die twee. Natuurlijk claimt ISIS de zuivere islam te verkondigen, maar Ibn Taymiyyah zou zich omdraaien in zijn graf, als hij hoort dat de organisatie zich op hem beroept.

‘De beruchte onthoofdingsvideo’s van ISIS gaan ook niet terug tot de klassieke islam, maar tot de Mexicaanse drugskartels, die ook mensen onthoofden en daarvan filmpjes maken om hun tegenstanders af te schrikken. Je kunt ISIS misschien beter beschouwen als een maffiaclan. ISIS trok veel mensen aan die niets over de islam weten. Een ISIS-strijder had vlak voor zijn vertrek het handboek De Koran voor dummies besteld, om zich toch een beetje in te lezen in het onderwerp.’

Maar had ISIS dan geen islamistisch-utopische kant?

‘Dat was vooral reclame. De boodschap was: ‘Het liberale Westen wijst jullie af; wij wijzen het liberale Westen af. Kom naar ons, wij hebben een kalief.’ Vrijwel geen moslim weet wat het kalifaat inhoudt of moet inhouden, maar het idee geeft moslims een warm gevoel. Het kalifaat zou een rechtvaardige samenleving zijn. Maar in werkelijkheid was het kalifaat van ISIS een totalitaire en corrupte terreurstaat. De hel op aarde inderdaad.’

‘ISIS trok veel mensen aan die niets over de islam weten. Een ISIS-strijder had vlak voor zijn vertrek het handboek De Koran voor dummies besteld’

En hoe utopisch is Al Qaida? Zij willen toch ook het wereldkalifaat?

‘Dat ligt toch een beetje anders. Al Qaida was vooral een defensieve beweging. Osama Bin Laden wilde door middel van aanslagen de Amerikaanse troepen uit Saoedi-Arabië verdrijven, zoals volgens hem een klein groepje jihadstrijders ook de Russen uit Afghanistan had verjaagd. De tactiek van Al Qaida is kleine speldenprikken uitdelen, symbolische acties, met als doel dat de Amerikanen zich terugtrekken. Bin Laden heeft zich er niet of nauwelijks over uitgelaten hoe een islamitische staat er volgens hem uit zou moeten zien.’

Dan heb je ook nog de Pakistaanse organisatie Hizb ut-Tahrir. Zij dromen wel van een islamitische staat, maar gebruiken geen geweld gebruiken. Zijn zij de echte islamistische utopisten?

‘Hun vlag lijkt op die van ISIS, maar de mensen van Hizb ut-Tahrir zijn inderdaad geen doeners. In veel islamitische landen is Hizb ut-Tahrir verboden, vanwege hun politieke streven naar het wereldkalifaat. Je kunt ze misschien een beetje vergelijken met trotskisten. Zij zijn nettere revolutionairen dan stalinisten en in interne discussies het felst. Maar mede daardoor zal hun wereldkalifaat er natuurlijk nooit komen.’

In de Turkse media werd hardop gespeculeerd over de terugkeer van het kalifaat, nadat de Hagia Sophia weer werd ingewijd als een moskee. De Turkse president Recep Tayyip Erdogan wilde de nieuwe leider van de soennitische wereld worden. Denkt u dat hij kalief wil worden?

‘Erdogan kan niet zomaar het kalifaat claimen. Hij moet dan eerst een stamboom verzinnen, dat hij afstamt van de profeet. Dat hebben andere leiders in de islamitische wereld natuurlijk ook al gedaan; maar het claimen van de status van kalief is toch wel wat anders.

‘Maar misschien wordt het tijd voor moslims om het hele concept van het kalifaat opnieuw kritisch te doordenken. Waar moet de kalief zitten? Moet hij één persoon zijn? Volgens de Indiase filosoof Mohammed Iqbal (1877-1938, red.) kan het kalifaat ook in volkssoevereiniteit belichaamd zijn. ‘Als we het volk als kalief opvatten, dan zijn we meteen ook van het imperialisme van de Arabieren af…’, zei hij.’

Ten slotte: bestaan er ook progressieve, vrijzinnige islamitische utopieën, waarin democratie en de rechten voor andersdenkenden, zoals sjiieten en niet-moslims, worden gerespecteerd?

‘Ik vind het wel opmerkelijk – en ironisch – dat de populairste utopie van het moment midden in de islamitische wereld ligt. Het beroemde Rojava, ofwel de Democratische Federatie van Noordoost-Syrië, is onder progressieve jongeren in de islamitische wereld, en ook ver daarbuiten, immens populair. Het is een seculier utopisch project, maar ook veel gelovige moslims zijn erbij betrokken. Rojava is niet per se anti-islam.

‘Ik heb niet weinig studenten gehad die naar Rojava wilden afreizen, om daar te helpen de revolutie te verwezenlijken. Ze projecteren daar al hun utopische wensen en verlangens op. Antikapitalistisch. Feministisch. Intersectioneel. Ik dacht wel eens dat al die mooie verhalen over grassroots-anarchisme en homo-emancipatie in Rojava vooral voor westerse consumptie waren, maar ze zijn vooral ook op en tegen Turkije gericht. Als de dominante krachten in Erdogans Turkije tegen homo- of vrouwenemancipatie zijn, dan zijn de PKK en de PYD voor.

‘Ik heb niet weinig studenten gehad die naar Rojava wilden afreizen, om daar te helpen de revolutie te verwezenlijken’

‘Ondanks de anarchistische retoriek staat Rojava onder een strikt hiërarchisch gezag naar marxistisch-leninistisch model. De hoop dat je midden in zo’n oorlog een anarchistische utopie zou kunnen verwerkelijken is naïef: helaas zijn er temidden van het al jarenlang aanhoudende geweld in Syrië en Irak geen duidelijke good guys. Zo heeft de PYD nooit ondubbelzinnig afstand genomen van de Syrische dictator Assad, die veel meer bloed aan zijn handen heeft dan ISIS.’

Dit artikel werd eerder gepubliceerd op de Kanttekening op 24 augustus 2020.

Traditionele vormen van religie zijn op hun retour. ‘Voor het eerst rekent een meerderheid van de Nederlandse bevolking zich niet tot een religieuze groepering’, schreef het CBS in 2017. 51 procent van de Nederlanders noemde zich dat jaar niet-religieus. In 2012 was dit nog 46 procent. Maar maakt dit mensen ook echt a-religieuzer? Dat ligt genuanceerder. Onderzoek onder leiding van VU-hoogleraar André van der Braak toont aan dat een kwart van de mensen een ‘vloeibare religieuze identiteit’ heeft aangenomen. Zij halen hun inspiratie uit verschillende religieuze tradities.

Maren Wilkeshuis (37) merkt deze verschuiving in haar werk. Als spiritueel transformatiecoach wil ze mensen ‘weer contact laten maken met zichzelf’. Vooral mensen die voorheen naar de kerk gingen, komen bij haar op gesprek. ‘Wat mij opvalt bij deze mensen? Dat ze altijd volgens een bepaalde autoriteit hebben geleefd. Daar lopen ze op een gegeven ogenblik tegenaan. Deze manier van leven limiteert ze te veel om zichzelf te kunnen zijn.’

Mensen die hun geloof vaarwel zeggen, zoeken voor zingeving naar iets anders. Maar dit werkt eigenlijk helemaal niet, vertelt Maren. ‘Alles wat je buiten jezelf zoekt in religie, je partner, een baan of andere materie, bevestigt de overtuiging dat je niet zelf al ‘heel’ en perfect bent. Als mensen ontdekken dat ze liefde niet hoeven te zoeken in een religie of in een partner, kunnen ze hun zoektocht staken. In strenge religies wordt er veel opgelegd vanuit de overtuiging: je bent niet goed genoeg, je moet het verdienen en anders wordt je gestraft. Deze gedachte is diep verankerd in veel godsdienstige mensen.’

Maar de werkelijkheid is zo ruim als mensen dat zelf toelaten, stelt Maren. ‘Mensen zetten tijdens de coaching hun oogkleppen af en willen breder kijken dan ze tot dan toe hebben gedaan. Ze willen meer voelen wat er voor hen écht klopt. En daar hoef je God ook helemaal niet vaarwel voor te zeggen. Als je kunt voelen dat jij zelf die liefde bént, kun je nog steeds naar de kerk gaan. Dan ervaar je het leven alleen heel anders. Aspecten van de religie die wel bij je passen moet je omarmen. Het gaat erom dat je je gevoel serieus neemt. Je moet je niet laten leiden door angst, maar kiezen voor dat wat goed voelt.’

Dat voelen wat je zelf echt wilt, dat is voor veel mensen iets vaags geworden. ‘Als je altijd hebt geleerd dat je moet leven naar een bepaalde leefwijze, verlies je natuurlijk helemaal het contact met jezelf. We hebben in ons hoofd altijd onze interne criticus, maar die is bij veel mensen met een christelijke achtergrond gefilterd door de kerk. Bij alles wat je doet klinkt een stemmetje: ‘Mag dit eigenlijk wel van de kerk?’’

Het begint volgens Maren bij bewustwording. ‘‘Daar is het stemmetje weer, ga ik luisteren of een andere weg bewandelen?’ Dat laatste is eng. Bij elke nieuwe stap vraag je je af wat de kerk of je ouders zullen vinden. Verandering gaat altijd gepaard met een beetje weerstand omdat het nieuw en onbekend is. Toch moeten mensen meer luisteren naar hun eigen intuïtie. Zonder mening over het geloof is mijn vraag aan religieuzen dan ook altijd: ‘Maar hoe voelt die overtuiging voor jou en klopt dat echt?’ Je intuïtie is namelijk gewoon je kompas. Als iets niet goed voelt, klopt het niet met wie jij bent en als het wel goed voelt wel. Jij mag voor jezelf kiezen.’

‘De werkelijkheid is zo ruim als jij dat zelf toe kan laten’

Voelen zoals jij het voelt

Marens cliënten vragen vaak of die nadruk op het ‘zelf’ eigenlijk niet heel egoïstisch is. Dat is het zeker niet, zegt ze. ‘De keuze om jezelf te leren kennen geeft juist heel veel verantwoordelijkheid. Je wordt gevoeliger naar jezelf en dit stelt je ook in staat om gevoeliger naar anderen te zijn.’ Veel mensen vinden die stap erg moeilijk. Maar Maren denkt dat de kern van veel belemmeringen ligt in het ten diepste niet accepteren van jezelf en je eigen impulsen.

‘Je hoort lang na te denken voor je iets doet. Maar je verlangens zijn er niet voor niks! Die zijn juist je routebeschrijving. Als je helemaal vrij bent om al je verlangens te leven, zul je juist heel goed bij jezelf nagaan of dit echt is wat je wil. Dat is wat vrijheid met mensen doet. Het geeft juist heel veel verantwoordelijkheid.’

Zelf maakte Maren ook een keuze waarvan ze dacht ‘Kan dit wel?’ ‘Tweeënhalf jaar geleden voelde ik dat ik weg moest bij mijn partner. Mijn hoofd had kunnen zeggen: ‘Dit hoort niet, jullie hebben samen een kind’, maar ik moest trouw blijven aan mijn eigen waarheid. Je weet namelijk nooit waar het goed voor is. Zo hebben de man waar ik daarna mee samen was en ik voor onze persoonlijke groei heel veel aan onze relatie gehad.’

‘Je weet nooit van tevoren wat een beslissing je zal brengen’, vervolgt Maren. ‘In elk geval gaat het fout als ik ga doen wat een ander als normaal beschouwt. Dan onderdruk ik dat stuk in mij dat kennelijk geleefd wil worden. Je eigen pad volgen betekent dat je een keuze maakt die voor jou goed is, maar voor 90 procent van je sociale omgeving gestoord.’

Alles wat er gebeurt moet dienend voor jou zijn, vindt Maren. ‘Het leven werkt vóór jou en niet tegen jou. Dat is ontzettend moeilijk bij zware gebeurtenissen, maar dat is de ultieme overgave aan het leven. Of je hogere zelf, de stilte, liefde of God, je mag het noemen zoals je wil en voelen zoals jij het voelt.’

Van katholiek naar remonstrant

Jacqueline Maschino (48) is katholiek opgevoed, maar voelde zich binnen de kerk niet meer thuis. ‘Mijn ouders waren niet heel streng gelovig, ik had veel ruimte. In mijn lagere schooltijd had ik ook een priester die behoorlijk vrijzinnig was voor katholieke begrippen. Daar ligt dus mijn basis.’

Jacqueline werd geraakt toen ze een advertentie tegenkwam van remonstranten, de meest vrijzinnige onder de christelijke stromingen in Nederland: zo is het homohuwelijk er wijdverbreid geaccepteerd en het geloof in God geen vereiste. ‘Ik had er nog nooit van gehoord, maar wilde er alles over weten. Mijn oog viel op één gemeente in het bijzonder. Ik vertelde een predikant daar over mijn zoektocht en door dat gesprek sloot ik me aan bij een oriëntatiekring, een gesprekskring die gaat over de zoektocht in het spirituele en gelovige.’

‘De vrijzinnigheid daarvan, dat ik niet hoef te kiezen, dat mijn interesse in het boeddhisme en de humanistische levensvisie er gewoon ook mogen zijn en het ontbreken van dogmatiek, blijven mij inspireren’, vervolgt Jacqueline. ‘Door de gesprekken met anderen en de inzichten en gedachten die zij delen, blijf ik ook beter in contact met de vragen in mijzelf.’

Jacqueline voelt zich erg thuis in de Kapel, de gemeenschap in Hilversum. ‘Het is een gemeenschap waar we naar elkaar omkijken en een warme plek waar ik mezelf mag zijn terwijl mijn zoektocht doorgaat. Ik geloof namelijk dat die mijn leven lang zal duren.’

‘God zit in ieder mens’

Dat ze zich niet meer katholiek voelt, wil niet zeggen dat ze dat stukje van haar verleden vergeet. ‘Ik kan mij niet meer vinden in het katholieke gedachtegoed en ga ook niet actief naar katholieke diensten, maar ik houd mijn achtergrond wel in ere. Ik ga mij niet uitschrijven. Dat hoeft dan ook niet bij de remonstranten. Ik bezoek wel regelmatig een mooie kerk en sla dan altijd een kruisje en brand een kaarsje. Die rituelen neem ik mee en dat mag er ook gewoon allemaal zijn.’

In deze gemeente heeft Jacqueline haar plek helemaal gevonden. Ze gaat dan ook binnenkort belijdenis doen. ‘De remonstranten zijn een vrijzinnige christelijke kerkgemeenschap zonder dogma’s en voorschriften. Het betekent dan ook dat ik mijn eigen belijdenis zelf schrijf en zo mijn eigen woorden kies.’ De belijdenis zal op zondag plaatsvinden tijdens een dienst. ‘Kerkdiensten zijn er gewoon elke zondag en de preken zijn doorgaans heel filosofisch van aard.’

‘Kerkdiensten’, dat klinkt al gauw alsof het binnen de muren over God moet gaan. Toch is dat niet helemaal waar, zegt Jacqueline. Zelf gebruikt ze het woord ‘God’ niet eens graag. ‘Dat heeft te maken met de beeldvorming eromheen. Het roept bij anderen een beeld op dat niet klopt met hoe ik het bedoel. Ik zeg dus altijd dat ik geloof in het universum, het ‘al’, het geheel dat zo groots en onomvattelijk is, dat het daarom mijn geloof voedt. De verwondering is zo groot in dat al, in het universum, daar is de bron van mijn geloof.’

Jacqueline gelooft desondanks in een inclusieve en tolerante God. ‘Die biedt ruimte om te groeien, om jezelf te zijn, om te leren. Die strooit niet met hel en verdoemenis, maar is juist een bron van liefde. En die liefde zit in ieder mens. God zit dus ook in ieder mens. En ook in de natuur.’

Van islamitisch naar ‘geloven in de liefde’

Mayanoraa* (26) is islamitisch opgevoed, maar haar ouders kozen voor een christelijke basisschool. Ze kwam ook wel eens in de kerk, ze zat namelijk in het zangkoor van de school. ‘Ik denk dat mijn ouders het belangrijk vonden dat ik zou leren dat het niet uitmaakt waarin je gelooft. We zijn uiteindelijk allemaal mens zijn en dat is belangrijker. Onze basis is hetzelfde.’

Mayanoraa is samen met haar moeder, die uit Jordanië komt, de enige van de familie die in Nederland woont. Haar moeder stuurde haar iedere zomer naar Jordanië, waar ze veel leerde over de islam. Maar Mayanoraa voelde zicht er nooit echt thuis. Ze heeft dan ook lang met zichzelf in de knoop gezeten wat haar nationaliteit nou eigenlijk is.

‘Voel ik mij Nederlands? Jordaans? Irakees? Moet ik überhaupt kiezen? Bij een nationaliteit hoort ook religie. Mijn moeder is Jordaans en mijn vader is Irakees. Dit betekent dat ik half soenniet en half sjiiet ben (in Irak zijn de meeste moslims sjiiet, red.) en dit is niet gebruikelijk. In het Midden Oosten proberen mensen in dezelfde kring te blijven. Je zou kunnen zeggen dat ik als persoon een ‘error’ ben in het Midden-Oosten, door de vele achtergronden die ik belichaam. Nu ik ouder ben, voel ik mij meer en meer op mijn plek door terug te gaan naar de kern: de liefde.’

‘Of je nou christen bent of moslim, de geloofsovertuiging komt voort uit liefde’

Het maakt voor Mayanoraa niet uit wat je gelooft. ‘Of je nou christen bent of moslim, de geloofsovertuiging komt voort uit liefde. Uit liefde voor het geloof, het verhaal en de leefregels die bij je passen. Wanneer je die liefde niet voelt bij de islam, voel je die misschien wel bij het boeddhisme.’

Waar Mayanoraa inmiddels in gelooft? ‘In de liefde zelf’, antwoordt ze. ‘Je zou het kunnen vergelijken met het soefisme, maar toch heb ik mijn eigen leefregels. Ik geloof echt dat je teder naar mensen moet kijken. Iemand die gemeen is komt liefde tekort. Die kun je dus ook alleen helen met liefde.’

In het soefisme noemen ze dat ‘kijken met je derde oog’. Mayanoraa: ‘Ik wil het zelf nog onderzoeken, maar heb gehoord dat ieder mens een puntje op zijn hart heeft. De soefisten zeggen dat je met dat puntje moet kijken. Met je hart en niet met de twee ogen op je gezicht. Ik vind dat een hele mooie gedachte. Dit houdt ook in dat je niet veroordelend kan zijn. Je kijkt immers niet om te zien, maar om te begrijpen. Ik denk daarom dat God je hart is. Het zit in ons allemaal.’

Mayanoraa vindt het geloof in jezelf en de notie dat alles God is interessant. ‘Juist in deze tijd, waarin veel mensen twijfelen over zichzelf en hun prestaties, mag er echt wel één punt zijn waarin zij kunnen geloven: het hart, dat blanco en niet veroordelend is. Het is een manier van leven – ook voor diegenen die wél in God geloven.’

Volgens Mayanoraa hebben alle geloofsovertuigingen dezelfde basis. ‘Dat je goed moet zijn voor de mensen om je heen, dat je lief moet hebben en altijd moet helpen.’ Ze vindt het dan ook verkeerd dat georganiseerde religie denkt in ‘mensen die erbij horen’ en ‘mensen mensen die er niet bij horen’. Maar als je met je hart naar mensen kijkt, dan sluit je geen mensen uit. Iedereen heeft er namelijk één.’

*achternaam bij de redactie bekend.

Dit artikel werd eerder gepubliceerd op de Kanttekening op 11 september 2019.

In abrahamitische religies speelt eindtijddenken een belangrijke rol. Ooit komt de messias, dan houdt alles op en gaan mensen naar de hemel of de hel. Hindoes geloven iets totaal anders. ‘De hemel en hel bestaan alleen hier op aarde.’

Tegenwoordig waarschuwen klimaatactiviste Greta Thunberg en de groep Extinction Rebellion voor het einde van de wereld. Als we vlees blijven eten, met het vliegtuig blijven reizen, niet zuiniger aandoen met energie, raakt alles op. En dan vergaat de wereld.

Maar waar Thunberg en Extinction Rebellion in opstand komen tegen onze dreigende ondergang, daar wordt ons noodlot door het hindoeïsme omhelsd. Amor fati. Want volgens het hindoeïsme vergaat de wereld sowieso. Dat is niet erg, want na de vernietiging van de wereld begint alles weer opnieuw.

We spraken hierover met Stephen Rawinder Pikaar (foto). Hij is pandit, een hindoeïstische priester. In die rol begeleidt hij mensen op hun spirituele levenspad en verricht hij rituelen tijdens onder meer bruiloften, begrafenissen en verjaardagen.

Om maar met de deur in huis te vallen: geloven hindoes in een eindtijd?

‘Nee. Binnen het hindoeïsme zegt men: energie vergaat nooit. We spreken over drie zaken die er altijd zijn, er altijd zijn geweest en ook altijd zullen blijven bestaan. Dat zijn het goddelijke, de ziel en de natuur. Het goddelijke heeft de scheppende kracht. De ziel heeft als taak om te handelen, maar kan dat niet zelfstandig. Daar is de natuur voor nodig in de vorm van een lichaam. Tijdens de geboorte smelten ziel en natuur samen. Daarna gebeurt er van alles. De ziel moet werken aan verlichting, terwijl het lichaam zegt: ‘Ik heb voedsel nodig’ of ‘O, dat is een mooie dame of heer.’ Dat zijn de verlangens en verleidingen. Het spel tussen intellect en ego.

Hoewel de natuur een constant veranderende staat heeft, is het er altijd. Water kan vloeibaar zijn, vast of gasvormig, maar het blijft water. Hetzelfde geldt voor de ziel. Die kan in een boom zitten en zolang de boom leeft, zit de ziel stil. Hij kan ook in een dier huizen. Dan kan de ziel zich verplaatsen en krijgt hij te maken met behoeftes en verlangens. Maar bezielt het een menselijk lichaam, dan gaat intellect een rol spelen. Dan kun je nobele daden verrichten en meer betekenen voor een ander. Maar er is geen einde, geen eindtijd. De ziel blijft in beweging.’

Ook als de ziel verlichting bereikt?

‘Veel mensen denken dat verlichting permanent is, maar ook dat is een stadium. Vaak wel een lang stadium, maar uiteindelijk keert de ziel of een gedeelte daarvan weer terug in een nieuwe samensmelting met de natuur. Dan spreken we van reïncarnatie. Dan gaat hij weer handelen. In het christendom bestaat een eeuwig paradijs, maar dat kennen wij niet. De ziel bereikt nooit een stadium waarin het niets meer hoeft te doen. Het hindoeïsme zegt eigenlijk: de hemel en hel bestaan alleen hier op aarde. Daarbuiten heb je verlicht zijn en niet-verlicht zijn. Niet-verlicht zijn betekent dus dat we incarneren en moeten handelen om de verlichting te kunnen bereiken.’

‘Binnen het hindoeïsme zegt men: energie vergaat nooit’

Welke rol spelen de goden precies?

‘Zoals je de tegenstelling hebt tussen katholieken en protestanten, zijn er ook binnen het hindoeïsme verschillende visies of denkwijzen. Je hebt mensen die mét beelden bidden en vaak in meerdere Goden geloven, en mensen die zonder beelden bidden. Ik behoor tot die laatste groep en geloof in één God, die verschillende eigenschappen heeft. Net zoals mensen meerdere eigenschappen en rollen hebben in het leven. We spreken over Generator – Brahma -, Operator – Vishnu – en Destroyer  – Shiva -: GOD.

Wanneer je God vraagt om kennis omdat je een nieuw bedrijf wilt beginnen, dan richt je je tot Brahma. Die staat voor schepping en wetenschap. Als je moet handelen of jezelf wilt bewijzen, zoals wanneer je een examen doet en de zenuwen je uit je balans halen, richt je je tot Vishnu, de onderhouder en beschermer.

Shiva is de vernietiger van het kwade en speelt een belangrijke rol in het pad van spiritualiteit, welzijn en het hogere. Iemand die veel met meditatie en bewustwording bezig is, richt zich vooral op Shiva. Hij vervult zijn rol in de vergankelijkheid der dingen, beëindigt zo ook het leven – maar nooit de energie die ons in leven hield.

Ik stel het nu voor als gescheiden werelden, maar in de praktijk richt een hindoe zich in zijn of haar gebeden vaak op een combinatie van deze eigenschappen. Ze zijn met elkaar verbonden. Alle goede eigenschappen vormen samen het Goddelijke.’

Hoe zit het met de verschillende tijdperken die het hindoeïsme onderscheidt?

‘Het hindoeïsme kent vier grote tijdperken, die elk een eigen karakter hebben. Satya yuga kun je de schepping ofwel ‘de creatie’ noemen. In die tijd was de mens nog vroom en eerlijk. Je kon elkaar vertrouwen. Er was ook veel kennis die gewoon mondeling werd doorgegeven. We hadden de zintuigen veel beter onder controle dan nu. Tegenwoordig moet je je al goed concentreren om te horen wat er in één ruimte gebeurt, maar toen hoorden we zelfs wat er zich tussen de muren afspeelde.

Tijdens treta yuga, het tweede tijdperk, kwam er een stukje machtsgevoel in ons naar boven. Er ontstond een onderscheid tussen lichamelijke en geestelijke krachten. We begonnen dingen te vergeten, waardoor men kennis op schrift moest zetten. De strijd tussen goed en kwaad begon en je zag negativiteit langzaam toenemen. In het derde tijdperk, dwapara yuga, ging dat nog verder. Het ego begon steeds meer en meer te eisen. Bezit werd belangrijker en mensen kwamen voor de vraag te staan: wat is goed en wat is fout?

Tijdens kali yuga, het tijdperk waar we nu in zitten, is het negatieve veel prominenter aanwezig dan het positieve. Je ziet dat veel mensen stress ervaren en kampen met een hoge bloeddruk. Terwijl onze toegang tot voedsel beter is dan ooit en we ontzettend veel mogelijkheden hebben, wordt het welzijn van onze geestelijke staat juist minder. Hoe komt dat? Omdat we altijd naar meer verlangen. Meer geluk, meer welvaart. Is dat echt nodig? En wie zegt dat? In kali yuga hebben we een slecht normbesef, een slecht zicht op wat goed en fout is. Dat zie je ook aan al het geweld op de wereld.’

Maar het is dus geen eindtijd? Volgens de cyclus komen we na kali yuga weer in satya yuga terecht?

‘Uiteindelijk wel, maar zover zijn we nog niet. Verval sluipt er langzaam in, ook qua normbesef bijvoorbeeld. Het hindoeïsme schrijft voor dat één man en één vrouw hun hele leven bij elkaar blijven, maar aan die regel wordt steeds meer getornd. Zowel binnen als buiten onze religie. Scheiden vinden we niet meer zo erg. Als het gaat, dan gaat het en als het niet gaat, dan ga je uit elkaar. Vroeger was er een taboe op seks, nu is het ‘maar’ seks. In oosterse beschavingen, waar eeuwenlang vegetarisch werd gegeten, zie je nu de vleesconsumptie stijgen. Vlees eten is volgens het hindoeïsme een vorm van geweld, omdat je slacht voor je genot. Je neemt een leven.’

Hoe zal dit laatste tijdperk, kali yuga, dan eindigen?

‘Dat is moeilijk te voorspellen. Er zal uiteindelijk een echt donkere periode aanbreken of een enorme knal klinken. In ieder geval zal na de kali yuga opnieuw een satya yuga aanvangen. Want energie vergaat dus niet.’

‘Er zal een echt donkere periode aanbreken of een enorme knal klinken’

Kan de mens kali yuga eerder laten eindigen?

‘Laten eindigen niet. Hij kan wel zorgen voor een bepaalde ‘rustperiode’. Neem de periode na de grote oorlog in de Mahabharata, een beroemd hindoeïstisch heldenepos. Of recenter, na de atoombommen op Japan in 1945. De natuur kan ook voor zo’n fase zorgen. De laatste ijstijd was bijvoorbeeld een herstelperiode van de aarde om weer vruchtbaar te worden. Dat is de kracht van de natuur, de intelligentie van moeder aarde, die zal altijd zorgen dat zij zichzelf in stand houdt. Overigens praat het hindoeïsme niet alleen over het leven op aarde, maar over het leven in de gehele kosmos.

De mens kan zijn eigen leven vernietigen, dat van dieren en planten, maar de natuur en de kosmos zullen blijven. Alleen in een andere vorm. Als een afstandsbediening het niet meer doet, zeggen we dat de batterijen leeg zijn. Maar wetenschappelijk gezien zijn die batterijen niet leeg. Dan zouden ze vacuüm trekken. Ze hebben alleen hun nut voor ons verloren. De ruimte in de batterijen heeft zich gevuld met iets anders.

Dat zie je ook in het leven. Als we iemand voor het eerst ontmoeten, zeggen we: ‘Ah, dat is mijn nieuwe buurman, vriend of collega.’ Maar die persoon is helemaal niet nieuw. Zijn lichaam bestaat al zo lang hij leeft en zijn ziel was er altijd al. Dus wat is nieuw? Wat is een einde?’

Vereenzelvigen hindoes zich dan ook minder met het lichaam? Is de dood minder verdrietig?

‘Idealiter wel, maar omdat culturen versmelten verandert dat langzaam. Ik verzorg uitvaarten. Vroeger werd de overledene een ruimte binnengebracht, vervolgens werden er een paar rituelen gedaan gevolgd door een gebed. Dat was het. Dan werd die persoon gecremeerd volgens de riten.

Zo gaat het op veel plekken in India nog steeds. Toch zie je dat hindoeïstische uitvaarten steeds meer op de westerse gaan lijken. Er wordt muziek gedraaid, er worden foto’s getoond en verhalen verteld. De overledene krijgt mooie kleding, hij wordt nog een paar keer aangeraakt. Dat komt omdat we ons in deze maatschappij hechten aan aardse zaken. Heel logisch dus dat we ons meer vasthouden aan het lichaam. Ik voel die neiging zelf ook. Maar als je er nuchter over nadenkt, dan zou je volgens het hindoeïsme eigenlijk moeten zeggen: ‘Dit lichaam is die persoon niet meer. De ziel is weg, het lichaam was gewoon natuur.’ Dat geven we nu terug, terwijl we de persoon in ons hart en in onze herinneringen verder dragen.’

Dit artikel werd eerder gepubliceerd op de Kanttekening op 15 maart 2020.

Is het coronavirus een straf van God? Valt het coronavirus überhaupt binnen de wil van God? En kan het geloof troost bieden in deze moeilijke tijden? De Kantekening sprak over deze en andere vragen met drie bekende theologen: de orthodox-joodse rabbijn Lody van de Kamp (links), cultuurtheoloog Frank Bosman (midden, Tilburg University, Faculteit Katholieke Theologie) en imam Yassin Elforkani (rechts).

Is het coronavirus een straf van God? En waarom wel of niet?

Lody van de Kamp: ‘Een wijze collega van mij zei ooit: ‘Ik ken de boekhouding van de kruidenier niet, denk je dat ik boekhouding van de Allerhoogste wel ken?’ Het calvinisme denkt in termen van straf en beloning. Dat zit in een beetje in onze Nederlandse cultuur. Maar ik kijk er zelf niet zo naar. Dat doe ik niet zomaar, maar ik heb mijn visie gevormd dankzij mijn jarenlange studie van de Thora en de Talmoed. In loop van de wereldgeschiedenis zijn er veel situaties geweest die bedreigend waren voor mensen. Denk hierbij ook aan de Shoa. Alles wat er gebeurt, ten goede en ten kwade, moet leiden tot een persoonlijke zelfreflectie. Wat leer ik hier uit? Hoe ga ik hiermee om? Maar de conclusies die jij trekt zijn voor jouzelf, niet voor anderen. Zij moeten hun eigen lessen trekken.’

Frank Bosman: ‘Nee, ik denk niet dat het straf van God is. Waarom niet? Het flauwe antwoord hierop is: waarom wel? Die vraag zou ik wel aan Amerikaanse televisiedominees willen vragen, maar ik denk niet dat ik een intellectueel antwoord van ze terug zou krijgen. De achterliggende theologische vraag vind ik interessant. Hoe actief bemoeit God zich met onze realiteit? Houdt God precies bij hoe zondig wij zijn? Is hij een micromanager? Ik geloof niet in zo’n God, die een ambtenaar, een boekhouder, een pennenlikker is. Ik denk dat God op een zekere afstand is en onze wereld haar gang laat gaan. Sommige mensen geloven dat God in het lijden aanwezig is. Herman Finkers zou zeggen: ‘God heeft ook corona.’

Je kunt ook zeggen, en dat is voor gelovigen veel gezonder, dat rampen nu eenmaal horen bij het universum zoals wij dat kennen. Dat heeft niks met God te maken. Wel moeten we een onderscheid maken tussen natuurlijk en moreel kwaad. Natuurrampen, zoals aardbevingen, vulkaanuitbarstingen en het coronavirus, zijn van een andere orde dan moord en doodslag. Ik geloof niet dat God op een knopje drukt om een aardbeving of het coronavirus te veroorzaken. Dat doen die mensen die geloven in een boekhoudersgod, de micromanager.’

Yassin Elforkani: ‘De opvatting dat corona de straf van God zou zijn heb ik vaak voorbij zien komen de laatste weken. Eerst zou het een straf van God voor de Chinezen zijn, omdat zij de islamitische Oeigoeren onderdrukken. Toen was het straf voor niet-moslims, omdat zij God op een verkeerde manier zouden dienen. Maar toen de Grote Moskee in Mekka werd gesloten, de grootste moskee ter wereld, werd het opeens stil. Je kunt moeilijke momenten en mooie momenten niet inkaderen in straffen en gunsten van God. Dat ligt ingewikkelder. Wel zorgen crisismomenten voor reflectie, dat je hierdoor de Koran beter leert te begrijpen.

In de Koran staat ‘Hij is de enige die zijn troepen kent. Elke troep is een reflectie voor de hele mensheid.’ Met ‘troep’ worden de lastige dingen bedoelt, die God naar de mensheid stuurt. En deze rampen zorgen ervoor dat bij onszelf te rade gaan. Als je zegt dat corona de straf van God is, dan worden mensen angstig en wanhopig. Die emoties zijn niet goed. Ik vind juist dat mensen warmte en inspiratie nodig hebben tijdens rampen. We moeten bovendien bedenken dat God ook tevreden is over heel veel mensen.’

‘Herman Finkers zou zeggen: ‘God heeft ook corona’’

Hoe gaat u als theoloog met gelovigen en predikers om die homoseksuelen, Joden, Chinezen, moslims of anderen als zondebok aanwijzen?

Yassin Elforkani: ‘Op het moment dat je anderen de schuld geeft van een ramp, dan moet je bij jezelf te rade gaan in hoeverre het geloof een impact op jou heeft. Alle Koranverzen roepen op tot reflectie bij jezelf. We hebben een populismeprobleem. Niet alleen in de politiek, maar ook in de theologie. Het is erg makkelijk om hard allemaal dingen te roepen. Maar Allah heeft het in de Koran over een reflectie, een teken voor de hele mensheid. We moeten allereerst kritisch naar onszelf kijken.’

Lody van de Kamp: ‘Wanneer ik zo’n mening hoor, dan ga ik er niet op in. Iedere religie heeft recht op haar dwazen. Ook de joden hebben hun dwazen, ook de christenen. Maar ik geloof ook in het zelfreinigend vermogen van de samenleving. Een tijdje geleden had je de Nashvilleverklaring, waarin orthodox-protestantse predikanten en andere leiders zich uitspraken tegen homoseksualiteit. Vanuit de samenleving is hier toen erg kritisch op gereageerd. Dat gold vroeger ook voor mensen die aids zagen als straf van God en homoseksuelen als schuldigen aanwezen. Door deze mening te geven plaatsten zij zichzelf buiten de samenleving. Toch vind ik dat niet iedere dwaze mening de aandacht verdient waar die om vraagt. Soms kun je dwaasheid beter negeren.’

Frank Bosman: ‘Nou ja, ik heb dan wel een sterke neiging om hierover een kritische opmerking te maken. Maar dat geldt alleen in de persoonlijke omgang. Als ik bijvoorbeeld naast iemand zit in de kroeg, die zegt dat God ons straft met het coronavirus, vanwege de homo’s. Maar als ik naar een YouTube-filmpje kijk met een Amerikaanse televisiedominee die dezelfde dingen zegt, dan kies ik er toch voor om dit te negeren. Ik ga die man niet opbellen ofzo om te zeggen dat hij ongelijk heeft. Dat heeft geen zin. En hierover een column schrijven ook niet, dan maak je dit soort roeptoeters alleen maar belangrijker van.’

 ‘Iedere religie heeft recht op haar dwazen’

Is het coronavirus Gods wil? En zo ja, is God een goede God? Hoe rijm je dit met elkaar? En zo nee, is God wel almachtig?

Frank Bosman: ‘Je stelt de klassieke theodicee-vraag: de vraag waarom een God – die almachtig en algoed is – toch het lijden toestaat. Je kunt antwoorden: ‘God kan het wel, maar wil het niet.’ Maar dan is God niet goed. Je kunt ook zeggen: ‘God wil het wel, maar kan het niet.’ Maar dan is God niet almachtig. Filosofisch gezien horen ‘almacht’ en ‘algoed’ bij de kwaliteiten van God. Schrap je één van die kwaliteiten, dan praat je niet meer over God, maar over iemand anders.

Uiteindelijk heb ik ook geen goed antwoord op de theodicee-vraag, het belangrijkste theologische vraagstuk volgens mij – hoewel ik er veel onderzoek naar heb gedaan, veel over heb gelezen en er ook over heb gepubliceerd. Het antwoord dat God met zijn schepselen lijdt, is uiteindelijk ook onbevredigd. Ik moet denken aan het gesprek tussen Tijs van den Brink met Herman Finkers in het EO-programma Adieu God?, waarbij Finkers precies het omgekeerde doet. Finkers vraagt niet aan God waarom kinderen zijn overleden aan kanker, maar hoe God zich voelt nu God kanker heeft gekregen. Dit is een paradoxale manier van denken. Wij lijden aan Gods lijden. Interessant, maar dit is niet het antwoord wat ik zoek.’

Lody van de Kamp: ‘Als je erkent dat God almachtig is, dan is wat er nu gebeurt op een of andere manier de wil van God. Maar we kunnen Gods handelen niet beoordelen, we hebben hier geen inzicht in. We weten niet wat God wil, maar ook niet wat wij eigenlijk willen van God. We moeten gewoon accepteren dat deze dingen gebeuren, dat God zo handelt. Dat geldt ook voor de Shoa. Er is geen verklaring. Maar ik zeg altijd: ‘Het is beter met vraagtekens te leven dan met dubieuze antwoorden.’ En de antwoorden die je bedenkt zijn antwoorden voor jezelf, ze zijn niet de waarheid. In het Geschrift Job krijgt Job ook geen antwoord van God, waarom hem dit kwaad overkomt. Job doet gewoon de dingen die van hem worden verwacht.’

Yassin Elforkani: ‘In de islam geloven wij dat alles komt van God. De goede en de slechte dingen. Je wordt als mens beproefd. Maar wij kijken als gelovigen niet alleen naar wat er op aarde gebeurt. We kijken naar het totale plaatje, ook naar de hemel. Wie in het leven erg beproefd wordt, die wordt later ook beloond. Mensen die overlijden bij een epidemie krijgen ook de status van martelaar. Je moet het islamitische concept van martelaarschap breed zien. Sowieso kijken we als gelovigen naar het brede plaatje. We willen liever een slecht leven hier en een goed leven in de hemel, dan een goed leven hier en een slecht leven straks. Dat is voor gelovigen heel logisch.’

‘Ik geloof niet dat God op een knopje drukt om het coronavirus te veroorzaken’

Biedt geloof troost voor u in deze tijden?

Yassin Elforkani: ‘Als je mens wil je graag de controle houden, de leiding nemen. Op moment dat je controle verliest, dan ontstaat onzekerheid, dan komt angst. Waar zit mijn houvast? Als je geen wetenschappelijke zekerheid hebt, geen economische zekerheid, waar kun je dan nog op bouwen? Gelovigen vinden hun zekerheid dan in het goddelijke: God beschermt. Overigens moeten we dit niet te groot maken. God vindt wetenschap uiteraard belangrijk en wil ook dat we een medicijn tegen corona gaan vinden, bijvoorbeeld.’

Frank Bosman: ‘Met het coronavirus worden christenen met de neus op de feiten gedrukt. Ze kunnen niet meer naar de kerk gaan. Maar de paasviering gaat dit jaar ook niet door, het belangrijkste christelijke feest van het jaar. Dit hakt er bij mij wel in en heb ik hier verdriet van, want dit is in ons nog nooit eerder overkomen. We hebben als ideaal een ongebroken werkelijkheid, maar de realiteit is dat we leven in een gebroken wereld. Waar de gebroken wereld van alledag op het ongebroken ideaal botst ontstaat er spanning, en geloof is het uithouden van die spanning, het helpt ons mensen om die spanning te overleven.

Geloven is dat we niet opgeven te hopen op een nieuwe wereld. Dat we werken aan die nieuwe wereld, bijvoorbeeld door ons in te zetten voor vrede tussen Israël en de Palestijnen, maar ook door een medicijn tegen corona te ontwikkelen. Maar uiteindelijk is het vechten tegen de bierkaai, want het wordt nooit perfect. Toch is dit – in theologisch opzicht – niet erg. In particuliere zin natuurlijk wel, je zult straks maar je vader of moeder verliezen. Niettemin ontslaat de notie dat het nooit perfect kan worden ons van de ondraaglijke psychische last, dat alles wat ons overkomt uiteindelijk ook onze eigen schuld is, dat we dit hadden kunnen voorkomen, bijvoorbeeld door geen vlees te eten. We kunnen de wereld niet beheersen. ‘Shit happens’, zei Forrest Gump dan ook terecht.’

Lody van de Kamp: ‘Er is altijd een zekerheid, namelijk dat er geen toevalligheid is. Er is een sturende hand. Wij geloven dat God de wereld bestuurt, tot in het kleinste detail. Alleen met onze vrije keuze om het goede of het kwade te doen, daar bemoeit God zich niet mee. Daar worden mensen later op aangesproken. Toch kun je niet altijd gemakkelijk zeggen dat een bepaalde keuze verkeerd is. Je kunt ervoor kiezen om te bidden, maar ik kan mij ook voorstellen dat mensen wanhopig worden als een bepaalde ramp zich ontvouwt. Dat is heel persoonlijk. Je moet elkaar proberen te steunen. En je moet begrijpen dat je geloof niet kan afdwingen. Je kan alleen elkaar inspireren.’

‘Mensen die overlijden bij een epidemie krijgen in de islam de status van martelaar’

Helpt bidden? Beschermt God u en andere mensen wel tegen het virus? Of is dit gewoon puur om mensen een vals gevoel van zekerheid te geven?

Frank Bosman: ‘Het ligt er natuurlijk aan van wat je van bidden verwacht. Veel mensen zien bidden als een sigarettenautomaat. Je gooit er een kwartje in, dan krijg je een sigaret. Mensen bidden heel hard, proberen God voor het blok te zetten, maar als God hun gebed uiteindelijk toch niet verhoort, dan ligt het aan jou. Dat is geen goede manier. Je moet het omdraaien. Bidden helpt om te beseffen dat jij er ook niks aan kunt doen, om dat je in een gebroken wereld leeft.

Veel niet-gelovige mensen geloven in een seculiere gebedsverhoormachine: de maakbaarheidsutopie. Socialisten, liberalen en andere vooruitgangsoptimisten geloven dat we de wereld perfect kunnen maken. Als we maar hard genoeg ons best doen, dan moet het ons lukken. Maar zo werkt het niet. Het coronavirus laat het failliet van deze maakbaarheidsutopie zien. De maakbaarheidsutopie houdt te weinig rekening met de gebrokenheid van deze wereld.’

Yassin Elforkani: ‘De kracht van het gebed, daar geloof ik zeker in. Maar bidden heeft ook een reflectie-element. Bidden we ook op de manier en zo vaak met God, toen we het goed hadden? Want je moet niet alleen God aanroepen als je het moeilijk hebt. Hierbij wil ik nog wel een belangrijke nuance maken: God luistert en helpt iedereen die tot hem bidt. Dat staat ook in de Koran: ‘God zegt, wist u wie degene is die de hulpbehoevende mens helpt? Dat is God.’ De Koran spreekt hier over hulpbehoevende mensen, niet over moslims. Hij luistert en helpt als iemand zegt ‘O God.’

Lody van de Kamp: ‘Voor Joden heeft bidden dezelfde functie als bij het christendom. Het gaat erom je verbintenis met God te verstevigen. Ik stimuleer mijn eigen geloofsleven, als ik God prijs in mijn gebed. Het is niet dat ik een gebed uit een gebedenboek oplees en dan achteroverleun, in de veronderstelling dat God dan precies doet wat ik wil. God is van een andere dimensie, je weet niet wat er gebeurt.’

‘Het coronavirus laat het failliet van de maakbaarheidsutopie zien’

Iemand wees mij op een artikel waarin wordt beweerd dat het coronavirus onze eigen schuld is, omdat ‘Moeder Natuur’ boos op ons is. Hoe zou je dit theologisch moeten duiden?

Frank Bosman: ‘Deze vraag wil ik graag beantwoorden. Als cultuurtheoloog moet ik meteen denken aan het boek Inferno van Dan Brown, waarin een gestoorde wetenschapper zegt dat wij mensen het virus zijn, waartegen Moeder Aarde strijdt met witte bloedlichaampjes. Het spreken in termen als ‘Moeder Aarde’ is religieus. Het is de antropomorfisering van niet-bestaande dingen: Moeder Aarde, Vrouwe Justitia, de Nederlandse Leeuw. Het wordt religieus als deze dode objecten zogenaamd gaan handelen als gewone mensen.

Dit is precies datgene waartegen de monotheïstische religies – het jodendom, het christendom en de islam – zich terecht hebben verzet. Het is beeldenverering. Polytheïsme. Animisme. Antropomorfische entiteiten zijn buikspreekpoppen, die precies zeggen wat jou uitkomt. Moeder Aarde kan boos zijn op de milieuvervuiling of omdat wij mensen vlees eten, maar als je een aanhanger van Donald Trump bent kun je roepen dat we Moeder Aarde met onze pistolen moeten verdedigen.’

Ten slotte: een salafistische imam uit Marokko protesteerde tegen het sluiten van moskeeën vanwege het coronavirus. Hij zei dat je gewoon naar de moskee moest gaan.

Yassin Elforkani: ‘Vroomheid is goed, maar je moet hier niet in doorslaan. God heeft onze menselijke handelingen, onze goede en onze slechte daden niet nodig. Hij is God. Je moet van het geloof geen wiskunde maken. Je komt het paradijs niet binnen door het doen van goede daden, maar door de barmhartigheid van God. Dit is ook een letterlijke uitspraak van de Profeet. Als je geloof reduceert tot een wiskundige formule, dan loop je risico de essentie van het geloof kwijt te raken.’

Dit artikel werd eerder gepubliceerd op de Kanttekening op 29 maart 2020.