Het is geen leugen. Er zijn extremistische krachten die onze samenlevingen uit elkaar willen drijven. Religieuze demagogen zetten jongeren aan tot terreur om onschuldige burgers om het leven te brengen, zoals recent in Frankrijk en Oostenrijk gebeurde. Politieke demagogen grijpen deze tragische incidenten vervolgens aan om angst te zaaien over een etnische en religieuze minderheid.

Het vereist moed en wijsheid om onze samenlevingen niet in de valstrik van religieuze en politieke rattenvangers te laten lopen. Moed is nodig om radicale krachten te veroordelen en te bestrijden, wijsheid is noodzakelijk om te investeren in wat ons bindt in plaats van wat ons scheidt.

Het maakt niet uit welke hoek van de wereld we afkomstig zijn: er zijn fundamentele normen en waarden die ons verbinden. Dat laat Nicholas A. Christakis zien in zijn boek Blueprint: The evolutionary origins of a good society (2019). Hierin concludeert de Amerikaans-Griekse socioloog en arts dat het gedrag van mensen wordt bepaald door dieperliggende instincten en sociale vaardigheden. Dit staat allemaal los van het land waar ze zijn geboren.

Deze instincten en sociale vaardigheden vormen een blauwdruk. Ze zijn in onze genen gecodeerd en zorgen ervoor dat wij universele gedragingen vertonen. Denk aan het vermogen om lief te hebben en vriendschappen te maken, maar ook het vermogen om van anderen te leren en anderen te onderwijzen. Helaas hebben mensen over de hele wereld ook de neiging om voorkeur te geven aan mensen die tot hun eigen groep behoren.

Een studie uit 2011 liet zien dat vijfjarigen met een rood shirt de neiging hadden om kinderen die ook een rood shirt droegen leuker te vinden, terwijl zij kinderen met een shirts van een andere kleur discrimineerden. Zelfs toen de kinderen te horen kregen dat de shirts willekeurig werden verspreid, bleven zij alsnog de voorkeur geven aan kinderen met shirts van dezelfde kleur. Mensen hebben een dieperliggende drang om een voorkeur te geven aan mensen die op ons lijken, ondanks het feit dat wat ons verbindt willekeurig is.

De paradox is dat wij anderen haten en discrimineren omdat wij wat ons lief is willen beschermen. Dat verklaart waarom politieke en religieuze demagogen het gerechtvaardigd vinden om andere groepen te ontmenselijken. Het is de schuld van de Joden, de moslims, de asielzoekers, het Westen. Door een onderscheid tussen ‘wij’ en ‘zij’ te maken, en door die ander als een bedreiging voor het eigene te presenteren, scheppen demagogen een voedingsbodem voor discriminatie en haat. Zelfs terreur wordt gerechtvaardigd uit liefde voor de eigen groep en angst voor de ander.

Daarom moeten we de politiek van angst actief bestrijden. Dit kunnen we doen door te investeren in waarden die ons met elkaar verbinden. Het blijkt telkens weer dat als wij mensen uit andere culturen, landen en geloven leren kennen, we eerder geneigd zijn ze als onderdeel van onze eigen groep te zien.

Als vader, moeder, vriend, collega, imam, dominee, politicus en werkgever moeten wij actief tegen angst strijden en investeren in gezamenlijke waarden

Ik denk aan Nederlanders die mij vertellen dat als ze tegen migranten zijn, ze het niet over mij hebben. Ik ben natuurlijk een Nederlander in hun ogen. Ik denk ook aan Nederlanders die aanvankelijk tegen de komst van azc’s waren, maar zodra die centra een paar jaar later gesloten dreigden te worden, zij de eersten waren om tegen de sluiting te protesteren. Zij hadden ‘de asielzoekers’ van dichtbij leren kenen. Ze deelden samen een maaltijd, speelden samen en werden vrienden. Zij zagen in dat ze naast de verschillen ook veel overeenkomsten hadden.

Het is een gezamenlijke verantwoordelijkheid. Als vader, moeder, vriend, collega, imam, dominee, politicus en werkgever moeten wij actief tegen angst strijden en investeren in gezamenlijke waarden.

Uit de menselijke geschiedenis blijkt telkens weer dat wij in staat zijn om grote bedreigingen te overleven, omdat wij samenwerking boven het kortzichtige eigenbelang hebben geplaatst. Diep van binnen streven wij mensen naar een waardig bestaan. We moeten ons niet laten gijzelen door politieke en religieuze demagogen, die garen spinnen bij angst en verdeeldheid.

Bij een bijeenkomst in Rotterdam over de aanpak van huiselijk geweld waren overwegend vrouwen aanwezig. Dicht op elkaar, de wereld met coronamaatregelen bestond nog niet. De enkele mannen in de zaal vielen op. Van de dagvoorzitter kregen zij de vraag: ‘Hoe kunnen we ook jullie bereiken als het gaat om huiselijk geweld? Om femicide te bestrijden?’

Geen vreemde vraag. De meeste daders zijn man. Des te belangrijker is het betrekken van hen bij de oplossing.

De mannen schrokken. Het woord ‘femicide’ is ongemakkelijk en confronterend. ‘Ik sla niet, ik ken ook niemand die slaat, waarom zou je míj moeten bereiken?’, zei een van hen.

Het gaat om het grootste geweldsprobleem. Wereldwijd. Groter dan alle andere vormen van geweld. ‘In Nederland sterft elke tien dagen een vrouw als gevolg van huiselijk geweld’, schreef OneWorld. Waarom gebruiken we het woord ‘femicide’ niet vaker voor de situatie in Nederland?

Huiselijk geweld is complex, verborgen en veelvormig. Het is net als het coronavirus een onzichtbaar monster. Als we echt onderkennen dat huiselijk geweld in alle lagen van de samenleving voorkomt, geen kleur en geen religie kent, wat betekent dat dan? Dat het ook jou raakt. Ook als je zelf niet slaat. Ook als je niemand kent die slaat. Het grootste geweldsprobleem gaat iedereen aan.

Zulke hoge geweldsgetallen lopen namelijk parallel aan onze denkwijzen over mannelijkheid, vrouwelijkheid, relaties, geweld, veilig thuis, keuzevrijheid en zelfbeschikking. Kennisinstituut Atria wijst geregeld op de relatie tussen gender en geweld. Onderzoek heeft aangetoond dat mannen die meer geloven in traditionele opvattingen over rollen en seksualiteit eerder geweld plegen. Vrouwen die geloven in traditionele beelden van vrouwelijkheid worden eerder slachtoffer. We leven in een wereld waarin opvattingen over gender enorm doorwerken.

Ik denk aan het verhaal van een vrouw die na haar bevalling weer snel was gaan werken. Haar man zou acht weken thuisblijven. Hij kreeg daar aparte reacties op. Alsof zijn mannelijkheid hiermee afbrokkelde. Wat zou jij doen als je een collega was van deze man? Steun je de man openlijk, steun je hem heimelijk, of zeg je niets omdat je niet wil dat mensen gaan zeuren over jouw opvattingen over mannelijkheid?

Wat heeft dat nu met geweld te maken? Het kan een glijdende schaal vormen. Wat als deze man, die al in de stress zit, zich in zijn mannelijkheid aangetast voelt en zich verbaal of fysiek afreageert op zijn vrouw?

Of neem het voorbeeld van de leidinggevende vrouw, die getrouwd is met een danser. Zij is kostwinner, hij de doorzetter. Toch hoort ze zichzelf vaak verdedigend zeggen: ‘Hij is echt een stoere man, hoor.’

Giftige mannelijkheid leidt in het uiterste geval tot femicide. Onze overtuigingen, hoe we erover praten, hebben gevolgen. Het raakt ons allemaal, simpelweg omdat we allemaal onderdeel uitmaken van de maatschappij. De samenleving is de optelsom van hoe wij denken, onze ideeën over mannelijkheid en vrouwelijkheid en hoe we daarnaar handelen. Dat maakt ons allen ook medeverantwoordelijk.

Giftige mannelijkheid leidt in het uiterste geval tot femicide

Gezinstherapie, opvang, psychische hulp en het strafrecht zijn essentieel voor de aanpak. Maar een duurzame aanpak van huiselijk geweld kan niet geïsoleerd per casus plaatsvinden.

Wat is nodig? Het begint met woorden, ons taalgebruik. Taal kan invoelbaar maken en confronteren. Benoem zaken helder en beeldend als het gaat om huiselijk geweld. Het gaat om geweld tegen voornamelijk vrouwen, femicide, en het is epidemisch.

Geef slachtoffers een gezicht. Maak deze vrouwen zichtbaar. Net zoals Trouw deed in het artikel ‘Slachtoffers van de liefde’. Blijf dit doen. Met taal en verhalen als gereedschap moet je dit bespreekbaar blijven maken in het onderwijs en de media, op de werkvloer en in gesprekken met kinderen, vrouwen en mannen.

Zo werken we samen aan gedeelde opvattingen die ons verder brengen, die direct of indirect huiselijk geweld in onze samenleving tegengaan. Dit gaat over wat we tegen onze kinderen zeggen, over wat er vanuit de media aan ons wordt overgebracht, en dit gaat zeker ook jongens en mannen aan. Of je nu zelf slaat, of niet. Een echte man spreekt zich uit.

Zoals te verwachten, heeft mijn vorige column (‘Ras en religie zijn twee verschillende zaken’) veel reacties losgemaakt. Een deel daarvan behelst het verwijt dat ik mij specifiek op moslims richt. Islamofobie!

Zulk soort kritiek krijg ik vaker. Schrijf ik over fundamentalistische protestanten, dan komen de Martin Sommers in het geweer: gemakzuchtig, want zonder gevaar voor eigen leven. Schrijf over Mohammed B.! Veroordeel ik de Israëlische landroofpolitiek, dan krijg ik geheid Likoed-Nederland op mijn dak. Vuile antisemiet!

Ik ben, kortom, tijdens de twintig jaar dat ik nu columns schrijf, voor alles uitgemaakt. Voor islamofoob en voor moslimknuffelaar. Voor eurofiel en voor euroscepticus. Voor conservatief en voor linksextremist. Voor fascist en voor communist. Alleen nog niet voor neoliberaal, dat wil maar niet lukken.

Dus ook dit keer lieten sommige reacties op Facebook zich bij voorbaat uittekenen. Ze hebben met veel van de reacties op mijn andere columns namelijk dezelfde grondtoon gemeen:

‘Ja, maar zíj dan…! Zij toch ook?!’

Jazeker, zij ook. En zij komen dan ook wel weer eens een volgende keer aan de beurt. Ik kan nu eenmaal niet in een column van twee A4’tjes elke keer de hele wereld tegelijk behandelen. Als u dat wel kunt, lees ik de uwe graag.

Wat er voor zorgt dat deze #TheyToo-beweging, waarvan ik soms de schietschijf word, zoveel aanhang bezit, is het eenzijdige leesgedrag van veel reaguurders. Alsof die hun pc zo hebben afgesteld dat automatisch een lampje oplicht wanneer ergens op het internet in een stuk het woord ‘islam’ – of Israël, of Zwarte Piet, of vult u maar in – opduikt: dan duiken zij er meteen bovenop. Mijn andere columns zien ze meestal niet.

En als ze die wel zien, leidt dat zelden tot herkenning van de parallellen. Velen knikken instemmend als ik in een andere kring dan de hunne bepaalde misstanden aankaart, om vervolgens in een kramp te schieten als ik de volgende keer soortgelijke misstanden in hun eigen kring constateer. Waarop degenen die in het eerste geval nog zeer boos waren, vervolgens hunnerzijds weer zeer enthousiast reageren.

Om dan bij de kern van mijn vorige column terug te keren: wij hebben hier in Europa nu eenmaal vooral met geradicaliseerde moslims te maken. Niet met moordzucht van geradicaliseerde hindoes (wel in India) of van dito boeddhisten (wel in Myanmar) of van dito joden (wel in Palestina) of van dito christenen (wel bij abortusklinieken in Amerika). En ‘onze’ rechts-extremisten legitimeren hun geweld vooral met een beroep op boreale cultuur, waarbij hooguit heel in de verte nog – zonder theologische onderbouwingspoging – een link naar het christendom wordt gelegd. Alleen in de VS gaan God en guns eenduidig samen.

Wij hebben hier in Europa nu eenmaal vooral met geradicaliseerde moslims te maken

Veel reacties vanuit het Nabije en Verdere Oosten boezemen dan niet bepaald veel vertrouwen in. Vaste prik waren weer de door religieuze leiders opgehitste mensenmassa’s in Irak, Pakistan en Bangladesh, die zich beter druk zouden kunnen maken over hun eigen diefachtige regimes. Ook Erdogan wond zich enorm op over de Mohammed-cartoons, maar maakte geen woord vuil aan de afgeslachte Franse leraar.

Hetzelfde gold voor de gezaghebbende ‘gematigde’ Al-Azhar-universiteit in Egypte. Het afbeelden van de profeet is verboden, dat was het voornaamste wat zij te berde bracht. Over het al dan niet smakeloze karakter van die spotprenten kan en mag men twisten. Maar is dan ook moorddadige eigenrichting toegestaan? Een ondubbelzinnige veroordeling daarvan volgde nadrukkelijk niet. En dat laatste wens ik toch echt van Al-Azhar te horen, voor ik met haar over het eerste in debat ga.

Wat is dat voor een geloofsopvatting, die de eer van iemand die 1400 jaar geleden heeft geleefd hoger stelt dan een mensenleven?

Die van bovenaf geregisseerde opwinding in enkele islamitische landen steekt ook schril af bij het stilzwijgen in diezelfde landen over het lot van hun Oeigoerse geloofsgenoten in China. Die worden nog met wel heel wat anders geconfronteerd dan een pijnlijke prent.

Overigens heeft Erdogan natuurlijk het volste recht om daarover in zijn geval een gerechtelijke klacht in Den Haag in te dienen. Alleen zij hij gewaarschuwd: Wilders-processen duren bij ons minstens vijf jaar. Maar als Erdogan hard zijn autocratische best doet, is hij tegen die tijd vast nog steeds als staatshoofd beledigbaar.