In de jaren negentig gingen nog tienduizenden mensen de straat op tegen racisme, maar tegenwoordig is dat ondenkbaar. Wat is er veranderd in Nederland? ‘Echt heel Nederland was aan het demonstreren, van links tot rechts, kerk tot maatschappelijke organisatie, migranten en vluchtelingen.’

‘Ik loop mee, want als straks de fascisten aan de macht komen, is het te laat.’ Het is 1992 en het journaal interviewt deelnemers aan een antiracistische demonstratie – de grootste die Nederland ooit heeft gezien. ‘Maar deze keer zal dat niet gebeuren’, zegt de jonge deelnemer. ‘Deze keer zijn wij eerder op straat dan de fascisten.’ Toenmalig burgemeester van Amsterdam Ed van Thijn verzucht triomfantelijk: de opkomst is ‘veel meer is dan ik ooit had durven dromen’. Maar liefst vijfhonderd organisaties hebben zich onder de naam ‘Nederland Bekent Kleur’ aangesloten bij de optocht van zo’n tachtigduizend man, vermeldt de voice-over, ‘toen de kop van de staart op het Museumplein was, stond de staart nog op de Dam’. ‘Mij zegt dit heel veel’, vertelt een zwarte man aan de cameraploeg, terwijl hij met een lach om de lippen om zich heen kijkt. ‘Het blijkt dat de Nederlandse bevolking toch om hun minderheden geeft.’

Zevenentwintig jaar later, anno 2019, ziet Nederland er heel anders uit. Zo’n massa die de demonstratie tegen racisme op de been bracht, is sindsdien nooit meer gezien. Ook al bleef het racisme in Nederland gewoon toenemen – jaar na jaar, tot grote winsten in het parlement aan toe. Tegelijk lijkt de antiracismebeweging aan invloed gewonnen te hebben in de samenleving. Er lopen geen massale demonstraties, maar toch wordt Zwarte Piet teruggedrongen en is een diversiteitsbeleid vanzelfsprekend aan het worden. Hoe is de antiracismebeweging in Nederland veranderd de afgelopen jaren – en misschien nog belangrijker: is het gebrek aan demonstraties een teken dat antiracisme haar beste tijd heeft gehad? De Kanttekening sprak met betrokkenen en experts voor een antwoord.

Krakers met tomaten
‘Linkse organisaties zitten zeker in het defensief’, geeft Abdou Menebhi toe. Menebhi is voorzitter van het Marokkaans-Nederlandse informatiecentrum EMCEMO en één van de oprichters van Nederland Bekent Kleur. ‘‘92 was echt een uniek geval. Een aantal antisemitische incidenten en de Centrum Partij (kleine racistische partij uit de jaren tachtig en negentig, red.) in de Kamer baarden ons al zorgen. Toen werd er in Antwerpen een synagoge aangevallen. Dat heeft mensen wakker geschud – ook de grote organisaties. Allerlei clubjes zijn bij elkaar gekomen onder de naam Nederland Bekent Kleur om het protest te organiseren. De FNV steunde het ook en faciliteerde veel: door hen kregen mensen treinkaartjes en vrij van werk. Ook politici waren er, waaronder premier Ruud Lubbers.’ Menebhi grinnikt bij de herinnering: ‘Krakers hebben hem toen nog bekogeld met tomaten. Echt heel Nederland was aan het demonstreren. Van links tot rechts, kerk tot maatschappelijke organisatie, migranten en vluchtelingen. Iedereen.’

‘Vroeger was racisme taboe – na de aanval op de synagoge schrok men oprecht. Hoe kan zoiets nog gebeuren, vroegen ze zich af. Maar daarna is racisme normaal geworden.’ Als voorbeeld noemt Menebhi een actie uit 1986 tegen de verkiezing van de Centrum Partij in de gemeenteraad van Amsterdam. ‘Duizenden mensen hebben het stadhuis geblokkeerd, met de leus ‘geen racisten in de raad’.’ In 2018 werd weer zo een demonstratie georganiseerd tegen de komst van Forum voor Democratie in de gemeenteraad, maar lieten alle partijen het afweten (behalve Bij1, red.). ‘We hebben zelfs een compromis aangeboden door het racisme te noemen in plaats van racisten, maar het hielp niet’, verzucht Menebhi. ‘In de jaren tachtig werd een compleet cordon sanitaire georganiseerd tegen de Centrum Partij, maar nu wordt over racisme gezegd: ‘Dat is democratie’.’

Ik, racistisch?!
Volgens Menebhi is er twijfel gezaaid over moslims en vragen politici zich nog af of ze het voor hen op moeten nemen. ‘Het individualisme is groot geworden.’ Ook heeft de anti-Zwarte Pieten-beweging veel mensen opgeschrikt. ‘Wat is dit nu, dat is toch onze cultuur?’ vragen veel mensen zich af. Nu racisme duidelijker is geworden, is de steun aan antiracismebewegingen afgenomen. Duidelijker maakt moeilijker, want iedereen heeft een beetje racisme in zich’, zegt Menebhi met een lachje.

Het gebrek aan zelfreflectie wordt ook opgemerkt door antiracist van de nieuwe slag, Leroy Lucas. ‘Racisten, dat waren de ‘anderen’ – de skinheads in nazi-pak. Dan is het makkelijker. Maar zodra het jouw buurman of jouw oom wordt, is het heel anders – het is niet makkelijk om hen met hun racisme te confronteren.’ Met overslaande stem demonstreert hij de reactie: ‘Ík, racist?! Nee joh, ben je gek! Ik geef geld aan Afrika!’

Lucas protesteert al sinds 2012. ‘In ben gewoon aangesloten bij de anti-Zwarte Piet-demonstratie in Utrecht, georganiseerd door Utrecht in Actie. Vanaf toen ben ik steeds actiever geworden. We ervaren allemaal racisme: mijn moeder heeft het ervaren, ik ben het aan het ervaren – ik wil niet dat onze kinderen ons later vragen: waarom hebben jullie niets gedaan? We zitten nog steeds in dezelfde shit!’

‘Quinsy en Jerry waren de katalysator voor mij.’ Lucas heeft het over het prille begin van de anti-Zwarte Pieten-beweging, toen bij de Sinterklaasintocht in 2011 Jerry Afriyie en Quinsy Gario een T-shirt droegen met ‘Zwarte Piet is racisme’ – en vervolgens hardhandig werden gearresteerd. ‘Ik had altijd al het gevoel: dit zaakje stinkt. Toen zag ik hen: zij hadden gewoon een T-shirt aan en dat was al te veel? Toen wist ik: we need to do something.’

Op zoek naar identiteit‘Ik zeg niet dat de mobilisatie zoals in 1992 niet meer kan gebeuren, maar voor witte Nederlanders is het wellicht minder vanzelfsprekend om mee te lopen,’ zegt socioloog en professor Jan-Willem Duyvendak. ‘Het is nu vooral een zwarte groep die mobiliseert.’ Volgens Duyvendak is dit is het gevolg van enkele lange processen, zoals een starre verhouding met nationale identiteit.

‘In de jaren negentig lukt het nog enigszins om op te roepen tot kritische reflectie over de omgang met etniciteit. Daarmee stond men ook enigszins open voor het idee dat de Nederlandse samenleving in het verleden ook racistisch is geweest. Er was een zekere openheid naar het verleden. Dat verandert met de opkomst van Pim Fortuyn, het populisme en het nationalisme. Het zelfbeeld van Nederland wordt dat wij altijd aan de goede kant hebben gestaan – niet alleen in het heden zijn we fantastisch, we zijn altíjd al goed geweest. Het koloniale verleden van Nederland mag niet ter discussie staan, dan doe je afbreuk aan dat idee. Dit zie je op meer plekken: wanneer landen nationalistischer worden, krijgen ze een ingewikkeldere verhouding met hun verleden.

Zeker was er in Nederland in de zeventiende eeuw iets bijzonders aan de hand met religieuze vrijheid’, verduidelijkt Duyvendak, ‘maar het idee dat we sinds de zeventiende eeuw tot vandaag volstrekt tolerant zijn geweest, is een mythe. Dat is gewoon empirisch helemaal niet waar, maar het past wel heel erg in het idee dat we alleen maar goed kunnen zijn.’ En wie alleen maar goed is, hoeft niets tegen het eigen racisme te doen – laat staan demonstreren.

De VOC-mentaliteit
De opkomst van het nationalisme heeft meerdere effecten gehad, legt Duyvendak uit: ‘In eerste instantie ageerden de nationalisten vooral tegen de islam. Maar in de discussie van de afgelopen twintig jaar ging het steeds meer over: wat is nou de Nederlandse identiteit? Het heersende idee werd: ‘We hebben veel te weinig nagedacht over wat de Nederlandse identiteit is, maar als iets de Nederlandse identiteit is, is het wel dat we helemaal niet racistisch zijn.’ Dat idee zit er vanaf die periode heel diep in.

Die identiteit wordt vooral historisch verankerd in de zeventiende eeuw en de VOC-mentaliteit. Je ziet al die discussies ontstaan over de oprichting van een Nationaal Historisch Museum, van een historische canon, noem maar op. Dat gaat steeds meer over native Nederlanders. Daar vallen moslims buiten, maar daar worden ook zwarte Nederlanders buitengesloten. Er zit natuurlijk wel een denkfout in’, stelt Duyvendak, ‘het lijkt me dat heel veel mensen die in Suriname woonden en daar als slaven heen gebracht waren, ook deel zijn van de Nederlandse geschiedenis.’

‘Het is niet zo expliciet dat wordt gezegd: Nederland is alleen wit. Maar bij zwarte Nederlanders wordt wel geïmpliceerd dat ze niet in dezelfde mate Nederlander zijn. Op het moment dat zwarte Nederlanders dan ruimte claimen en zeggen: ‘Luister eens, wij vinden die Zwarte Pieten-traditie discriminerend’, dan zie je witte Nederlanders zeggen: maar hoe kun je dat nou zeggen? Wij zijn per definitie niet racistisch. Dus als zwarte Nederlanders zeggen dat witte Nederlanders racistisch zijn, betekent dat dat zwarte Nederlanders niet Nederlands zijn. Daarmee plaatsen zwarte Nederlanders zichzelf erbuiten. Dat klinkt ingewikkeld, maar dat is het eigenlijk niet.‘

Zwarte middenklasse
‘De afgelopen tien jaar zie je dat degene die als Nederlander wordt gezien steeds witter is geworden – heel veel Surinamers zagen zich als autochtone Nederlanders, maar door het Zwarte Pieten-debat hebben ze moeten leren dat ze toch minder als echte Nederlander worden gezien. En ondanks het debat over Zwarte Piet denkt een groep in Nederland nog steeds dat we echt niet racistisch zijn. Als het gemeentebestuur van Amsterdam dat verhaal van Nederlandse tolerantie mobiliseert, doet hij dat met de beste bedoelingen, om te zeggen dat we nu ook tolerant moeten zijn tegenover migranten. Maar het probleem is dat je met de mobilisatie van dat verhaal op den duur het tegenovergestelde bereikt, namelijk:  we zijn altijd goed geweest. Het kan nu misschien helpen om vluchtelingen welkom te heten, maar ik denk dat het uiteindelijk uitsluitend werkt.’

Er zijn ook nog andere factoren aan het werk, stelt Duyvendak. ‘Hedendaags antiracisme wordt gedragen door een nieuwe zwarte middenklasse die allerlei dingen niet meer accepteert. Dat is behoorlijk nieuw volgens mij – de demonstratie uit 1992 was, neem ik aan, behoorlijk wit.’

Lucas knikt vol herkenning. ‘We hebben nu een generatie die hier geboren is – die zien dat ze niet gelijk zijn aan hun witte tegenhangers en dat steekt. De mensen vóór mij zagen het racisme, maar waren meer bezig met het bouwen en opzetten van de basis – ze konden niet zoveel. Mijn moeder was hard aan het werk, ze had geen tijd voor demonstraties. Brood moest op de plank, want Leroy moest naar school. Maar nu is Leroy er en heb ik wat meer ruimte om me te bewegen – en velen met mij. En wij constateren: niet alles in deze ruimte is even gelijk. Ik heb ook de tijd, de energie en de wil om daar iets tegen te doen.’

Transformerende analyses
‘Het verhaal van antiracisme in Nederland is geen teloorgang, maar een transformatie’, stelt Duyvendak. ‘Antiracisme is een verschuivend doelwit. In 1992 was het echt wat anders. Toen dachten mensen nog dat heel veel dingen samenvielen. Onder de banier van antiracisme viel meer dan verschil op basis van huidskleur. Het ging toen ook bijvoorbeeld over discriminatie van gastarbeiders en migranten.’

Soms komt alles nog samen zoals vroeger, zegt Duyvendak: ‘Ik denk dat er tegenwoordig pogingen zijn om de discussies te verbinden. Zeker Bij1 probeert verschillende clubs te verenigen, om het ook te hebben over discriminatie op basis van huidskleur, religie en geaardheid – ze hebben de mond vol over ‘intersectionaliteit’ (het idee dat verschillende categorieën van onderdrukking kunnen overlappen, red.). Maar ik denk daarentegen zeker dat de discussies rondom om huidskleur op zichzelf zijn gaan staan. De mobilisatie van zwart Nederland is succesvoller. Voor zover er rondom islamofobie wordt gemobiliseerd, is het defensief.’

‘Ik wil niet zeggen dat de discussies nooit meer samen kunnen komen, maar hoeveel moslims er tegen Zwarte Piet gedemonstreerd hebben, kun je je afvragen.’

Racisme en islamofobie hebben ook een verschillende aard. Er zit iets in islamofobie dat extreem massief is: volgens de islamofoben past de gehele cultuur niet bij Nederland, of de godsdienst kan nooit Nederlands worden. Over zwarte Nederlanders wordt wel geïmpliceerd dat ze geen Nederlanders kunnen zijn, maar wordt er ook keihard gegeneraliseerd over hun cultuur? Dat vraag ik me af.’

Duyvendak is niet optimistisch over het lot van de antiracistische organisaties uit de jaren negentig. ‘Ik denk dat er iets tragisch zit in die organisaties, omdat ze proberen om migratie door de lens van klasse en in marxistische termen te zien. Maar heel veel mensen denken niet meer zo: ze worden gediscrimineerd op basis van cultuur of godsdienst, die minderwaardig wordt genoemd. Dan kun je je wel heel boos maken over klasse, maar daarmee plaatsen klassieke antiracisten zich ook enigszins buiten de discussie.’

Losstaande discussies
Lucas snapt goed hoe de discussies zijn onthecht. ‘Ik denk dat bepaalde zwarte mensen zagen en zeiden: ons probleem is toch iets dringender dan de rest. Vaak hebben zwarte mensen aan het kortste einde getrokken. Maar ook veel te lang hebben we achterover geleund, wachtend tot de machthebbers dingen zouden veranderen – maar dat gebeurt niet.’

Hij is het niet helemaal eens met Duyvendak over de ernst van racisme en islamofobie: ‘Niet veel mensen zeggen letterlijk ‘Zwarte mensen zijn dom en lui’. Ze zeggen wel ‘Curaçao is een corrupt eiland met een achterlijke regering’. Dan doe je ook de mensen daar tekort. Voor zover de ‘domme racist’ bestaat, valt hij snel door de mand. Daarom verschuilen ze zich tegenwoordig achter de Baudets. Die zeggen eigenlijk hetzelfde, maar dan met peperdure woorden. Ze zijn ook even gevaarlijk.’

Lucas maakt de vergelijking met goede doelen: ‘Natuurlijk, alle ziektes moeten worden bestreden, maar het kankerfonds zal geen geld inzamelen voor slachtoffers van MS. Op die manier sta ik voor de pan-Afrikaanse beweging. De scherpte van wat wij vinden vervaagt als we niet voor onszelf opkomen. Dat doet de zaak geen goed, denk ik.’

Dat wil niet zeggen dat de raakvlakken totaal verdwenen zijn. ‘Er bestaan ook overlappingen, zoals economische teloorgang. En als een moslimbroeder of gay-man of vrouw wordt aangevallen, zijn we solidair, laat dat duidelijk zijn.’ Deze solidaire woorden brengt Lucas ook in de praktijk: ‘Toen we zagen dat de islamofobe organisatie Pegida actiever begon te worden in Utrecht, gingen we daar ook tegen demonstreren. Wij vinden dat er in Utrecht geen ruimte moest zijn voor welke vorm van racisme of discriminatie dan ook en voelden dat Pegida iets vertegenwoordigde wat we in Utrecht echt niet konden gebruiken. Samen met andere politieke en gelovige partijen – allerlei van zulk soort ‘linkse hoek’-mensen (Lucas lacht) – ‘hebben wij daartegen Utrecht Bekent Kleur opgericht.’

Oplossing
‘Zeker is de anti-Zwarte Pieten-beweging deel van de strijd’, zegt Menebhi. Hij vermoedt dat het relatieve succes van de anti-Zwarte Pieten-beweging verklaard kan worden door de concrete insteek. ‘Zwarte Piet is een heel duidelijk geval, waar ook duidelijke taal voor te vinden is. ‘Zwarte Piet is racisme’ is een goede boodschap.’ Voor Menebhi is die duidelijke taal een puzzelstukje voor nieuw succes. ‘Je behaalt geen succes alleen omdat je gelijk hebt. Het is een combinatie van de juiste boodschap en een stuk professionalisering. Flyeren werkt niet meer, mensen lezen niet twee A4’tjes. De nieuwe manier is door sociale media – we proberen dat te professionaliseren.’ Menebhi zegt dat er al mensen mee aan de slag zijn. ‘We hebben groepen die met sociale media aan de slag gaan. Maar we zijn allemaal vrijwilligers, het gaat echt uurtje bij uurtje’.

Ook de juiste boodschap zoeken is nog moeilijk. ‘De goede boodschap van tien jaar geleden is niet de goede boodschap van nu. Je moet altijd op zoek naar een boodschap die bindender, korter en concreter is.’ Zo’n boodschap vinden is natuurlijk makkelijker gezegd dan gedaan, erkent Menebhi: ‘Je moet altijd optimistisch en principieel blijven, in elk geval. Ook moet je een duidelijk uitgangspunt hebben. Bij ons is dat mensenrechten die niet gerespecteerd worden. Vrijheid? Prima, iedereen is voor vrijheid – maar in de praktijk is dat anders. De boodschap moet makkelijk, bindend en concreet. Een symbolische actie, waarom niet? Maar ons doel is vooral de mobilisatie van mensen. Een conflict kan helpen, maar dan moet je wel nadenken: gaat het conflict mensen of alleen activisten mobiliseren? Onze boodschap is breder – we willen niet alleen vandaag actievoeren, maar we kijken ook naar de lange termijn. We willen een racismevrije samenleving.’

Social media
Over de rol van sociale media is Duyvendak sceptisch. ‘Ik denk dat de vraag is: waarom hebben de oude organisaties zichzelf niet vernieuwd? Andere bewegingen die uit die tijd stammen, zoals de milieubeweging, hebben zichzelf wel vernieuwd en geleerd met nieuwe media om te gaan. De oudere antiracistische organisaties hebben iets repeterends – ze komen nog met de leuzen van vroeger; ‘Hun strijd is onze strijd.’  Zij hebben geen analyse gemaakt waarom het minder gemakkelijk is om al die vormen van discriminatie op een hoop te gooien. Ik denk dat ze inhoudelijk de boot hebben gemist, geen nieuwe generaties hebben aangesproken en dus geen moderne technieken hebben leren gebruiken.’

Lucas meent daarentegen dat sociale media wel cruciaal zijn. ‘De veranderingen die nu wel plaatsvinden, komen door sociale media. Alles wat men aan het doen is, kan naar jouw kleine telefoontje gebracht worden. Mensen worden directer geconfronteerd met de issues die er gaande zijn en het wordt persoonlijker gemaakt. Antiracisme is niet per se succesvoller op dit moment dan vroeger. Mijn voorgangers hebben gedaan wat ze konden met wat ze hadden. Maar we zijn nu in andere tijden: er is veel meer belangstelling in de media voor zulke zaken. Die grote demonstratie heeft niet zoveel bewerkstelligd, maar twee mannen staan in een T-shirt waarin ze worden weggeslagen – zwart Nederland ziet dat en denkt: dit kan toch niet!’

Eindstation: gesprek
Uiteindelijk zijn grote demonstraties niet het doel, volgens Lucas. ‘Ik heb vooral aan manifestaties en demonstraties gedaan. Maar het meest succesvol was niet zozeer wat we deden op straat, maar wat we binnen deden – de gesprekken met het intochtcomité. Dat was ‘Utrecht In Dialoog’, waar tegenstanders en aanhangers van Zwarte Piet aan tafel gingen zitten. Eindelijk konden we praten! Dan zie je toch: goh, ik snap het. Het was een eye-opener. Ik begreep meteen waar de pijn zat voor heel veel mensen. Andersom denk ik dat ze mij ook begrepen: Zwarte Piet is geen deel meer van de officiële Sinterklaasintocht. Demonstratie is belangrijk, want dat vraagt aandacht voor zaken die eerst niet speelden. Maar nadat je aandacht hebt, is het belangrijk om te praten met partijen – daar gebeurt het.’

Maar ook Lucas ziet de grenzen van het gesprek. ‘Sommige angsten kan ik tegemoetkomen, maar met anderen kan ik gewoon niets. Mensen zijn hier ook niet opgegroeid en opgevoed met de juiste geschiedenis en informatie. Wat ze ooit hebben geleerd is vastgeroest – dat gaat niet meer veranderen. De hoop ligt bij de nieuwe generatie.’ Om anno 2019 tachtigduizend mensen op de been te brengen, moet er volgens Lucas bewustwording komen. ‘Het is een probleem van ons allemaal. Vooral zwarte Nederlanders raakt het fysiek, maar witte Nederlanders raakt het in hun humaniteit. Maar ik hoop dat we niet meer tot zo’n demonstratie hoeven te komen. Want we moeten niet slechts vragen, maar beleid creëren.’

Een politieman gooide eind vorig jaar de Nederlandse vlag op de grond. ‘Wat hij heeft gedaan, getuigt van weinig fatsoen en respect voor degenen die in de geschiedenis gestreden hebben en gesneuveld zijn voor de Nederlandse vlag.’

Gele hesjes
Een Haagse politieman smeet op 29 december de Nederlandse vlag op de grond tijdens een demonstratie van de zogenoemde gele hesjes. De reacties in het land hierop varieerden van woede tot verdriet. Wat vinden ‘nieuwe Nederlanders’ van dit voorval?

De gele hesjes in Nederland protesteren al heel wat weken. Het initiatief is gekopieerd van de Franse gilets jaunes, die aanvankelijk de straat op gingen om te ageren tegen de verhoogde benzinebelastingen in dat land. In Nederland richtte men zich eerst ook op de accijnzen, maar al gauw werden meer zaken de demonstranten een doorn in het oog, zoals het immigratiebeleid, de zorg en het klimaatakkoord. Je zou kunnen zeggen, als er vijfhonderd gele hesjes zijn, zijn er vijfhonderd wensen, verlangens, eisen, doelen. De grootste gemene deler is echter de afkeer van de regering, met in persoon minister-president Mark Rutte.

Er waren op een enkele ongeregeldheid na geen noemenswaardige gebeurtenissen tijdens de demonstraties van hen voorgevallen. Wel leek het alsof vanaf het begin de landelijke politie een enorm behoedzame opstelling tegenover deze demonstranten had. Ze wilde waarschijnlijk deze protesten met voorzichtigheid betrachten en ontving wellicht orders van bovenaf dat het niet moest worden zoals in Frankrijk en België.

Het vijfde weekend kwam het ineens tot een waarlijk gevecht tussen de politie en de demonstranten. Getuigen zeggen dat het op een veldslag leek die zich afspeelde op verschillende plekken in de Hofstad. Maar ook de beelden bij het journaal op televisie en op internet laten een angstaanjagende schermutseling zien. In één van die afschuwelijke momenten worden demonstranten met Nederlandse vlaggen bij een lunchroom in het centrum hardhandig teruggedrongen. De wapenstok wordt gebruikt door de politie en een agent gooit een Nederlandse vlag, na die van iemand te hebben afgepakt, op de grond. Dit is gefilmd door een toeschouwer en de video verscheen op mediawebsite Dumpert en op YouTube.

Autochtone aversie
‘Autochtone’ Nederlanders hebben in meerderheid helemaal niets met de Nederlandse vlag. Ze zien het als ‘nationalistisch’ – een woord dat bij hen een negatieve lading heeft. Er bestaat zelfs botweg een aversie tegen de ‘driekleur’. Desalniettemin waren alle politieke partijen, op de Partij voor de Dieren na, voor het plaatsen van ‘de vlag’ in de Tweede Kamer. Het initiatief daarvoor kwam van de op de Bijbel gestoelde Staatkundig Gereformeerde Partij (SGP).

Republikein Bas Bakker heeft niets met de vlag: ‘Ik hang hem alleen maar uit met Dodenherdenking en  Bevrijdingsdag’, zegt de negenenveertigjarige productiemedewerker uit Dordrecht. Wat vindt hij dan van Nederlandse patriotten? ‘Ik snap dat niet, maar het is hun goed recht.’ Maar ook bij Bakker kan de agent niet op sympathie rekenen. ‘Wat hij heeft gedaan, getuigt van weinig fatsoen en respect voor degenen die in de geschiedenis gestreden hebben en gesneuveld zijn voor de Nederlandse vlag.’

In Nederland wordt het tonen en uithangen van de ‘driekleur’ wél geaccepteerd tijdens bepaalde feestdagen. Op Koningsdag en Bevrijdingsdag kan het Nederlandse volk ineens zonder schroom met de vlag wapperen. In sommige landen is dat heel anders. Een staat als Spanje heeft het gehele jaar door bijvoorbeeld vlaggen in het openbaar hangen. En bekend is natuurlijk de trots van de Amerikaan voor zijn ‘Stars and Stripes’.

Assad, Ali B. en de mensen
Hoe is het wat dit betreft gesteld in de landen van herkomst van de Syrisch-Nederlandse Araa el-Jaramani, de Eritrees-Nederlandse Halewat Gebreselassie* en de Marokkaans-Nederlandse Aziz ‘Ali B.’ el-Kandoussi*. Jaramani woont vijf jaar in Nederland, nadat ze uit Syrië vluchtte voor de oorlog. ‘Ik had ook persoonlijke problemen met het Assad-regime.’ De drieënveertigjarige zegt dat het haar bevalt hier in Nederland. ‘Het is hier veilig en er zijn waarden als rechten en gelijkheid.’ Wat de politieman gedaan heeft, begrijpt ze niet. ‘Misschien was het uit wrok tegen een persoon of de regering, maar het is niet eerlijk, want hij ‘pakt’ dan nu het gehele land. Ik vind het slecht van hem om het symbool van de goede concepten die dit land heeft, te beledigen.’ Ze beaamt dat zoiets ook in Syrië mogelijk zou zijn geweest. ‘Als die politieman demonstreerde tegen dictator Assad.’ Desalniettemin zou zo’n agent evengoed gearresteerd worden.

In haar land van origine wordt op tweeërlei wijze tegen de nationale vlag aangekeken. ‘Sommigen zien het als het symbool van het land, anderen zien het als die van president Assad.’ Ze vertelt verder: ‘Het landsdoek zorgt voor spanningen. Na de revolutie kwam er naast de bestaande vlag die het regime zwaait, een nieuwe banier bij. De nieuwe vlag vertegenwoordigt de ‘revolutionairen’. Assad gebruikt die vlag als het zinnebeeld tegen hen.’

Voor de vlag van haar ‘nieuwe land’ heeft ze respect. ‘Ik heb een hoge achting voor Nederland en de Nederlanders.’ Op de vraag of Jaramani zich meer verbonden voelt met haar oorspronkelijke land of met haar huidige land, zegt ze: ‘Wat herinneringen betreft, meer met Syrië, maar qua heden en toekomst is het Nederland.’

Kandoussi heeft de haardos van rapper en tv-persoonlijkheid Ali B. ‘Men noemt me dan ook zo’, zegt hij. De gewezen fietsenmaker is zo’n veertig jaar geleden geboren in Marokko. Hij kwam als klein kind naar het Utrechtse Soesterberg. ‘Wij hebben het in Nederland heel goed’, steekt hij van wal. ‘Ik boek wel eens een vakantie naar Marokko voor een maand, maar dat blijkt dan echt te lang te zijn. Nederland is mijn huis.’ Voor het incident dat de politieman veroorzaakte, heeft Kandoussi geen goed woord over. ‘Schandalig. Die man vertegenwoordigt de staat.’ Hoe men in zijn oorspronkelijke land tegen de vlag aankijkt? ‘Met een diep respect.’ Wat die agent heeft gedaan, zou hem, volgens Kandoussi, in het Noord-Afrikaanse land een ‘fikse gevangenisstraf’ hebben opgeleverd. ‘Ik weet niet wat deze man kan hebben bezield. Misschien is hij ongelukkig of had hij een slechte dag.’ Kandoussi houdt van de Nederlandse vlag, evenals die van Marokko. Hem zul je ook niet met een Marokkaanse vlag op een Marokkaans-Nederlandse bruiloft zien. ‘Daar doe ik niet aan. Of ik zou dan alle twee meebrengen.’ Hij kan en wil niet kiezen tussen de vaandels. ‘Op beide ben ik trots.‘

Gebreselassie ging haar man, die al in Nederland was, achterna. Nu woont ze hier drie jaar, doet een opleiding assistent-verkoopster en loopt stage bij de Zeeman. Ze komt oorspronkelijk uit Eritrea, maar is geboren en getogen in Soedan. Het voorval met de politieman geeft haar ‘geen lekker gevoel’, zegt ze, terwijl ze kleding in een bak opvouwt. Het mooiste aan Nederland vindt ze ‘de mensen, in het bijzonder mijn collega’s en mijn docent.’ Ze verhaalt dat ze nooit in haar land van herkomst is geweest en er dan ook geen gevoelens voor heeft. ‘Ik weet dat sommigen daar de nationale vlag zeer serieus nemen. Daar heb ik ook geen binding mee. En aangezien ik die niet met de Eritrese vlag heb, heb ik die ook niet met de Nederlandse.’ Ze vindt de daad van de politieman echter verwerpelijk. ‘Zoiets kun je niet maken.’

Er is gepoogd om de agent in kwestie te spreken te krijgen. Woordvoerder van de Haagse politie Perry Evenhuis zei dat dit niet mogelijk was. Over het handelen van de politieman wilde hij kwijt: ‘Geenszins was het de bedoeling van hem om de symboliek van de Nederlandse vlag geweld aan te doen of opzettelijk oneerbiedig te behandelen. Eén van de demonstranten verwijderde zich van de groep, de politie greep daarop in om hem bij de groep te voegen. In dat proces zwaaide de man met een vlag op een vlaggenstok. Dit hinderde de politie in haar werk, waarop de agent de vlag uit de handen van de demonstrant trok en de vlag wegwierp.’ Op de reactie dat je nooit en te nimmer de Nederlandse vlag op de grond gooit, reageerde Evenhuis niet meer.

Als gezagvoerster van de Haagse politie is burgemeester Pauline Krikke om inlichtingen verzocht. Op vragen als: ‘Weet u van dit incident en weet u wie deze persoon is? Zo ja, heeft u met de betrokken agent gesproken? Zo nee, waarom heeft u dat niet gedaan?’ reageerde woordvoerder Daan Bonenkamp: ‘Het is de burgemeester bekend dat de politie heeft moeten optreden naar aanleiding van wanordelijkheden tijdens deze demonstratie. Er zijn toen tevens aanhoudingen verricht. Indien u vragen heeft over het optreden van de politie tijdens deze demonstratie, kunt u zich rechtstreeks tot de politie wenden.’ ‘Wij hebben ons ook tot de politie gewend, maar wilden ook een reactie van mevrouw Krikke, aangezien zij opdrachtgeefster van de Haagse politie is.’ ‘De gemeente was ook niet vooraf formeel van deze demonstratie in kennis gesteld. Desalniettemin is deze spontane demonstratie na overleg tussen burgemeester en politie toch gefaciliteerd op het Plein.’ (Plein is een plein naast het Binnenhof, red.) ‘Dit alles wat u vertelt, is nog altijd geen excuus om de Nederlandse vlag op de grond te werpen. U reageert helemaal niet op het incident daarmee. We hadden geen enkele vraag gesteld over ‘wanordelijkheden’ en dus ook geen verlangen om antwoord daarop te krijgen.’ Ook hierop werd niet meer gereageerd door de woordvoering van de burgermoeder.

Er is traditioneel een wantrouwen naar het politiegezag. Maar het is niet te hopen dat de argwaan door deze gebeurtenis naar een niet eerder gekend hoogtepunt zal stijgen. De handeling van de Haagse politieagent – van de politie – is een signaal, eentje waar ook geen woorden voor zijn. Het politieapparaat kan hiermee een ommekeer in Nederland hebben teweeggebracht, het land wellicht wezenlijk in een situatie van ‘voor’ en ‘na’ gebracht. De politie heeft, in de ogen van sommigen, de afschuwelijke boodschap aan dit land afgegeven dat het geen respect voor Nederland heeft. Zo getuige reacties op Twitter. Daar valt te lezen in tweets: ‘De Nederlander is tweederangs’ en ‘Dit optreden tegen eigen volk is onaanvaardbaar’. De opvatting is: de politie dient dit land niet meer.

Sommige burgers hebben nu definitief afgedaan met de politie, twitteraars zijn van mening dat ze de agenten als ‘landverraders’ zien. Maar wat dan te doen? De politie is immers de enige entiteit in Nederland die de burger mag beschermen. Sommige mensen hebben daar al een ‘oplossing’ voor. ‘Wij zijn het volk en met veel meer. Pak ze.’ Een ander schrijft: ‘Laat die vlam maar komen.’ Een uitkomst voor de Nederlandse politie is wellicht het starten met een goede interne evaluatie en een rigoureus heroptreden naar de bevolking toe.

*Deze namen zijn gefingeerd

‘Ik heb gezworen om nooit meer PvdA te stemmen, zelfs niet als Jezus Christus persoonlijk uit de hemel neerdaalt om voorzitter te worden.’

Het gaat niet goed met de Partij van de Arbeid. De sociaaldemocratische partij zit met nog maar negen zetels in de Tweede Kamer en is een schim van wat zij ooit was. Grote groepen kiezers hebben de partij verlaten; arbeiders zijn naar de SP en PVV gegaan, hoogopgeleide kiezers naar D66 en GroenLinks en moslims naar Denk. Is Lodewijk Asscher in staat om het tij keren?

Hart en ziel
‘De PvdA is een beetje als Feyenoord. Een groot verleden, maar dat is nu voorbij. Ze verliest nu zelfs van een club als Excelsior.’ Aan het woord is Marcel Duyvesteijn, columnist bij Het Parool en tot enkele jaren geleden ‘liefdevol lid’ van de PvdA. Duyvesteijn spreekt zijn column uit op een bijeenkomst van de PvdA Amsterdam in café De Rode Werf, waar parlementair journalist Max van Weezel, die ongeneeslijk ziek is, in het zonnetje wordt gezet. Ondanks zijn slopende ziekte heeft Van Weezel niets van zijn scherpte verloren en hij voelt PvdA-leider Lodewijk Asscher scherp aan de tand. De avond wordt goed bezocht, de sfeer is goed en er wordt veel gelachen. Toch heerst er geen ‘Yes we can’-gevoel, zoals op GroenLinks-bijeenkomsten. De bezoekers zijn relatief oud, gemiddeld zestig jaar. Ze zijn al jaren, tientallen jaren, lid van de PvdA. Asscher weet dit en scoort bij deze achterban met zijn pleidooi om de ‘vermogensaanwasdeling’ (groei van bedrijfsvermogens moet voor en deel worden omgezet in aandelen, die dan collectief door werknemers moeten worden beheerd, red.) aan te pakken. Iemand van zeventig plus juicht.

‘In 2006, toen ik nog wethouder in Amsterdam was, stond de PvdA in de peilingen op zestig zetels’, vertelt Lodewijk Asscher. Hij noemt het bijna terloops, maar je voelt als buitenstaander de pijn die de PvdA voelt. Toch wil Asscher niet in zak en as zitten en hij probeert via zelfspot de moed erin te houden. ‘Het gaat best goed. De Partij van de Arbeid had vroeger een magnetische aantrekkingskracht op bepaalde personen. De baantjesjagers lopen nu onze deur voorbij en gaan naar een zekere andere partij. De mensen die nu voor de PvdA kiezen, voor de PvdA gaan, doen dat met hart en ziel.’

Ze zijn er, nieuwe mensen. Eén van hen is Stephan Antuma, die tien jaar geleden in Groningen in de gemeenteraad zat voor de studentenpartij Student en Stad. Hij is nu lid van het lokale partijbestuur, een onbezoldigde functie. ‘Toen ik naar Amsterdam verhuisde, ging het toch weer kriebelen. Ik heb uit volle overtuiging voor de PvdA gekozen. Solidariteit, focus op eerlijk werk, goed wonen en op een realistische manier omgaan met de energietransitie en duurzaamheid zijn nog steeds mijn drijfveren. Daarnaast blijft de PvdA een partij die verantwoordelijkheid wil nemen, ook in een oppositierol. Maar wel vanwege de inhoud en niet om te keten en/of op te zwepen.’

Maar de PvdA heeft ook mensen verloren die zich met hart en ziel voor de partij hebben ingezet. De Kanttekening sprak met historicus Han van der Horst, bekend van zijn columns op de linkse opiniewebsite Joop. ‘Ik ben het vertrouwen in de PvdA definitief kwijtgeraakt’, zo vertelt Van der Horst aan de telefoon. ‘Ik heb gezworen om nooit meer PvdA te stemmen, zelfs niet als Jezus Christus persoonlijk uit de hemel neerdaalt om voorzitter te worden. Meer dan dertig jaar was ik lid van de PvdA. Het was liefde, maar de PvdA heeft mij bedrogen.’ Volgens Van der Horst heeft Diederik Samsom, de voorganger van Asscher, het merk PvdA definitief kapot gemaakt. ‘Ken je de Planta-affaire ook? Het is van voor jouw tijd. Planta was een margarinemerk van Unilever. Toen er gif in de margarine zat, waar mensen jeukblaasjes van op hun huid kregen, wilde niemand meer Planta kopen. Dit luidde het einde van het merk in. De naam was besmet.’ Volgens Van der Horst ging het mis toen Samsom besloot in de Tweede Kamer te blijven zitten. ‘Toen Frits Bolkestein in de jaren negentig als VVD-leider in de Tweede Kamer bleef zitten, hield hij het kabinet scherp. Samsom daarentegen verdedigde het kabinetsbeleid, ook als dat niet te verdedigen was. Lodewijk Asscher heeft als minister van Sociale Zaken in het kabinet-Rutte II de sociale zekerheid van werknemers juist verkleind. Voor veel VVD-beleid is de PvdA verantwoordelijk. Ik stemde in 2012 uit volle overtuiging op Samsom, maar ik heb hier achteraf ontzettende spijt van.’

Critici als Han van der Horst zijn niet aanwezig op de PvdA-bijeenkomst in Amsterdam, of laten zich niet horen. Vanuit de zaal zijn er vragen aan Asscher over het milieu, over robotisering en over racisme en discriminatie. Een dame op de voorste rij roept dat de PvdA veel meer tegen racisme, discriminatie en extreemrechts moet doen, in het bijzonder het Forum voor Democratie van Thierry Baudet. Asscher antwoordt dat racisme en andere ‘onzin’ inderdaad bestreden moeten worden, maar dat het ook gaat om de vraag dat mensen zich wel vertegenwoordigd voelen.

Kritischer dan deze vragenstellers zijn journalist Max van Weezel en zijn collega Joost Vullings, die ook in het panel zit. Van Weezel vindt het helemaal niks dat Asscher naar Denemarken is gegaan, om van de Deense sociaaldemocraten te leren hoe zij met het vluchtelingenvraagstuk omgaan. Denemarken voert een stringent immigratiebeleid waar vanuit Europa veel kritiek op gekomen is, ook vanuit Nederland. Vullings vindt dat Asscher tegenstrijdige signalen richting het kabinet uitzendt. Aan de ene kant de uitgestoken hand, maar Asscher steunde wel de motie van wantrouwen van de PVV tegen Rutte naar aanleiding van het dividendbelastingdebacle. ‘Zit er wel een rode lijn in Asschers optreden?’, vraagt Vullings zich af. Asscher vindt van wel en zegt dat de PvdA-fractie alle wetsvoorstellen, van het kabinet maar ook van een partij als de PVV, op hun merites beoordeelt. Hij steunt het kabinet dus als het kabinet met goede plannen komt, maar wil geen ‘vaste danspartner’ worden. En over zijn steun aan de PVV-motie verklaart Asscher: ‘Als je alleen maar tegenstemt omdat de afzender niet deugt, dan is dat niet goed.’

Partij voor de Allochtonen?
De PVV vindt de PvdA ook niet deugen en noemt de Partij van Asscher al jaren de ‘Partij voor de Allochtonen’. Han van der Horst vindt dit ‘een kwaadaardig frame’, waar volgens hem niets van klopt. ‘Wel vallen veel mensen voor deze leugen. Ze geloven dat de politiek toch niets voor elkaar kan krijgen, maar dat er wel iets tegen die ‘vuile buitenlanders’ moet gebeuren.’ Han van der Horst noemt dit het Salvini-gevoel, waarbij hij doelt op Matteo Salvini, leider van de populistische Lega Nord, minister van Binnenlandse Zaken en vicepremier van Italië. Volgens Van der Horst houdt links zich ook te veel bezig met identiteitspolitiek. ‘Dat hoort ook bij deze tijd. Mijn stukken over sociaaleconomische onderwerpen op Joop worden lang niet zo goed gelezen als mijn stukken over discriminatie en racisme.’ Van der Horst vindt dat de PvdA zich meer met sociaaleconomische problemen moet bezighouden. Want de verzorgingsstaat, ooit mede door de PvdA opgebouwd, wordt volgens hem nu in rap tempo afgebroken.

Toch heeft de PvdA veel ‘allochtone’ stemmen verloren, vooral dankzij de opkomst van Denk. Politiek wetenschapper Floris Vermeulen, universitair hoofddocent aan de Universiteit van Amsterdam, doet onderzoek naar de politieke participatie van nieuwe Nederlanders. Volgens hem verloor de PvdA in 2014 tijdens de gemeenteraadsverkiezingen voor het eerst grote groepen ‘allochtone’ kiezers. ‘De islamitische partij Nida in Rotterdam en de Multicultureel Plus Partij in Amsterdam hebben de PvdA toen veel stemmen gekost. Daar komt bij dat de PvdA seculier en progressief is, maar veel islamitische kiezers behalve religieus natuurlijk ook conservatief zijn. Sinds het leiderschap van Wouter Bos eind 2002 zit de PvdA op die seculiere lijn. Dat betekent streng op immigratie en integratie en kritisch over Turkije, denk aan de erkenning van de Armeense Genocide en de kritiek op Erdogan. Ook moesten Turkse organisaties volgens de PvdA gemonitord worden, om te kijken of zij de integratie van Turkse Nederlanders zouden belemmeren.’ De discussie over onverdoofd ritueel slachten zette bovendien kwaad bloed: ‘De PvdA was voor een verbod, eigenlijk al heel snel en zonder al te veel discussie. Denk heeft heel handig op de onvrede die daarover onder islamitische kiezers ontstond ingespeeld.’

Abdessamad Taheri is wel bij de PvdA gebleven. Hij is actief voor de partij in de gemeente Den Haag. Taheri is nog steeds lid omdat hij de ideeën van de PvdA goed vindt. ‘Op onze kernwaarden ben ik trots. En ook op Nederland. Je moet dit gewoon kunnen zeggen, zonder meteen voor racist te worden uitgemaakt. Vroeger had de PvdA een beetje last van doorgeschoten politieke correctheid, dat er op de thema’s als integratie, islam en immigratie een taboe rustte. Het zijn belangrijke thema’s die we in alle eerlijkheid moeten behandelen. Vanzelfsprekend moet je ze wel op de goede sociaaldemocratische manier aanvliegen. Maar daar geloof ik in.’ Bij de PvdA kan Taheri gewoon moslim zijn. ‘Ik vind het belangrijk om voor groepen op te komen die anders in de verdrukking komen, zoals moslims en bijvoorbeeld ook homoseksuelen. De PvdA laat hier soms wel steken vallen. Mede daarom heeft Denk succes. Toch vind ik dat de PvdA Kuzu en Öztürk veel te lang heeft getolereerd. Zij kregen alle ruimte, terwijl er met recht aan hun loyaliteit aan de PvdA kon worden getwijfeld.’

Ook Bülent Aydin heeft zich niet laten verleiden door Denk. ‘Geen moment!’, zegt hij ferm. ‘Veel Turkse Nederlanders stemden vroeger PvdA omdat deze partij hun sociaaleconomische belangen behartigde, maar in cultureel opzicht waren en zijn ze conservatief. Denk combineert een linkse positie op de sociaaleconomische as met een conservatieve positie op de culturele as. Ze lijken daarin wel op de PVV, die in sociaaleconomisch opzicht best heel links is. Denk heeft partijen als de PVV en het FvD nodig om zich tegen te kunnen afzetten. En deze partijen hebben op hun beurt Denk nodig.’ Aydin maakt een scherpe scheiding tussen zijn persoonlijke levensovertuiging en zijn politieke overtuiging. ‘Je kunt als moslim of als christen actief zijn voor de PvdA, je kunt je door religie laten inspireren, maar de sociaaldemocratie is er voor iedereen.’

Volgens Vermeulen kan de PvdA weer aantrekkelijk worden voor islamitische kiezers als de partij bereid is om moslims zichtbaar belangrijke partijposities te geven. ‘Op dit moment hebben onder anderen Ahmed Aboutaleb en Ahmed Marcouch zo’n positie. Maar hier moet de partij in blijven investeren. De beweging Vrij Links, die een hele seculiere koers voorstaat, zorgt er mede voor dat religie nog steeds een issue is bij de PvdA. De problematisering van religie zorgt ervoor dat moslims in de partij moeilijker zichtbaar worden.’

No hope, no glory
Zal het nog goedkomen met de PvdA? Van Weezel zegt aan het begin van de bijeenkomst in De Rode Werf dat hij Asscher de vraag wil stellen hoe hij van de negen zetels weer iets moois gaat maken. Helaas moeten we het antwoord hierop schuldig blijven, omdat Asscher zich – al dan niet bewust – verliest in uitweidingen over zijn Kamerwerk. We stellen de hamvraag daarom aan de eerder in dit artikel opgevoerde PvdA-leden en aan Han van der Horst.

Stephan Antuma is voorzichtig positief: ‘Hoewel het zich nog niet vertaalt in zetels, zie ik een nieuw elan bij de PvdA. Leden – jong en oud, maar bovenal jong van geest – beseffen zich dat elkaar de tent uit vechten niet helpt en dat het bovenal gaat om het geven van antwoorden op de uitdagingen van deze tijd. Daarbij past soms ook twijfel en/of bezinning.’ Taheri beaamt dit en vult Antuma aan: ‘De mensen waar ik mij aan ergerde – de baantjesjagers en de wij-zij-denkers, de PVV- en de Denk-types – zijn weg. De echte sociaaldemocraten zijn gebleven. Zij met de juiste intentie, het juiste, gaan het doen. Daar zitten we als samenleving op te wachten. Ik heb daarom ook alle vertrouwen in de toekomst.’

Van der Horst is daarentegen heel sceptisch. ‘Ik geloof niet dat het de PvdA gaat lukken om uit dit dal op te staan. GroenLinks heeft met Jesse Klaver een heel goede leider gevonden, die ook PvdA-kiezers aanspreekt. Het valt mij ook op dat de hoofdaanval van rechts op Klaver is gericht, niet op Asscher en Lilian Marijnissen. Zij moeten zich flink zorgen gaan maken.’ Van der Horst is pessimistisch over de toekomst: ‘De vakbond wordt gezien als een club van oude mannen en dat klopt helaas ook wel een beetje. Maar het is echt een probleem dat sociale zekerheid zo onder druk staat. Ik ben bang dat de verzorgingsstaat zal verdwijnen. Als je nu ernstig ziek wordt, ga je failliet, net als in de Verenigde Staten. Dit wordt niet geproblematiseerd, ook niet door links. De onzekerheid qua banen neemt enorm toe in ons land.’

Aydin neemt een middenpositie in. ‘Het zou raar zijn als je je nu geen zorgen maakt. De Partij van de Arbeid was lange tijd een grote partij met veel invloed. De partij doet het nu heel slecht, electoraal gezien. Maar ik geloof in de idealen van de PvdA: gelijke kansen, het recht voor iedereen om zichzelf te kunnen zijn en solidariteit die we met elkaar kunnen organiseren. Deze idealen blijven belangrijk voor de toekomst. Of deze idealen via de PvdA gerealiseerd moeten worden? Niet persé. De PvdA zie ik als een middel, niet als een doel. Er kan ook een nieuwe partij komen, als PvdA en GroenLinks fuseren, eventueel met de SP erbij. Toch geloof ik diep in mijn hart dat de PvdA een comeback maakt. No hope, no glory. De SP is te conservatief op veel punten. En GroenLinks is een elitaire partij voor intellectuelen. Zij maken, in tegenstelling tot ons, niet die verbinding tussen hoog- en laagopgeleid. De PvdA is terecht electoraal afgestraft. De PvdA is te technocratisch geweest, te veel gericht op de macht. Hierdoor raakte het ideaal uit beeld. Macht is een middel, geen doel. Ook is de PvdA te veel meegegaan in het kapitalisme, met het afschudden van ideologische veren en de keuze voor de Derde Weg (stroming in de sociaaldemocratie die een synthese zoekt tussen kapitalisme en de verzorgingsstaat, red.).’