Zo belangrijk als de haven is voor Rotterdam, zo cruciaal was ooit de jenever voor Schiedam. De sterke drank maakte het stadje in de achttiende eeuw wereldberoemd, maar ook roetzwart van de rook. De Kanttekening trok naar Schiedam om te kijken wat er nog over is van dit roemrijke verleden.

Wie zoekt naar het jeneververleden van Schiedam, komt al snel uit bij het Jenevermuseum aan de Lange Haven. Gezeteld in de oude distilleerderij De Locomotief biedt het museum een mooie mix van informatie en interactie. Zo mogen bezoekers zelf een fles jenever bottelen op ambachtelijke en handmatige wijze. Pronkstuk is de historische branderij die niet zou misstaan in een Charles Dickens-film. Het museum maakt hier zelf nog altijd zo’n tweeduizend liter moutwijnjenever op oer-Hollandse wijze onder de naam Old Schiedam. Dit houdt onder andere in dat er geen industriële blanke alcohol wordt gebruikt. Rutger Vismans is als stoker in opleiding medeverantwoordelijk voor het productieproces. Zelf kwam hij in Bierhuis De Klomp te Delft voor het eerst echt in aanraking met jenever. ‘Ik had eerst hetzelfde idee als veel mensen, dat jenever een oudelullendrankje is voor je opa.’ Het glaasje sterke drank smaakte naar meer en al snel had Vismans een bescheiden collectie in huis. Het idee om zelf te gaan stoken kwam een paar jaar later toen Vismans zich realiseerde dat een leven als commercieel ingenieur hem niet gelukkig zou maken. Aangemoedigd door zijn vriendin ging hij op zoek naar een baan als passie. Al snel ging de blik richting de drankkast met dertig verschillende flessen jenever en de droom van een eigen stokerij was gekiemd. ‘Het stoken van jenever is bezig zijn met iets puurs van granen en water alleen’, verklaart hij nuchter.

In tegenstelling tot wat sommige mensen denken, drinkt Vismans als stoker niet meer sterke drank dan vroeger. Op zijn handen rekent hij uit dat hij gisteren twee glaasjes heeft gedronken en daarvoor een hele week niet. Volgens Vismans is er ook een groot verschil tussen jenever zuipen en jenever drinken. ‘Dat eerste is zo snel mogelijk drank naar binnen klokken en gaan. Dat tweede gaat om een goede ambiance waarbij je de tijd neemt voor een glas.’ Ook tijdens de rondleiding blijkt hoe gepassioneerd Vismans is over het ambachtelijk stoken van oude jenever. Smakelijk vertelt hij over het beslag dat zelf gemaakt wordt en hoe rogge zorgt voor een mooie combi van appeltjes en rozijn. Grote namen binnen de distilleerwereld passeren de revue, zoals Silvius de Boeve, die ontdekte hoe je ingrediënten kunt scheiden tijdens het stoken en hoe je die later weer bij elkaar voegt. Het verhaal van de jenever ontpopt zich ook al snel als het levensrelaas van Schiedam zelf en eigenlijk dat van heel Nederland. Een kleine en compacte gemeenschap die zichzelf uit een moerasdelta worstelt middels handel en nijverheid. ‘Jenever mag ook alleen in Nederland, België en een paar plekken in Duitsland en Frankrijk gemaakt worden’, laat Vismans zich halverwege het gesprek ontvallen. In zijn stem klinkt de trots door van een ambachtsman die waarde hecht aan kwaliteit en traditie. Het is een faam die ook in de rest van de stad gevoeld wordt. Niet voor niets wordt het museum ook financieel gekoesterd door de laatste grote distilleerders van Schiedam. Zo is het terrein waar het museum zich op bevindt in handen van destilleerderij Kuijpers. Op de zolder van het museum leren we dat spreekwoorden als ‘De maat is vol’ en ‘Aan de strijkstok blijven hangen’ ook een band hebben met jenever. Ze komen uit dezelfde tijd dat zakkenwassers en zakkenvullers nog dagarbeiders waren en geen scheldwoorden. Al dat graan waar de jenever mee werd gestookt, moest immers met de hand vanuit de schepen naar de distilleerderij worden verscheept.

De Schiedamse jenever wekte ook al snel de interesse van de buitenwereld, waar de drank vele spin-offs kreeg. Zo zijn bijna alle cocktails volgens Vismans ooit begonnen met jenever als basis. Ook in het Verenigd Koninkrijk werd de drank een succes. ‘Engelse soldaten kregen voordat ze het strijdveld opgingen een borrel, dat was jenever. Dutch Courage noemden ze dat’, vertelt Vismans. De kwaliteit van de drank ging aan de overkant van het kanaal gaandeweg wel achteruit. Zo werd er op een gegeven moment steeds meer jeneverbes aan het brouwsel toegevoegd om de slechte kwaliteit van de moutwijn te verdoezelen. ‘Later is dat proces verfijnd tot wat nu gin is’, weet Vismans. Grappig genoeg zorgt de toenemende populariteit van gin ook voor een hernieuwde interesse in jenever. Met een afzet van 12.4 miljoen liter was jenever altijd al de meest populaire drank van Nederland, maar dat is vooral de jonge jenever. Kenners zweren daarentegen meer bij oude jenever die veel kruidiger smaakt, maar dus een stuk minder verkocht wordt. Het verschil tussen deze twee heeft overigens niets met leeftijd te maken, maar met de hoeveelheid moutwijn. Minder dan vijftien procent maakt jenever jong en meer dan vijftien procent oud. Daarnaast is er ook korenwijn die op zijn minst eenenvijftig procent moutwijn bevat. ‘Distilleerderijen Ketel1 en Hooghout zijn steeds meer bezig met jonge jenever voor cocktails. Oude jenever is meer het domein van kleine stokerijen’, verklaart Vismans, die zelf ook een oude jenever op de markt hoopt te brengen.

Na al deze informatie is het tijd om de Schiedamse jenever eens zelf te testen. Een paar stappen van het museum vandaan bevindt zich al eenentwintig jaar de Jeneverie ‘t Spul van Rob van Klaarwater. Het café is niet alleen de thuishaven van jeneverproeverij De Drie Glaasjes, maar ook de expositieruimte van een hoop jeneverprullaria. Op de vraag waarom hij een café is begonnen dat draait om jenever hoeft Van Klaarwater niet lang na te denken. ‘Absoluut de geschiedenis die eraan hangt en de grote hoeveelheid ambachtelijke kennis. Je hebt het over tradities van honderden jaren met uiteenlopende smaken.’ Al snel heeft Van Klaarwater een rij jenevers ingeschonken van verschillende distilleerderijen in de buurt. Voor een leek zijn de verschillende smaken moeilijk te onderscheiden, al maakt het enthousiasme en de uitleg van Van Klaarwater veel goed. Volgens de café-eigenaar zorgde de jenever ervoor dat Schiedam wel drie gouden eeuwen heeft gekend in  plaats van één. Het hoogtepunt lag hierbij volgens hem rond 1880, toen de stad zo’n vierhonderd branderijen kende. In die tijd kwam ongeveer tachtig procent van alle gedistilleerde drank uit Nederland. Dat deze nijverheid in Schiedam gepaard ging met een hoop rook en roet, nam de stad op de koop toe. ‘Mensen stikten hier misschien wel van de rook, maar ze gingen niet dood van de honger’, vertelt Van Klaarwater olijk. Volgens sommigen kreeg de stad hierdoor de naam ‘Zwart Nazareth’, anderen beweren dat het zwart symbool stond voor de verdorde ziel van de Schiedammers zelf. Vandaag de dag zijn in sommige Schiedamse stegen de roetvlekken nog altijd zichtbaar, maar van een verdorde ziel is daarentegen geen sprake meer. Van Klaarwater merkt dit vooral aan de grote hoeveelheid import uit Rotterdam. ‘En Rotterdammers zijn soms net Amsterdammers, te bang om de eigen stad te verlaten.’

De jenever in Schiedam heeft echter niet alleen maar glorietijden gekend. Vooral de Duitse bezetting zorgde voor een slechtere kwaliteit. ‘Door de wereldoorlog kreeg jenever een slechte naam. Men maakte alleen nog maar jonge jenever, omdat men de granen nodig had om te eten.’ Hierdoor kwamen er veel jenevers op de markt waar nauwelijks nog moutwijn inzat. Vanaf die tijd wordt er onderscheid gemaakt tussen oude en jonge jenever. Volgens Van Klaarwater zorgde dit er ook voor dat de jenever de reputatie kreeg als drank voor het plebs. ‘Ik haat de associatie tussen jenever en alcoholisme. Dat is in de jaren twintig ontstaan, toen we niet meer exporteerden’, vertelt de bareigenaar, die net als Vismans zweert bij nippen in plaats van achterover gooien. In de jaren zeventig kwam er een einde aan de zoektocht naar de laagste bodemprijzen en gingen distilleerders zich weer richten op kwaliteit.

Na een aantal jenevers te hebben geproefd en de verhalen die daarbij horen, neemt Van Klaarwater ons mee naar een ruimte achterin de kroeg. Hier staan nog meer jeneverattributen, die nog maar eens duidelijk maken hoe belangrijk jenever was voor de stad. Dat Schiedam hierbij ook vaak de grotere broer ten oosten voorbijstreefde, bewijst een oude jeneverfles van een destilleerderij in ‘Rotjeknor’. ‘Rotterdam near Schiedam’ staat er op het etiket. Net als Champagne en Cognac blijkt dat Schiedam vroeger een eigen merknaam was die geen verdere beschrijving nodig had. Oftewel, je bestelde een Schiedammer, geen jenever, volgens Van Klaarwater een merkrecht dat Nederland heeft verkwanseld aan de Fransen. ‘Ze zeiden: wij maken ook jenever, jullie gaan niet deponeren en dan noemen wij jullie voortaan altijd het tweede kaasland ter wereld.’ Dat jenever al vrij vroeg overal te vinden was op de wereld, bewijzen ook de kleine minikruikjes waarmee zeemannen van de VOC voor een gedeelte werden uitbetaald. Ook zijn er foto’s te zien uit Afrika waar hele bouwwerken op staan, gemaakt van jeneverflessen voor voodoo-rituelen. ‘We kwamen dan in Ghana aan met schepen om slaven te kopen en dat werd dan beklonken met jenever’, verklaart Van Klaarwater. Ook zouden Nederlandse zeevaarders volgens hem minder vaak malaria krijgen vanwege de kinabast in de jenever. Na nog een aantal glazen wordt niet alleen de ambiance steeds groter en fabelachtiger, maar ook de verhalen zelf. Gelukkig maakt dat, zittend aan de bar van Jeneverie ’t Spul, allemaal niet uit. Zowel in mythe als in realiteit is Schiedam overduidelijk onlosmakelijk verbonden met de jenever – en daar mogen ze best een beetje trots op zijn.

‘Tawhidi genereert een platform. Dat is nodig als basis om aandacht te vragen voor je ideeën, maar de islam hervormen doet hij niet. Hij zorgt met zijn controversiële ideeën juist voor polarisatie.’

Wie actief is op Twitter heeft zijn naam vast wel een keer voorbij zien komen afgelopen jaar. Mohammad Tawhidi, die zichzelf de ‘Imam of Peace’ noemt, roept hevige reacties op. Zijn fans zien in de Australische geestelijke een hervormer die afstand durft te nemen van islamitisch geïnspireerd terrorisme en kritiek heeft op misstanden binnen de islam. Zijn tegenstanders daarentegen beschouwen Tawhidi als een bondgenoot van extreemrechts, die als doel heeft om de islam zo zwart mogelijk te maken. Wie is Mohammad Tawhidi? Waarom is hij zo controversieel? Wat vinden Nederlandse socialemediagebruikers van hem? En is Tawhidi een bruggenbouwer of juist iemand die mensen tegen elkaar opzet?

Controversiële celebrity

Over zijn leven is niet heel veel bekend. Mohammad Tawhidi werd in 1982 of 1983 geboren in de stad Qom in Iran en emigreerde op zijn twaalfde naar Australië. In 2009 vertrok hij weer naar Iran om daar islamitische theologie te studeren. Hij keerde daarna terug naar Australië en werd in 2016-2017 een celebrity, dankzij enkele geruchtmakende optredens die veel media-aandacht genereerden. Tijdens zijn optredens is Tawhidi als een traditionele sjiitische imam gekleed, met een tulband en een zwarte mantel. Deze kleding geeft hem in de ogen van buitenstaanders een zeker gezag. Tawhidi’s Islamic Association of South Australia, gevestigd in Adelaide, is pas in 2016 opgezet. Het is volstrekt onduidelijk welke mensen nog meer aan deze groep verbonden zijn. De stichting moet niet worden verward met de Islamic Society of South Australia, die sinds 1955 actief is in Adelaide. Critici denken daarom dat Tawhidi’s associatie slechts op papier bestaat en Tawhidi geen moskeegangers vertegenwoordigt.

In maart 2016 zorgde Tawhidi voor veel ophef, toen een Australische man op borgtocht werd vrijgelaten nadat hij naar verluidt een islamitische vrouw had aangevallen door haar hoofddoek proberen af te rukken. In reactie hierop verklaarde Tawhidi dat als de overheid zou blijven falen haar islamitische burgers te beschermen, deze burgers in de toekomst het recht misschien in eigen handen zouden nemen. Critici zagen hierin een bedreiging, iets wat Tawhidi vervolgens stellig ontkende. De rel had Tawhidi op de kaart gezet.

De grote doorbraak kwam in februari 2017, toen Tawhidi in het televisieprogramma Today Tonight suggereerde dat islamitische extremisten in Australië een kalifaat wilden oprichten en bovendien hoopten op hoge islamitische geboortecijfers, zodat er steeds meer moslims zouden komen. In diezelfde maand verdedigde Tawhidi een christelijke ex-politicus uit Indonesië, die van blasfemie werd beschuldigd. Tawhidi verklaarde bovendien dat niet-moslims in een islamitische samenleving ook leidinggevende posities mochten bekleden. Omdat hij voor deze christelijke ex-politicus was opgekomen zou Tawhidi – aldus hemzelf – doodsbedreigingen hebben ontvangen. In mei 2017 ten slotte verscheen Tawhidi in het Australische televisieprogramma Sunrise, waar hij beweerde dat jonge moslims gepusht werden om terroristische aanslagen te plegen en dat zij geloofden dat zij daardoor in het paradijs zouden komen.

Mohammad Tawhidi was een Bekende Australiër geworden, de lieveling van rechtse media. Nu was de wereld aan de beurt. Bekende islamcritici als de atheïstische intellectueel Sam Harris en Ayaan Hirsi Ali omarmden Tawhidi als één der hunnen. Tawhidi zou een moslim zijn die de islam wilde hervormen en bij de tijd brengen. En daarvoor was het nodig om islamitisch fundamentalisme en islamitisch geïnspireerd terrorisme hard te bekritiseren. Want ‘gematigde moslims’ durven dit niet en spelen daarmee de fundamentalisten in de kaart, zo was het idee.

‘Waar is de verontwaardiging?’

Ook op Twitter begon Tawhidi zich te roeren. Dit medium leent zich perfect voor korte, vaak weinig genuanceerde statements. Tawhidi, die twittert onder de naam @theimamofpeace en nu meer dan driehonderdduizend volgers heeft, houdt zich vooral bezig met de multiculturele samenleving, de vluchtelingencrisis en, natuurlijk, de islam. Zijn tweets zijn ongepolijst van toon en roepen dikwijls emotionele reacties op. Zo twitterde Tawhidi op 26 juli 2018: ‘Multiculturalism is supposed to mean A remains A, and B remains B. Both A and B live in peace based on common values. However, when A wants to convert B and B refuses to live like A, B is then raped and or killed. This sounds like what’s happening in your country, doesn’t it?’ (Vertaling: ‘Multiculturalisme veronderstelt dat A A moet blijven en B B. A en B leven samen in vrede die gebaseerd is op dezelfde waarden. Echter, als A B wil bekeren en B niet zo wil leven als A, dan wordt B verkracht en/of vermoord. Dit klinkt als wat er plaatsvindt in jullie land, nietwaar?’) Ook beweerde Tawhidi dat er zich onder de vluchtelingen nauwelijks vrouwen en kinderen bevonden, het waren vooral mannen die ons (you schreef Tawhidi, hij spreekt tot de blanke Australiërs/westerlingen) hoe dan ook willen vermoorden. Daarnaast verdedigde Tawhidi de moslimban van Donald Trump met de volgende woorden: ‘Let’s assume there really was a Muslim Ban, I don’t understand our Muslim outrage. Most Jewish people are banned from entering 16 Muslim countries. Where’s the outrage for them? Or are Muslim testicles made out of gold that we keep expecting special treatment wherever we go?’ (‘Stel, er was echt een moslimban, ik begrijp onze islamitische verontwaardiging niet. De meeste Joden mogen zestien moslimlanden niet in. Waar is de verontwaardiging van hun kant? Of zijn moslimtestikels van goud gemaakt, dat we een voorkeursbehandeling verwachten overal waar we naartoe gaan?’)

Ondertussen hield Tawhidi de aandacht van de media vast met nieuwe meningen en acties. Hij beweerde onder meer dat Australië tijdelijk moslimmigratie vanuit het Midden-Oosten moest verbieden, dat Palestina een Joods gebied moest zijn omdat Jezus een profeet was die voor de Israëlieten was gekomen en dat islamitische extremisten heel normaal zijn als je ze vergelijkt met transgenders die zich in een seksueel rollenspel voordoen als hond. Voor veel ophef zorgde Tawhidi’s protest tegen de halalcertificaten. Volgens hem waren zulke certificaten onzin, wat hij onderstreepte door een YouTube-filmpje te maken waarop te zien is dat hij een reep chocolade eet waarop geen halalstempel staat. Daarnaast zou Tawhidi zijn bedreigd. Nadat hij het pleidooi van Ayaan Hirsi Ali steunde om islamitische scholen te sluiten, werd Tawhidi naar eigen zeggen door de politie geëscorteerd naar een onderduikadres om beschermd te worden tegen de toorn van extremistische moslims. Een woordvoerder van de politie vertelde aan de krant The Australian echter dat zo’n incident toen niet heeft plaatsgevonden.

Tawhidi is dankzij zijn ongezouten opinies de favoriete islamitische geestelijke geworden van uiterst rechts. Hij ziet eruit als een vrome moslim die verstand heeft van zaken, maar bevestigt ondertussen alle anti-islamitische angsten en vooroordelen. De omstreden Britse activist Tommy Robinson zei in een YouTube-interview tegen Tawhidi dat hij de eerste imam is die zegt wat er gezegd moet worden. Ook Brigitte Gabriel van de anti-islamitische actiegroep ACT! for America en Paul Joseph Watson, de tweede man van nepnieuwssite Infowars, zijn fans van Tawhidi. En in Nederland wordt de boodschap van Tawhidi gepromoot door onder anderen Telegraaf-journalist Wierd Duk en Thierry Baudet van het Forum voor Democratie.

Geloofsbrieven

Behalve instemming roept Tawhidi ook veel weerstand op. Allereerst is er natuurlijk de inhoudelijke kritiek. Volgens de website Middle East Eye is hij een validator (bevestiger) van extreemrechts. Sommige critici menen dat Tawhidi een sjiitische extremist is. Volgens de Australische journaliste Chloe Patton wil Tawhidi een sektarische oorlog voeren tegen de soennitische islam. Als voorbeeld noemt ze het pleidooi van Tawhidi om de Sahieh al-Boekhari te verbieden, één van de belangrijkste hadith-teksten. Journalist Paul Barry beweert dat Tawhidi soennieten ‘de volgelingen van de alcoholistische, aanrandende kalief’ heeft genoemd. Tawhidi zegt zelf echter voor islamitische eenheid te zijn, onder andere in een artikel voor de linkse website Huffington Post.

Maar Tawhidi’s critici trekken ook zijn geloofsbrieven in twijfel. Zo zou Tawhidi helemaal geen imam zijn, omdat hij zijn studie in Iran niet zou hebben afgemaakt. Hoe zit dat? In 2009 vertrok Tawhidi naar zijn geboortestad Qom om daar aan de Al-Mustafa Universiteit islamitische theologie te studeren. Hij behaalde echter geen universitaire graad en omdat hij geen voortgang boekte met zijn studie, werd hij in maart 2012 van de opleiding verwijderd. Volgens de Al-Mustafa Universiteit, die hierover een brief schreef aan het Islamitisch Centrum in Sidney, had Tawhidi alleen de vooropleiding met succes afgerond; de propedeuse haalde hij niet. Dit was voor het Australische ABC News het bewijs dat de zelfbenoemde Imam of Peace een nepimam was, nieuws dat door Tawhidi’s tegenstanders natuurlijk met beide handen werd aangegrepen om hem onderuit te halen. Eerder was al bekend dat de Australian National Imams Council (ANIC) Tawhidi niet erkent als imam.

De kritiek was dermate ernstig dat Tawhidi een beroep deed op het Zuid-Australische Royal United Services Institute for Defence and Security Studies (RUSI), dat een onderzoek instelde. Dit onderzoek bestond uit twee telefoongesprekken, één met sayyid Mohammad Mahdi Tabatabai en één met sjeik Mahdi Ma’ash. Zij beweerden dat Tawhidi wel gekwalificeerd was als imam. Hij zou aan het Islamitisch Seminarie in Qom en in de Iraakse stad Karbala hebben gestudeerd en een eminente en erudiete geleerde zijn. Critici, waaronder de Australische journalist C.J. Werleman, hebben echter grote vraagtekens bij deze verklaring. Tabatabai (niet te verwarren met Sayyed Mehdi Tabatabaei Shirazi, een in 2018 overleden Iraans parlementslid) is volgens Werleman een nobody, sjeik Mahdi Ma’ash is een persoonlijke vriend van Tawhidi en derhalve dus niet neutraal. Daarnaast is er geen bewijs van een diploma of iets dergelijks. Op de website van Tawhidi staan echter wel foto’s waarop te zien is dat Tawhidi door ayatollah Sadiq Shirazi gekroond wordt met een tulband, wat het bewijs zou zijn dat hij echt een geestelijke is.

Op Twitter reageerde Tawhidi ook op de beschuldigingen dat hij extreemrechts in de kaart zou spelen, door openlijk afstand te nemen van extreemrechts. ‘If you’re following me because you think I’m ‘Right-Wing’, I kindly ask that you unfollow me. I am not Right or Left Wing. I’m Human-Wing. I care about justice and the establishment of peace. I love all equally. Thank you.’ (Vertaling: ‘Als je mij volgt omdat je denkt dat ik rechts ben, dan moet ik je vriendelijk vragen mij te ontvolgen. Ik ben niet links of rechts. Ik ben voor menselijkheid. Ik geef om rechtvaardigheid en het stichten van vrede. Ik hou van iedereen hetzelfde. Dankjewel.’) De niet-extreemrechtse fans van Tawhidi zien hierin het bewijs dat hij helemaal geen bondgenoot van racisten en vreemdelingenhaters is. Tegenstanders blijven echter sceptisch.

Nederlandse reacties

In Nederland is Tawhidi vooral bekend onder socialemediagebruikers. Rechtse socialemediagebruikers zijn overwegend positief. Kenny Rojas*: ‘Hij is voor mij een rolmodel voor liberale moslims. Laat geen kans onbenut om zich te distantiëren van achtergestelde denkpatronen binnen zijn eigen religie.’ Cinderelle Coumans: ‘De moderne/liberale/hervormde islam bestaat niet. De enige moslim die zich hardop uitspreekt als voorstander van hervorming, is deze Tawhidi.’ Rogier Kahlmann: ‘De moslims die ik ken vinden hem een nepperd. Ik mag hem wel. Hij wil hervorming.’ Shashi Roopram, actief voor Groep de Mos/Hart voor Den Haag, noemt Tawhidi zelfs een held: ‘Hij durft zelfkritisch te zijn door het sentiment rondom immigratie/islamisme te erkennen en te onderstrepen zonder afbreuk te doen aan zijn eigen religieuze/etnische identiteit.’

Nederlandse moslims op sociale media zijn zeer kritisch over de sjiitische geestelijke. Shabir Burhani (beter bekend als Maiwand al-Afghani) noemt Tawhidi een charlatan, Boubker Chanhih vindt hem een sjiitische fundamentalist en Marrit Anne Hoomoedt beschouwt de sjiitische geestelijke als een useful idiot (nuttige idioot) van extreemrechts die moslims zwart maakt. Ook linkse socialemediagebruikers hebben zo hun twijfels over Tawhidi. Zo schrijft Franka Hummels: ‘Hij zet zich af tegen alle andere moslims en zet hen weg als vrouwenhaters en terroristen en mensen die niet zelf denken. Met dit absolute onderscheid brengt hij geen nuance aan, maar schept hij juist een extra zwart-wit beeld van het geloof waar hij zichzelf toe rekent. Hij is bovendien tegen vluchtelingen. En daarmee mist hij de barmhartigheid die officieel bij zijn geloof (en andere geloven) hoort.’

De links-rechts-tegenstelling is overigens minder zwart-wit dan je zou verwachten. Zo schrijft Fabian van Hal, voormalig hoofdbestuurslid van DWARS (GroenLinks-jongeren): ‘Zijn ideeën slaan soms door, maar wat ik bijzonder goed aan hem vind is dat hij zich als moslim uitspreekt tegen uitwassen van de Islam en als één van weinigen problemen binnen zijn religie erkent. Dat mogen meer moslims doen.’ Daarnaast zijn er ook islamcritici die Tawhidi niet vertrouwen omdat hij moslim is. Lea van Engelshoven stelt: ‘Misschien een geval van het zogenaamde ‘Taqiyya’. Dit behelst een toegestane gedragsregel uit de koran, die een moslim het fiat geeft te liegen en te bedriegen, alles wat nodig is, om het moslimgeloof te beschermen.’

Een Nederlandse islamdeskundige (naam bij de redactie bekend) vindt het fenomeen Tawhidi ten slotte maar lastig. Het valt hem op dat vooral (uiterst) rechtse mensen met hem weglopen. Onder moslims heeft Tawhidi helemaal geen aanhang en de moskee die hij vertegenwoordigt heeft nauwelijks leden. Ook is het discutabel dat Tawhidi een tulband draagt. ‘Bij het sjiisme mag je pas een tulband dragen als je je diploma’s hebt. Maar volgens een betrouwbare bron heeft Tawhidi maar drie maanden gestudeerd aan de universiteit in Qom.’ Een afvallige is Tawhidi volgens hem echter niet. ‘Dat kun je niet zomaar zeggen. Wel kun je Tawhidi omschrijven als iemand die de gemeenschap schade toebrengt. Tegenstanders noemen hem een charlatan, een clown. Dat extreemrechts met hem wegloopt komt omdat hij van binnenuit de islam bekritiseert. Hij is een inside informer, die de vooroordelen van de buitenwereld over de islam bevestigt.’ Maar wat is het motief van Tawhidi om de rol te spelen die hij speelt? Gaat het om aandacht? Gaat het om geld? Volgens de islamdeskundige is dat inderdaad een mogelijkheid. ‘Tawhidi genereert een platform. Dat is nodig als basis om aandacht te vragen voor je ideeën, maar de islam hervormen doet hij niet. Hij zorgt met zijn controversiële ideeën juist voor polarisatie.’

Op 20 oktober vorig jaar zou Tawhidi naar Nederland komen om samen met de controversiële Canadese ‘islamhervormer’ Tarek Fatah te spreken op een bijeenkomst van het Nederlands Burgerplatform (NBP). Moderator van deze discussie zou Metro- en GeenStijl-columnist Ebru Umar zijn. NBP-organisator Elisabeth Hunyadi was eerder betrokken bij stichting De Nederlandse Leeuw, die de in alt-rechtse kringen zeer populaire professor Jordan Peterson naar ons land haalde. De bijeenkomst werd echter op het laatste moment afgezegd. Het is de bedoeling dat Tawhidi dit jaar naar Nederland komt.

*Gefingeerd. Naam bij redactie bekend.

De Kanttekening toog naar de Gooise plaats Huizen en sprak er met oudere bewoners over integreren, tradities, normen en waarden en het ‘truttigheidsimago’ in vroegere tijden. ‘Met de hippietijd veranderde het allemaal, langzamerhand werd het allemaal wat vrijer. Alles wat vroeger normaal was, autoriteit en zo, werd afgebroken. Heerlijk.’

Het woord ‘integreren’ heeft misschien een wat beladen betekenis. Wie moet wanneer integreren en hoeveel moeite moet daarvoor worden gedaan? Moet er iets van eigenheid worden opgegeven? Is integreren alleen een kwestie voor mensen buiten Nederland of ook voor Nederlanders die binnen het land verhuizen? Op deze vragen verschillen de antwoorden. Het ligt er ook aan wie ze beantwoordt.

Tradities, normen en waarden vervagen en veranderen. Zo was het ruim zestig jaar geleden nog heel gewoon voor vrouwen om hun haren te bedekken wanneer ze hun buitendeur uitstapten; in de nog volle kerken moesten vrouwen een hoed dragen; gingen mensen in de Nederlandse dorpen op zondag bijvoorbeeld niet met het openbaar vervoer en liepen sommige mensen zelfs nog in klederdracht.

Trieneke (75), gepensioneerd onderwijzeres, vindt dat integreren van beide kanten moet komen. Zo moest ze zelf ook integreren toen zij ruim vijftig jaar geleden van haar geboortestad Leeuwarden naar het Gooise dorp Huizen vertrok. Daar droeg de oude generatie nog klederdracht en heerste er een dorpscultuurtje van ‘ons kent ons’. Trieneke voelde de noodzaak om zich aan te passen aan de lokale gebruiken, omdat ze er anders niet bij zou horen. Trieneke: ‘Ik ben ook maar import. Het was wennen, want hier had je bepaalde manieren van doen. Toch kon je wel gewoon je gang gaan. Soms werd je wel ergens lelijk op aangekeken – nou, niet lelijk, er werd gewoon geaccepteerd dat je anders was. Daar had je dus geen last van.’ Toen ze met haar toekomstige man Jan, een Huizenaar, verkering kreeg, kwam ze midden in de hechte gemeenschap en dat was echt wel een tijd waarin ze zich moest aanpassen. ‘Niet omdat het moest, maar omdat ik het wilde. Ik vond het vervelend dat, wanneer je bij elkaar was en er werd gepraat over bepaalde dingen in het dorp – wat er allemaal gebeurde en met wie – je dan nergens van afwist en onwetend bleef. Ik denk dat het heel belangrijk is dat je interesse hebt voor je omgeving, dat is ook leuk.’

Vooral op de zondag waren er volgens Trieneke bepaalde dingen die je niet deed, zo werkte je bijvoorbeeld niet op die dag. Maar daar had Trieneke ook geen behoefte aan. ‘Ik kwam uit een niet-kerkelijk gezin, maar op zondag werd er bij ons thuis in Leeuwarden ook niet gewerkt. Dat was toch wel op een andere manier, meer vrijblijvend. Het viel me hier in Huizen op dat het allemaal wat strikter was en dat de kerk veel meer invloed had op de gemeenschap. Mijn schoonmoeder zou op zondag bijvoorbeeld niet gaan afwassen. Er werd je eigenlijk echt rust gegeven.’

In het dorp hadden mensen een hechte band met elkaar en was het voor iedereen die daar niet geboren was veel lastiger om mee te komen, vertelt Trieneke. ‘Je moest echt zorgen dat je erbij hoorde. Je moest je de Huizense levensstijl eigen maken, je bemoeien met iedereen en weten met wie je te maken had. Je moest niet aan de kant gaan staan kijken. Zo was ik jaren secretaresse bij het kinderkoor. Op die manier leerde je veel families in het dorp kennen. Ook had ik natuurlijk mijn man Jan die veel wist. En nu zit ik bijvoorbeeld bij de Ouderenbond.’

Daarom denkt Trieneke dat een groot deel van integreren toch echt aan jezelf ligt. ‘Als je het niet wilt, dan gebeurt het niet. Mij was de taal natuurlijk wel bekend, maar als je niet uit Nederland komt en je blijft aan de buitenkant staan, dan kom je er nooit. Daarvan ben ik overtuigd. Buitenlanders zitten natuurlijk in eerste instantie al met de taal en dan nog de vreemde gebruiken die wij hebben.’ Integreren wordt volgens Trieneke moeilijk als je in je eigen bubbel blijft zitten. ‘Ik denk dat zo’n gemeenschap van buitenlanders elkaar in de gaten houdt. Ik denk dat dit integreren ook lastiger maakt. Ga maar eens kijken wanneer de school uitkomt, dan zie je toch vaak dat mensen met Marokkaanse en Turkse ouders elkaar opzoeken. En de Nederlanders zoeken de andere Nederlanders op, omdat ‘het andere’ onbekend is. Het is heel eng om buiten je paadje te gaan.’

Tradities

Volgens Trieneke waren er veel oude tradities toen ze in het dorp aankwam. ‘Er waren bepaalde gebruiken die we ons vandaag de dag niet meer voor kunnen stellen. Wanneer je naar de kerk ging, had je als dame altijd een hoed op, dat heb je tegenwoordig ook niet meer. En mannen deden in de kerk juist de petten af, maar dat had ook meer met etiquette te maken. Men fietste bijvoorbeeld ook niet op zondag en je gebruikte al helemaal de auto niet. Je had mensen die naar de Nieuwe Kerk gingen op de Ceintuurbaan en die woonden in Blaricum, een dorp verderop. Zij moesten dan komen lopen, want zondag ging je niet met het openbaar vervoer. Dat hoorde niet. Als de dominee van buiten het dorp kwam, arriveerde hij op zaterdag en vertrok hij op maandag, want op zondag werd niet gereisd.’

Trieneke gaat verder: ‘Ik ging pas later met Jan mee naar de kerk. Toen was ik hier al een tijdje. Ik was altijd een beetje aan het twijfelen of er nu wel iets was of niet.’ Sindsdien gaat ze elke zondag naar dezelfde kerk. ‘Ik ga altijd naar de Oude Kerk, midden in het dorp. Twee keer op zondag is er dienst. De kerk zit allang niet meer vol, vroeger wel, maar dat is met alles zo. Bij sommige van die nieuwe stromingen zit het wel vol, maar over het algemeen wordt het denk ik toch allemaal wat minder. Vroeger kende iedereen in het dorp elkaar, dus je had ook wel weinig mogelijkheden om uit de band te springen en niet te gaan.’

Vroeger was het allemaal wat duidelijker, volgens Trieneke. ‘Er waren bepaalde kledingvoorschriften. Met die kleding kon je ook zien of mensen getrouwd waren of ongetrouwd en of je boer of visser was. En als je in de rouw zat, droeg je een zwart schort, anders had je een schort met een ruitje voor je werk.’ Maar volgens Trieneke gebeurde er vroeger ook wel het een en ander. ‘Wanneer ik in Leeuwarden langs de gevangenis naar school fietste, zat deze altijd vol. Dus ondanks die sociale controle gebeurden er nog zat lelijke dingen.’

In de jaren vijftig was Nederland nog steeds een conservatieve maatschappij. Zo gingen veel vrouwen niet zonder hoed de straat op, lag bijna het hele publieke leven in de dorpen op zondag stil, was de privésfeer van thuis het domein van de vrouw en het publieke deel dat van de man. Volgens veel historici worden de jaren vijftig bestempeld als truttige jaren. Er zou volgens het Gronings Historisch Tijdschrift een consensusperiode hebben geheerst. ‘Na 1945 leefden de mensen voort in de geest van de jaren dertig – harmonie, sociaal contract, ordening, organisatie en eenheid golden als hoogste gemeenschapsdoelen.’ Ten onrechte, volgens historicus Hermann von der Dunk. ‘Tegelijkertijd signaleert men onder het zichtbare niveau van restauratie en continuïteit een streven naar vernieuwing en verandering, dat voortkwam uit onbehagen en eerst in de jaren zestig met ongekende heftigheid aan de oppervlakte komt. Van diverse zijden wordt gesuggereerd dat het herstel van na de Tweede Wereldoorlog in Nederland toch niet echt het oude terugbracht, omdat onderhuids te veel was veranderd.’ Volgens wetenschapper Anneke Ribberink kan dit ook gelden voor de sekseverhoudingen. ‘Aangezien vrouwen tijdens de oorlog de werkplekken van mannen in hadden genomen en, zelfs toen de mannen terugkwamen, er toch veel meer vrouwen bleven werken.’

Man-vrouwverhoudingen

Renate (69), gepensioneerd arts uit Winschoten, weet nog goed dat haar moeder nooit de deur uit ging zonder haar haren te bedekken. ‘In de jaren vijftig tot zestig had mijn moeder een sjaaltje over haar hoofd, want dan was je gekleed en bleef je haar netjes. In die tijd hadden ook veel vrouwen krulspelden in hun haar en dat was ook een manier om die krulspelden te verbergen.’

De man-vrouwverhoudingen waren erg ongelijk. Gerrit (72), gepensioneerd journalist, uit Wageningen: ‘De vrouw stond financieel gezien onder curatele van de man. Als ze een stofzuiger of auto wilde kopen, dan moest de man meekomen, hij moest dat goedkeuren. Renate: ‘En wanneer je in de tram stond, werd er altijd tegen je aan gereden in Amsterdam. Tegen alle vrouwen. Dat kun je je nu niet meer voorstellen, dat gesis en gefluit overal. Mijn moeder zei op een gegeven moment ‘nu fluiten ze niet meer naar mij, maar naar jou’. Het was vaak ook nog een compliment.’

Gerrit: ‘Mijn moeder was een gescheiden vrouw met twee kinderen. Als mijn moeder aan bekenden vroeg of hun man een schilderijtje kon komen ophangen, dan moesten de kinderen mee om te zorgen dat er niet iets ergs gebeurde, dat ze geen bedreiging vormde voor het gezin.’

Renate: ‘Met de hippietijd veranderde dat allemaal, toen ging iedereen bloot lopen. Langzamerhand werd het allemaal wat vrijer. In de jaren vijftig was het allemaal heel burgerlijk en benauwd.’ Gerrit: ‘Alles wat vroeger normaal was, autoriteit en zo, werd afgebroken. Heerlijk.’

Renate: ‘Ik was lid van de vakbond. Wij noemden onszelf klapstoelen. Wanneer we nodig zijn, worden we uitgeklapt. Zijn we niet meer nodig, dan worden we weer ingeklapt. Het was tot aan 1970 normaal dat een gescheiden vrouw niet werkte of dat weduwen of gescheiden vrouwen gingen werken. Ze moesten wel. Als er een huwelijk was, stopten de meeste vrouwen met werken.’ Gerrit: ‘Het huwelijk was een geborgenheid, maar die geborgenheid had een prijs.’ Maar in de dorpen was het tempo wat langzamer. Zo was er nog wel een zekere mate van verzuiling toen Trieneke vijftig jaar geleden in Huizen kwam wonen. ‘Iedereen had zijn eigen afdeling. Je kocht spullen bij kerkgenoten, maar dat had je ook met families. Als er in de familie een bepaalde leverancier zat, dan durfde je toch niet bij een ander iets te kopen. Heel lang is dat zo gebleven, maar dat is nu allemaal weg, denk ik.’

Als je elkaar kent, gaat alles makkelijker, volgens Trieneke. ‘Ik denk dat het wel een verschil maakt. Als je weet wat een bepaald gebruik is, dan kun je je weer aanpassen. Mensen die hier komen, hebben ook bepaalde gebruiken en sommigen vinden dat wij ons daarbij moeten aanpassen. En ik denk dat het van beide kanten moet komen. Ik denk dat het wel moeilijk is. Bijvoorbeeld de hoofddoekjes van moslimvrouwen, daar zit ik niet mee, dat interesseert me niet. Nou ja, dat moet iedereen voor zichzelf weten. Als een katholieke priester een boordje om heeft, dan doet hij dat, dat is helemaal geen probleem. Daar hoef je de mens niet op aan te kijken. Wat ik wel eng vind is dat je bij een boerka alleen maar die ogen ziet, want dan weet je nooit wat erachter verborgen ligt.’ Volgens Trieneke dragen media wel bij aan die angst. ‘Er is natuurlijk wel wat gebeurd de afgelopen tijd, dat heeft toch wel invloed. Vroeger was het zo dat je alleen de nieuwtjes van je eigen dorp hoorde. Je wist niet wat er in het volgende dorp, bijvoorbeeld in Hilversum, aan de hand was. Tegenwoordig is het nieuws van de andere kant van de wereld in twee minuten bij je, daar kun je angstig van worden.’

Trieneke: ‘Er zijn er zat die aan mij gevraagd hebben, nu ik ouder ben, ‘waarom ga je niet terug naar Friesland?’ Ik zeg altijd ‘wat heb ik er te zoeken?’ Je ziet soms dat ouderen teruggaan naar hun geboortegrond, maar ze vinden niet meer wat er was. Je hebt alles achtergelaten. Ik heb hier nu wat opgebouwd en daar wil ik van genieten.’