Voor nog één woord gewisseld te hebben, maken labels jullie tot vijanden. Trekken Nederlanders uit ex-Joegoslavië zich iets aan van de grote donkere wolk die boven hun moederlanden hangt – is het moeilijk om met elkaar om te gaan?

Inmiddels kan de eenenvijftigjarige Bosnische Amna er makkelijk over vertellen, ze lacht er soms zelfs om. Zo luchtig heeft ze lang niet kunnen vertellen over de oorlog in de jaren negentig, en alle gevolgen ervan. Nadat ze naar Nederland was gevlucht was het gevaar geweken, maar de spanning bleef haar achtervolgen. Elke keer als Amna toen een Serviër of Kroaat tegenkwam, moest ze slikken. Want: ‘als je iemand van de andere nationaliteit tegenkwam’, lacht ze nu, ‘kon het nog best hete communicatie worden.’

Amna voelde al spanning bij andere ex-Joegoslaven zonder dat ze hen ooit eerder gezien had. Dit is een universeel menselijk fenomeen. Bij elke ontmoeting tussen mensen zijn talloze processen van invloed – sommigen waarbij de ontmoeters zelf invloed hebben, maar veel waarbij dat niet het geval is. Politiek en media oefenen grote invloed uit, via taal die ons onderbewuste binnendringt. Labels en categorieën die zij doordrukken laten hun stempel achter in ons denken, komen op bij elke ontmoeting. Zo gedragen we ons anders bij een ontmoeting met moslim dan met een christen, iemand met zwarte of witte huidskleur, bij een Duitser of Engelsman.

Zo gaat dat overal, maar op weinig plekken in de recente geschiedenis zijn groepen zo tegenover elkaar gezet als in het voormalig Joegoslavië. In de jaren negentig zaaiden nationalistische leiders diepe verdeeldheid onder Serviërs, Bosnische moslims en Kroaten. Ondanks een gedeeld verleden, taal en Balkan-cultuur kwam het zelfs tot oorlog, waarna veel vluchtelingen uit het land ontsnapten, onder meer naar Nederland. Ze bouwden een nieuw leven op, maar komen nog regelmatig ex-landgenoten tegen – inmiddels door leiders in het moederland vaak als vijand bestempeld. Hoe sterk is de macht van de achterliggende natie? Verzuren de strijd en propaganda alledaagse ontmoetingen, of zijn oude banden nog sterker? De Kanttekening sprak vijf mensen van ex-Joegoslavische afkomst en vroegen naar hun ervaringen. Hoe gaan zij om met de ander, terwijl hun landen elkaar naar het leven stonden, en vaak nog steed staan?

Lucija

Wanneer Lucija nadenkt over de onderlinge spanningen in Nederland, grijpt zij net als Amna terug naar de jaren negentig. Toen gaf ze als twintiger les in de Kroatische taal en zag ze veel verschillende Kroaten. Daar zag ze een groot verschil tussen de vluchtelingen uit de jaren negentig, en de gastarbeiders die al langer in Nederland zijn. Juist de vluchtelingen koesterden weinig wrok jegens de andere nationaliteiten – ze zijn immers gevlúcht uit een oorlog vol vijandbeelden – terwijl de gastarbeiders, die uit economische motieven hierheen kwamen, terugvielen op het groepsdenken dat ze uit hun eigen regio hadden meegenomen.

Tegenwoordig ontmoet Lucija echter  niet veel nieuwe ex-Joegoslaven meer. De ex-Joegoslaven die ze nog ontmoet zijn vooral mensen die op haar lijken: hoogopgeleid en kosmopolitisch, mensen die ook in hun jeugd veel contact hadden met verschillende delen van Joegoslavië. Ofwel: mensen voor wie afkomst niet zwaar telt. ‘Als ze al je afkomst opmerken, hebben ze het enkel over hoe ze laatst een keer in je thuisland waren. Dat is alleen maar leuk.’  Als ze diep in haar geheugen graaft, rakelt ze het ergste incident op: hoe op een feestje een dronken Serviër een opmerking maakte over een zwaar getroffen Kroatische stad: ‘Vukovar heeft lekker gebrand, hè’, zei hij. Maar hij werd snel berispt, nota bene door de andere Serviërs – en dat was dat.

Toch merkt ze soms bij vage kennissen hoe de groep op subtiele wijze meetelt – ze koppelen slecht gedrag wel heel snel aan de nationaliteit. ‘Ze vinden Serviërs helemaal prima, totdat ze iets verkeerd doen. Dan zeggen ze: ‘Maar ja, het is wel een Serviër hè.’’ Ook Lucija vond het spannend toen ze recent naar Servië op vakantie ging. Ze probeerde zo neutraal mogelijk te praten, zo weinig mogelijk op te vallen, niet meteen te laten merken dat ze Kroatisch is. ‘Want ja, het is toch Servië. Je weet nooit wat de reactie zal zijn.’

Het tegendeel is echter ook waar: het gedeelde ex-Joegoslavische én vluchtelingenverleden brengt mensen bijeen. Nederland is ‘de grote vreemde’ – ‘Dat schept een band die er anders niet zou zijn’, zegt Lucija. Als je allebei de ervaring deelt van een leven opnieuw opbouwen, ‘weet je sneller waarover je praat.’

Die gemene deler zorgt ervoor dat ex-Joegoslaven vaak op straat op elkaar afstapten, vooral toen Nederland nog onbekend terrein was. Zelf heeft Lucija nooit grote behoefte daartoe gevoeld. ‘Hetzelfde paspoort hebben is niet genoeg.’ Vroeger switchte ze zelfs prompt naar het Nederlands als ze iemand op straat Servo-Kroatisch hoorde praten, bang om aangesproken te worden. ‘Om eerlijk te zeggen: vooral toen ik jong en leuk opgemaakt was werd ik vaak aangesproken. Met name mannen hadden de behoefte om met mij kennis te maken.’

Emma

In tegenstelling tot Lucija is de eenentwintigjarige Emma opgegroeid in Nederland met een Servische moeder.  Ze heeft niet veel met de ex-Joegoslavische landen of met hun onderlinge gebekvecht, maar ze kreeg als kind een zweem van spanning mee. Emma weet nog dat haar moeder, als ze anderen op straat Servo-Kroatisch hoorde praten, expres overging op het Nederlands – bang dat anderen zouden merken dat zij Servische is.

Zelf heeft Emma enige voorzichtigheid geërfd. Altijd als ze iemand anders ontmoet die net als zij Servo-Kroatisch spreekt, wacht ze even met vragen waar diegene precies vandaan komt. ‘Ik vind het leuk om mijn taal met mensen te spreken, maar ik weet nooit wat de reactie zal zijn.’ Zelfs als ze de afkomst noemen, gaat Emma er niet verder op in. Deels omdat ze er weinig mee kan, maar ook omdat ze de spanning wil voorkomen. Niet uit zelfverdediging, maar voor haar gesprekspartner. ‘Ik ben meer bang dat die ander zich aangevallen voelt.’

Amna, Vildana en Erna

In een flat zitten Vildana en Amna – de een uitvoerig rokend, de ander vertelt het meest. Het zijn twee vriendinnen, allebei in de begin vijftig, en kwamen beiden in de jaren negentig naar Nederland. Officieel als Bosnische moslims – maar zo hebben ze zich eigenlijk nooit echt gevoeld.

Amna had in het begin maar mondjesmaat contact met andere ex-Joegoslaven, hoofdzakelijk via grote feesten waar Balkanartiesten optraden. ‘Zeker in het begin waren er veel van zulke feesten’, zegt Amna. In een tijd zonder sociale media of mobiele telefoons was dat dé manier om elkaar te ontmoeten, om te horen over het lot van bekenden. Maar niet iedereen durfde naar de feesten. Zoals veel anderen waagden Amna en haar vrienden zich zeker niet aan Servische feesten, want met de alcohol erbij konden zomaar nationalistische liederen uit de kast komen. ‘De wonden van het conflict tussen Bosnische moslims en Bosnische Serviërs waren nog vers’, zegt Amna,. ‘Het waren bijna etnisch zuivere feesten’, lacht ze vol ironie. ‘Maar nu allang niet meer.’

Stap voor stap raken de verschillende groepen aan elkaar gewend. De eerste stap is de Nederlandse taalcursus, waar de drie groepen elkaar tegenkwamen. Amna had gemengde gevoelens, maar was daar vooral blij mee: ze woonde toen alleen met haar broertje en snakte naar contact met mensen die je kunnen verstaan en begrijpen wat je mist. ‘Ze delen het eten en gedrag. Dan is de oorlog helemaal niet belangrijk.’ Zo kreeg Amna langzaamaan meer vertrouwen door positieve ervaringen. Maar ook, vertelt ze, ‘door slechte ervaringen met de eigen Bosniërs!’

‘Maar er zijn ook mensen die het niet kunnen opbrengen’, vervolgt ze. Vriendin Vildana knikt plechtig: ‘Dat bestaat, ja’. Amna snapt het heel goed: in het begin was ook zij zo. In Bosnië heeft ze geleden onder Kroatische gevangenschap en in Nederland had ze daar nog last van. Ze kan zich nog vrienden van haar broertje herinneren die zich aan haar voorstelden – maar zodra ze hun Kroatische naam hoorde, voelde ze zich onveilig. ‘Dat voel je zo door alles wat je hebt meegemaakt.’ De gezamenlijke band met haar broertje was dan de enige boei van veiligheid waar ze zich aan vastklampte.

Scholen, papieren en paspoorten

Toen Vildana naar Nederland vluchtte, kwam ze eerst in een asielzoekerscentrum terecht waar alle ex-Joegoslavische nationaliteiten samen zaten – en dat was eigenlijk heel gezellig. Alle asielzoekers daar probeerden de spanningen zo veel mogelijk te vermijden door alleen te praten over de toekomst, zegt ze, ‘over scholen, papieren, paspoorten.’ In de oorlog heeft Vildana ook geen nare dingen meegemaakt. Daarom kan zij kan zeggen dat ze nooit iets van de spanning voelde, vanaf het eerste moment al niet. Voor Vildana is omgaan met andere ex-Joegoslaven niet complexer dan met andere nationaliteiten. Amna denkt dat het verschil ‘m daar in zit: ‘Hoeveel heb je gezien en hoe diep ben je in de oorlog geweest?’

De vriendinnen zien ook een groot verschil tussen hoe stedelingen en dorpelingen hen benaderen. ‘Dorpelingen praten al niet graag met mensen van een ander dorp’, zegt Amna, met de implicatie: laat staan dat ze met mensen praten van een ander geloof of andere nationaliteit. Uiteindelijk weet je nooit met wie je te maken hebt, daar zijn ze het over eens. ‘Maar’, zo besluiten ze lachend, ‘we hebben er een neus voor.’

Ook Erna, dochter van Vildana, voelt niks meer van de spanningen die ooit tussen ex-Joegoslaven speelden. Met enthousiasme vertelt ze hoe het niks meer uitmaakt tussen de jongeren, hoe zij niks hebben meegekregen van die hele oorlog – ‘net een ongeboren baby!’

Het belangrijkste is, denkt Erna, dat ze geen haatvolle opvoeding heeft gehad. De invloed van ouders is beslissend weet ze, zoals ze elke dag op haar werk als tandartsassistente ziet. Haar moeder heeft haar opgevoed om vrijdenkend en zonder oordeel te zijn. Daarbij: ‘Nederland heeft ons neutraal gemaakt. Ik heb een Kroatische vriendin en wij denken aan hele andere dingen: werken, ons rijbewijs halen.’

‘In onze empathie zijn we niet onpartijdig.’

Telegraaf-journalist Wierd Duk weet het zeker: ‘Links heeft smetvrees voor christelijke slachtoffers’. In zijn podcast Het land van Wierd Duk stelt hij dat links met twee maten meet. Na Christchurch was links heel solidair met de moslims en werd de extreemrechtse achtergrond van de daders benadrukt, maar na de aanslagen in Sri Lanka had links het opeens over paasvierders en werd de religie van de daders niet benoemd. Duk begrijpt dat sommige bezorgde burgers hierdoor heel wantrouwig zijn geworden tegenover ‘de gevestigde orde’. Duk is het met hun achterdocht eens: ‘En ja, zo langzamerhand moet ik wel zeggen hoor, het was wel heel opvallend hoe dat gaat.’
Maar ervaren christenen dit zelf ook zo? Dat links en de gevestigde media bevooroordeeld zijn en zich laten leiden door antichristelijke sentimenten? De Kanttekening sprak hierover met vier christelijke opiniemakers: blogger en activist Chris Develing, SGP-raadslid Tom de Nooijer, theoloog en schrijver Alain Verheij en politicoloog en bestuurskundige Jasper Klapwijk.

Fobie

Chris Develing is een ‘wedergeboren christen’ en staat politiek duidelijk rechts. Hij was eerst randkerkelijk, voordat hij bewust tot geloof kwam en Jezus Christus als zijn verlosser zag. Develing is werkzaam voor Schreeuw om Leven, een christelijke organisatie die strijdt tegen de abortus- en euthanasiepraktijk in Nederland. Daarnaast is hij blogger en activist en schrijft hij bijdragen voor het online evangelisatieplatform Deo Volente.
Met de stelling van Wierd Duk dat links met twee maten meet is Develing het voor 100 procent eens. ‘Je zag dit heel duidelijk in de reactie op de aanslagen in Sri Lanka. Dat de daders moslim waren mocht niet benoemd worden, maar ook niet dat de slachtoffers christenen waren. Ze werden Easter Worshippers genoemd, paasvierders. Moslims worden als slachtoffers erkend, christenen niet. Opvallend vond ik ook het optreden van de Amsterdamse burgemeester Femke Halsema. Na Christchurch zei ze dat ze solidair was met Nieuw-Zeeland, de nabestaanden en met de moslims wereldwijd. Na Sri Lanka zei de GroenLinks-politica niets.’
Halsema en andere linkse politici, opiniemakers, journalisten en wetenschappers hebben volgens Develing last van christofobie. Met deze term, die enkele jaren geleden gemunt is door Ayaan Hirsi Ali, wordt de afkeer tegen christenen bedoeld. ‘De term is natuurlijk een reactie op de term islamofobie, maar christofobie werkt een beetje anders’, vertelt Develing. ‘De afkeer tegen christenen is subtieler, geniepiger. Ik merk het bijvoorbeeld wanneer kranten gretig een nieuwsbericht overnemen, waarin zogenaamd wordt bewezen dat bepaalde passages in de Bijbel niet waar zijn. Dit wordt dan heel triomfantelijk gebracht. Over de islam durven journalisten het niet op die manier op te schrijven.’ Op de Nederlandse universiteiten is volgens Develing iets soortgelijks aan de hand. ‘Studenten aan de Vrije Universiteit Amsterdam en andere instellingen vertelden mij dat tijdens de colleges de Bijbel en het christendom regelmatig belachelijk worden gemaakt, terwijl de Koran en de islam met het grootst mogelijke respect worden behandeld. Dat is krom.’
Maar waar komt volgens Develing die dubbele maat, zoals hij dat ziet, vandaan? ‘Links is tegen religie, maar komt op voor minderheden. In Nederland ziet links het christendom als de religie van de onderdrukkers, terwijl de islam de religie van de onderdrukten zou zijn. In Turkije en andere islamitische landen is het – interessant genoeg – precies andersom. Daar is links tegen de politieke islam maar moeten christenen, als vervolgde minderheid, worden beschermd.’

Islam

Ook Tom de Nooijer, SGP-raadslid in de Gelderse gemeente Oldebroek en met zijn negentien jaar een van de jongste gemeenteraadsleden van Nederland, is van mening dat links dubbele maatstaven hanteert. ‘Na de gebeurtenissen in Christchurch, die echt verschrikkelijk waren, werd er meteen gewezen op de identiteit van de dader. Brenton Tarrant was geen christelijke, maar wel een blanke man met extreemrechtse denkbeelden. Ik vind het op zich goed dat zijn foute denkbeelden benoemd worden, maar doe dat dan bij alle terroristen. Wees daarin consequent. De NOS en andere media hielden lange tijd de kaken stijf op elkaar na de aanslagen in Sri Lanka. Het was al heel gauw duidelijk dat de daders moslims waren, maar dit mocht aanvankelijk niet benoemd worden, bijvoorbeeld in de avonduitzending van Nieuwsuur. Dat is meten met twee maten.’
Maar kun je dat wel zo simpel stellen, dat moslims de daders waren van de aanslagen in Sri Lanka? Scheer je daarmee niet alle moslims – bedoeld of onbedoeld – over een kam? De Nooijer: ‘Natuurlijk wordt de islam verschillend uitgelegd door moslims, maar de terroristen beroepen zich wel degelijk op de islam en hebben daar ook gefundeerde theologische argumenten voor. De islamitische religie en ideologie kunnen door theologische concepten als de jihad zeker tot terrorisme leiden. Links wil dat echter niet onder ogen zien. We moeten een inhoudelijk, theologisch debat voeren over de relatie tussen islam en terrorisme, maar links gaat dit debat uit de weg. Al meer dan twintig jaar lang.’ De Nooijer stoort zich aan het beeld dat jihadisten een kleine minderheid zijn en dat de ‘ware’ islam vrede is. ‘Het onderscheid tussen radicale en gewone moslims kun je niet zo scherp maken, blijkt telkens maar weer. Moslims in de Brusselse wijk Molenbeek wisten dat er ook terroristen in hun buurt woonden, maar zij werden gewoon gedoogd en soms zelfs gesteund. Het probleem is echt veel groter dan linkse mensen denken.
De SGP, de partij waarvoor De Nooijer in Oldebroek in de gemeenteraad zit, heeft toch ook weinig op met democratie? De Nooijer ziet dit toch echt anders. ‘De SGP vindt de democratische rechtsstaat heel belangrijk en we zijn daarom terughoudend met de bouw van nieuwe moskeeën, omdat de politieke islam onze democratie bedreigt. We zijn niet tegen de godsdienstvrijheid, maar de islam is niet alleen een religie, maar ook een ideologie. Daarom moeten we als overheid heel alert zijn.’

Frames

Maar toch klinkt er vanuit christelijke hoek ook felle kritiek op het narratief, waarin de christenen slachtoffers en moslims daders zouden zijn. ‘Theoloog des Twitterlands’ Alain Verheij, auteur van de bestseller God en ik, stelt dat we in principe solidair met alle slachtoffers moeten zijn, maar legt uit dat dit in de praktijk niet zo werkt. ‘In onze empathie zijn we niet onpartijdig.’ Volgens Verheij zit dat ‘tribale’ in alle mensen. Als voorbeeld noemt hij de ranglijst van Open Doors, een orthodox-protestantse organisatie die zich voor vervolgde christenen inzet. ‘Dankzij Open Doors wist ik alles van de christenvervolging in China, maar hoe het met andere minderheden in China zat, die ook slachtoffer waren van discriminatie, wist ik helemaal niets. Daarvoor moest ik naar andere stichtingen.’ Verheij snapt dat christenen wereldwijd solidariteit met elkaar voelen, maar begrijpt ook dat linkse mensen dat misschien minder zullen voelen. ‘Dat komt toch door dat tribale, een doorwerking van de verzuiling.’
Verheij is tegen het frame ‘christendom versus islam’. Volgens Verheij doet die tegenstelling geen recht aan de lokale situatie. ‘Bovendien willen extremisten juist dat we in zo’n frame gaan denken. Dat is genoeg reden om het niet te willen.’ Verheij vindt het ook opvallend dat christenen – net als Joden – selectief als minderheden worden omarmd door populistisch rechts. ‘Dat doet men niet omdat men zo dol op ons is, maar we zijn een stok om de moslims mee te slaan. Vervolgde christenen in islamitische landen passen in het islamofobe narratief van rechts.’
De Theoloog des Twitterlands wijst daarenboven op de kwalijke rol die sociale media kunnen spelen. ‘Brenton Tarrant, de terrorist die vijftig moslims vermoordde in Christchurch, was geradicaliseerd dankzij het alt-rechtse internetcultuurtje. Op Twitter wordt na elke aanslag meteen druk gespeculeerd over de mogelijke daders, terwijl het veel beter is om eerst gewoon het nieuws af te wachten. Het is juist heel belangrijk om zorgvuldig te zijn. Dat geldt trouwens ook voor de reguliere media. Er kunnen heel snel frames ontstaan. En die frames werken radicalisering en tegenstellingen tussen bevolkingsgroepen in de hand.’
Ook Jasper Klapwijk, tot voor kort politiek commentator bij het EO-programma Dit is de Dag, is tegen het Duk-frame waarin christenen alleen maar slachtoffers zijn. ‘Christenen zijn maar al te vaak daders, zoals weer bleek bij de recente aanslag in de synagoge in de Verenigde Staten. Maar ook de toenmalige Amerikaanse president George W. Bush heeft met zijn ‘War on Terror’ honderdduizenden doden op zijn geweten. De uitgesproken christelijke Bush sprak over een ‘crusade’, een kruistocht. Moslims in het Midden-Oosten, die door Amerikaanse bommen en raketten werden bestookt, zagen de oorlog tegen het terrorisme als een christelijke oorlog tegen de islam. Het Westen en het christendom zijn in de ogen van veel moslims namelijk hetzelfde. Zoals het Midden-Oosten in de westerse beeldvorming één monolithisch islamitisch blok is.’
Westerse landen en westerse christenen hebben volgens Klapwijk een zeer kwalijke rol gespeeld in het Midden-Oosten. Om die reden zouden ze zich eerst drie keer achter de oren moeten krabben voordat ze protesteren tegen de christenvervolging in islamitische landen. ‘Bovendien help je daar christenen in het Midden-Oosten helemaal niet mee’, voegt Klapwijk hieraan toe. ‘Zij worden dan namelijk weggezet als handlangers van het christelijke Westen, dat verantwoordelijk is voor al die bommen en raketten. Oosterse christenen zijn geen vijfde colonne, maar zo worden ze wel gezien.’
Als de aanslagen in Sri Lanka ter sprake komen vertelt Klapwijk dat hij helemaal geen moeite heeft met de term Easter Worshippers. ‘Historicus James Kennedy vond dit woord politiek-correct, maar ik vind het eigenlijk wel een goede term: mensen die pasen vieren. Niet alle mensen die in de kerk zaten waren christelijk. Bovendien werden er aanslagen gepleegd op hotels, waar veel westerse toeristen zaten. Het is dus niet zo dat alle slachtoffers christenen waren.’ Klapwijk noemt zichzelf ook niet altijd christen. ‘Ik vind het een omstreden woord. Joseph Kony van het Verzetsleger van de Heer, die dood en verderf zaait in Afrika, noemt zichzelf een christen. Ik weet niet of ik daarmee wel geassocieerd wil worden.’
Klapwijk is het ten slotte niet eens met De Nooijer, die de islam sterk associeert met geweld. ‘Dat media niet direct spraken over moslims vind ik meer dan terecht, want het was niet direct duidelijk wie de aanslag hadden gepleegd. Bovendien is de term te generiek: je kunt de islam niet de schuld geven. Liever spreek ik van jihadisten. We moeten gewoon heel erg goed opletten welke woorden we gebruiken, we moeten heel nauwkeurig in onze analyse zijn.’ Klapwijk benadrukt dat moslims tegen geweld zijn en zulke aanslagen veroordelen. ‘We mogen dit natuurlijk niet van moslims eisen, zoals we ook niet van christenen eisen dat ze zich van aanslagen uit naam van het christendom distantiëren. Maar het is fijn als dit gebeurt. ‘Religie moet bijdragen aan menselijkheid’, zei de onlangs overleden VVD-politicus Johan Witteveen ooit. Hij was een soefi. Christenen en moslims kunnen veel van zijn wijsheid leren.’