Sevda Bali (49) werd uitgehuwelijkt aan een Turks-Nederlandse man. Ze had geen gelukkig huwelijk en zette er een punt achter, om daarna toch nog het leven te leiden dat ze wilde.

Bali heeft twee Turkse ouders en werd geboren in Berlijn, toen dat nog door een muur verdeeld werd. ‘Wij gingen regelmatig in het oostelijke deel winkelen’, vertelt ze. ‘Je mocht niets meenemen naar het westen, maar wij trokken onze nieuwe kleren alvast aan. Daar kwam geen commentaar op.’ Bali’s vader zat gevangen tussen de moderne, westerse wereld en de oude, Turkse gewoontes. Enerzijds gaf hij zijn dochter alle vrijheid om te studeren aan de universiteit, maar toen ze op negentienjarige leeftijd nog niet getrouwd was en een familie uit Nederland een Turkse vrouw zocht, huwelijkte hij haar uit.

Iedere maand kwamen Turkse mannen naar haar vader toe om zijn dochters hand te vragen, maar haar vader gaf niet toe. Voor hen was het meer uit gewoonte dat ze haar uithuwelijkten, dat gebeurde voortdurend in de Turkse gemeenschap. Meestal gingen meisjes met zeventien of achttien jaar trouwen. Bali: ‘Ik zat op een universitaire opleiding, ik was linksgeoriënteerd en daarom sprak de Turkse gemeenschap schande van mij.’ Ze zou een slechte vrouw worden, geen man zou haar willen en ze was een schande voor haar familie. Toen er toch een familie op zoek was naar een vrouw, greep haar vader zijn kans en Bali ging daarin mee.

‘Ik mocht niet eens Nederlandse lessen volgen’

Uithoek in Nederland

‘Ik vond dat goed’, haast Bali zich te zeggen. ‘Dat ging niet tegen mijn zin in. Mijn vader vroeg nog of ik in Nederland verder mocht studeren aan de universiteit, ik was bijna klaar. Dat was geen probleem, zeiden ze.’ Maar eenmaal getrouwd en in Nederland aangekomen, ver weg in het plaatsje Zelhem in Twente, vond haar man het teveel kosten en te ver reizen om naar de universiteit te gaan. Bali moest maar gaan werken, ook iets voor de kost doen: ‘Ik mocht niet eens Nederlandse lessen volgen!’

Die lessen volgde ze toch, ondanks de afkeuring van haar man. Iedereen sprak Duits daar, dus de Nederlandse taal had ze niet nodig. ‘Hij zei dat ik niets kon, dat het mij toch niet zou lukken.’ Maar Bali haalde het wel. Bij haar diploma-uitreiking was haar man er niet. ‘Hij zei: ‘Natuurlijk heb je dat gehaald, je deed die opleiding toch?’’ Ondertussen was Bali zwanger van haar eerste kind, maar dat eindigde in een miskraam door de mishandeling van haar man. ‘Het was afschuwelijk, dat hele huwelijk, maar ik zat ook vast in tradities. Ik dacht dat het zo hoorde en dat het wel beter zou worden’, legt ze uit. Maar het werd niet beter. Ook niet toen hun dochter en zoon geboren werden. Bali hield van haar man, het was haar lot, dacht ze.

Met de bus

Bali mocht niet eens met de bus naar Doetinchem. Ze was Turkse en volgens een paar kennissen durfde ze wel veel, maar mocht ze niet zonder haar man reizen. ‘Ik moest toch gaan werken? Hoe moest ik dan aan een baan komen?’, zegt ze. Daarom ging ze toch naar Doetinchem, waar ze bij het arbeidsbureau een Nederlandse man trof die vloeiend Turks sprak. ‘Ben je gek?’, vroeg hij haar. ‘Jij hebt zoveel kennis, verreweg het meeste van alle Turkse vrouwen die ik ken, en dat laat je achter je om te gaan trouwen?’ Voor Bali was het een geschenk om iemand te ontmoeten die haar op waarde schatte en haar verder wilde helpen.

Bali wilde verder leren. Omdat de universiteit geen optie was, ging ze in de buurt een secretaresseopleiding volgen. Via haar contact bij het arbeidsbureau kwam ze daar terecht. ‘Daardoor dacht ik de taal goed te leren, ik had een ontzettend Duits accent’, vertelt ze. Na die opleiding deed ze aan boekhouden, calculatie en volgde ze allerlei opleidingen in de richting van boekhouden. Ondertussen kreeg ze een dochter en later ook nog een zoon. ‘Die zoon was niet gepland. Omdat ik zware medicijnen kreeg wegens ziekte, werkte de pil niet meer. Daar hadden ze me niet voor gewaarschuwd. Maar ik heb hem laten komen, hij was helemaal gezond.’

‘Hij zei: ‘Ik schiet je dood’’

Echtscheiding

Na achttien jaar was ze op en zette ze een punt achter het huwelijk. ‘Ik wist toen dat het niet beter zou worden, eerder slechter, en ik kon niet meer. Ik heb mijn ouders om vergeving gevraagd toen ik ging scheiden, ik wilde die schande eigenlijk niet op ze leggen’, vertelt Bali. Haar kinderen zaten inmiddels op de middelbare school in Doetinchem en Bali kocht een huis tegenover de school. Zo konden haar kinderen naar school en was ze wat verder bij haar ex vandaan. Die probeerde hun kinderen tegen haar op te zetten, wat hem niet lukte. Maar ook zijn vader bemoeide zich ermee, het was een schande voor de hele familie dat Bali vertrokken was. ‘Zijn vader belde me op, hij zei: ‘Ik schiet je dood’, waarop ik zei: ‘Zal ik je het adres even geven? Dan hoef je niet te zoeken.’ Dat was de laatste keer dat ik iets van hem hoorde.’

Haar eigen ouders vonden het ook erg dat Bali ging scheiden. Al tijdens haar verhuizing stonden ze op de stoep. Er was een heel lang gesprek nodig voordat haar vader zei: ‘Nu kijk je weer als mijn dochter, dus je hebt goed besloten’. Ze accepteerden dat ze alleen voor haar kinderen zorgde.

Bali had al die tijd op een kantoor gewerkt en haalde een praktijkdiploma in boekhouden. Maar daar lag haar hart niet. ‘Ik wilde met mensen omgaan en niet de hele dag achter een bureau zitten.’ Toen de kans voorbijkwam om een restaurantje te beginnen, greep ze die met beide handen aan. Ze kwam ook in de gemeenteraad terecht voor GroenLinks, maar dat liep niet goed af. ‘Ik dacht dat ze mij als persoon wilden, maar ze wilden een Turk om ook Turkse stemmers te trekken. Toen dat niet meer nodig was, werd ik gedumpt. Ik was fractievoorzitter van de partij, maar opeens was ik niet goed genoeg meer. Ik voelde me gebruikt.’ En dat terwijl ze met voorkeurstemmen in de raad was gekozen. Van een bijna onverkiesbare vijfde plek op de lijst werd ze tweede.

‘Ik dacht dat GroenLinks mij als persoon wilden, maar ze wilden Turkse stemmers trekken. Toen dat niet meer nodig was, werd ik gedumpt’

Eigen partij

In haar tijd bij de gemeenteraad ontdekte ze dat politiek niet gaat om idealen, maar om wat er achter de gordijnen wordt geregeld. Dat inspireerde haar om een nieuwe partij op te zetten: de Partij voor Mens en Milieu. ‘We haalden de kiesdrempel niet eens’, verzucht ze. Ze weet wel waar dat aan ligt: ze is Turks. Er werd eerst gedacht dat ze Indisch was, vanwege haar achternaam (Bali is een Indonesisch eiland). Dat kon wel door de beugel. Maar dat ze haar dochter en een vriendin met duidelijke Turkse namen op de lijst had gezet, dat kon niet. Toen Bali vertelde dat ze ook Turks is, schrokken de mensen die eventueel nog belangstelling hadden voor haar partij. Dat wilden ze niet hebben, vertelt Bali. Dat er ook nog een Gerrit, Vincent en Maarten op de lijst stonden deed er niet toe. Ze had de partij samen met milieudeskundige Gerrit opgezet. ‘We hadden echt een goed programma, maar mensen kijken niet verder dan je Turks-zijn en dan haken ze af, ongeacht je programma.’ Een flinke tegenvaller.

Bali voelt zich niet eens echt Turks. Ze is officieel Nederlands, maar dat voelt ze zich ook niet. Geboren in Berlijn, maar Duits voelt ze zich ook niet. ‘Ik ben een wereldburger, maar dat is best moeilijk soms. Wie ben ik en waar hoor ik bij? Ik denk nog steeds in het Duits, dat is best lastig’, vertelt ze. Bij GroenLinks was ze niet meer welkom, en toch blijft ze respect houden voor iedereen. Dat krijgt ze in haar restaurant terug. ‘Hier komen alleen vrolijke mensen. Ik heb wat vaste gasten waarvan sommige van ver komen – zelfs uit Duitsland –, maar ze komen hier graag.’

Dochter

De dochter van Bali is inmiddels 28 jaar en woont nog thuis. Ze heeft een opleiding tot verpleegkundige gevolgd en heeft een vaste baan. Ze heeft geen studieschuld. ‘De studie heb ik voor haar betaald’, zegt Bali. ‘Helaas kon ik dat niet doen voor mijn zoon.’ Ze vindt het erg belangrijk dat haar kinderen als zelfstandige en evenwichtige volwassenen met een eigen mening in het leven staan. Met 28 jaar en nog ongetrouwd thuis wonen, dat is erg ongebruikelijk in de Turkse cultuur. ‘Dat kan me niet schelen’, vertelt ze. ‘Ik vind het veel belangrijker dat mijn dochter gelukkig is. Ze is op zoek naar een woning voor zichzelf en daarna kan nog van alles gebeuren.’ Voor Bali is het belangrijk dat haar kinderen een goed leven opbouwen.

‘Mijn zoon is heel slim, hij is bijna klaar met de universiteit, waar hij de Engelse en Franse taal en literatuur studeert en studeert om tolk te worden. Ik ben zo trots op mijn kinderen. Ik heb ze deels in het Duits opgevoed, mijn kinderen spreken vijf talen.’ Haar dochter gaat twee keer per jaar op vakantie. Dat kan eigenlijk niet in de Turkse gemeenschap, als vrouw alleen op vakantie gaan. Alle dingen die Bali als meisje niet kon of mocht, die mag haar dochter wel. ‘Ik heb haar wat schrik aangejaagd wat mannen betreft, denk ik. Ze heeft nu sinds een jaar een vriend. Ik zei altijd dat als zij voor haar achttiende met een vriend thuis zou komen, ik hem af zou schieten’, daarin lijkt Bali op haar huidige man.

Een paar maanden geleden is Bali opnieuw getrouwd, ook met een Turk. ‘Deze is anders’, legt ze uit. Hij was ook eerder getrouwd, uitgehuwelijkt en kreeg ook twee kinderen. Hij kreeg de volledige voogdij over zijn kinderen en voedde ze in Nederland op, als alleenstaande vader. Zijn dochter en zoon studeerden beide. Op haar achttiende kwam zijn dochter thuis met een vriend, ze wilde trouwen. ‘Over mijn lijk’, was zijn reactie. Maar het was echte liefde en zijn dochter mocht doorstuderen. Bali’s man kon het niet laten zijn schoonzoon te intimideren: ‘Als je haar niet laat studeren, doe ik je wat aan’.

Eindelijk gelukkig

‘Mijn man respecteert vrouwen. Hoe hij met zijn dochter omgaat, daar word ik echt blij van’, vertelt Bali. Voor haar en haar man voelt opnieuw de liefde vinden rond hun vijftigste levensjaar als een tweede kans. Beiden waren ze teleurgesteld in de liefde, maar kregen alsnog de kans om mee te maken hoe het hoort te zijn. ‘Alles is anders’, vertelt Bali. ‘Zelfs ruziemaken is anders. Het is erg mooi om dit mee te maken voordat ik doodga. Echte liefde bestaat!’ Bali voelt zich veilig en geliefd. Haar man had zelfs een heel trouwfeest georganiseerd. ‘Ik had een echte bruidsjurk aan.’ Dat dat bijzonder is, blijkt wel uit de vooroordelen die er bij Turkse mannen bestaan; je bent al oud, je bent tweedehands, een slechte vrouw, al gebruikt. ‘Maar mijn man houdt van mij en ik van hem.’

Door opnieuw te trouwen kreeg Bali twee kinderen erbij. Dat klopt precies bij haar vroegere verlangen om een groot gezin te hebben. ‘Ik wilde een leuk en gezellig gezin met vier kinderen. Twee jongens en twee meisjes, dat is altijd het mooiste. En nu heb ik het!’ Nadat Bali haar zoon kreeg mocht ze niet opnieuw zwanger worden. Dat grote gezin zat er daarom niet in, maar ze heeft het nu alsnog. ‘Ik ben eindelijk gelukkig.’

Shantie Singh (36) werd geboren in Nederland, maar haar grootouders zijn afkomstig uit India. Haar ouders werden in Suriname geboren. Singh wilde meer weten over haar familiegeschiedenis en schreef hierover de roman Vervoering. Het boek verscheen in 2014 en werd een succes.

Het schrijven van Vervoering zorgde voor een ontwikkeling. Niet alleen bij Singh (haar officiële naam is Jagmohansingh) zelf, maar ook bij haar ouders en velen anderen. ‘Je geschiedenis mag er zijn, die is ook waardevol. Ook de Indiase en Surinaamse onderdelen. Die kunnen zelfs in een boek verschijnen, wat mijn ouders helemaal niet gewend waren.’ De research voor de roman bracht hen terug naar India en Suriname, voor de ouders van Singh een ‘trip down memory lane’.

Kolonie

Haar overgrootouders woonden in India toen dat nog een Britse kolonie was. In Suriname waren dringend goedkope arbeiders nodig, omdat de slavernij was afgeschaft in 1863. Daardoor kwamen zij van de ene kolonie in de andere terecht. De plantage-industrie dreigde in te storten, daarom zochten de Nederlanders naar goedkopere arbeidskrachten. In India werden mensen ’geronseld’, die werden per schip naar Suriname vervoerd. De beelden die zij voorgespiegeld kregen waren mooier dan de werkelijkheid. De meeste mensen wisten niet eens waar Suriname lag, maar hen werd voorgehouden dat het een prachtig land was waar gouden bergen op hen wachtten. Ze moesten een contract voor vijf jaar ondertekenen, terwijl de meeste mensen niet eens konden lezen. Er werden vooral sterke mensen gezocht, want ze moesten allereerst de bootreis overleven.

‘Mijn familie sprak weinig over deze tijd. Zij wilden alleen maar vooruitkijken, zo zijn zij opgevoed’, vertelt Singh. Tijdens de geschiedenislessen op school kwam dit onderwerp niet aan bod. Het was een koloniale tijd, de kinderen die naar school gingen, leerden vooral over de geschiedenis van Nederland, de geschiedenis van India kwam amper aan bod. ‘Ook ik hoorde er tijdens de geschiedenislessen niets over. Mijn ouders vonden het maar raar dat ik daar zo geïnteresseerd in was. Waarom wilde ik dat weten? Dat ik de gekste vragen stelde, maakte dat zij ook meer gingen nadenken over hun verleden.’ Het is van belang om het door te geven, vindt Singh. Er zijn wel geschiedenisboeken over, maar amper romans waarin staat hoe mensen zich voelden en wat ze deden.

Boeken als Honderd jaar eenzaamheid van Gabriel García Márquez waren een grote inspiratie voor Singh. ‘Het is heel mooi om over de belevenissen van verschillende generaties te lezen. Zoiets wilde ik ook over mijn familiegeschiedenis, want mijn jeugd was er nog niets bij. Ook dat is een deel van de Nederlandse geschiedenis dat verteld en bewaard moet blijven.’ Dat Singh zelfs vandaag de dag nog te horen krijgt dat ze zo goed Nederlands spreekt is een signaal dat de hindoestaanse geschiedenis voor veel Nederlanders een ver-van-hun-bed-show is.

‘Mijn vader hoorde zoveel goede verhalen over Nederland dat hij besloot een kijkje te gaan nemen’

Sarnami

Door verhalen van andere familieleden kwam Singh steeds meer te weten, maar deze informatie was niet genoeg om een heel boek mee te vullen. Daarom ging ze naar het toen nog bestaande Sarnami Instituut in Den Haag, waar lezingen gehouden werden en waar informatie over de historie van Hindoestanen te vinden was. Sarnami is de taal die zich ontwikkelde tijdens de migratie van India naar Suriname en de periode daarna. Het nagebouwde huis van vroeger in het instituut en de aanwezige foto’s boden Singh een kijkje in het leven van toenmalig Suriname. Er waren ook objecten uit die tijd tentoongesteld. ‘Dat gaf mij een goed idee van het leven toen. Hoe de mensen zich voelden en hoe ze zich gedroegen.’

‘Dit onderzoek naar mijn verleden was op zich al een heel avontuur. Voor mijn overgrootouders en anderen was het een sprong in het duister om India achter zich te laten en naar Suriname te gaan, realiseerde ik mij. Datzelfde gold voor de mensen die later naar Nederland gingen. Toen had je nog geen Facebook of andere sociale media, dus contact met de achtergebleven familieleden was moeilijk en zeker niet vanzelfsprekend. Ze lieten hun hele leven achter zich en begonnen opnieuw. Daar heb ik grote bewondering voor.’

De overgrootvader van Singh was een sterke man, wat essentieel was om in die tijd te overleven. Hij was in staat om iets van zijn leven te maken. Hij zette een succesvol huishouden op en werkte in de landbouw. Het ging zo goed dat hij zelfs opbrengsten van het land kon verkopen, terwijl hij was begonnen met een kaal stukje land. ‘Het sprak tot mijn verbeelding dat hij en mijn overgrootmoeder het zover wisten te schoppen dat ze van overleven naar gewoon leven gingen, ze bouwden hun eigen geluk op. Ook voor de volgende generaties, zodat die een beter leven zouden hebben.’

‘Mijn vader gaf mij altijd mee dat ik van alles kan worden in het leven’

Op avontuur

Na de grote sprong van de overgrootouders van Singh deden haar ouders hetzelfde. ‘Zij vertrokken uit Suriname naar Nederland toen mijn moeder 18 jaar was en mijn vader 23.’ Ze vestigden zich in Almelo, want daar woonde een zus van haar vader. ‘Mijn vader hoorde zoveel goede verhalen over Nederland dat hij besloot een kijkje te gaan nemen. Dat vind ik ontzettend stoer van mijn ouders, dat ze op jonge leeftijd die grote stap hebben gezet. Mijn moeder moet daar wel heel eenzaam zijn geweest, vanuit de grote stad Paramaribo naar Almelo.’

Het was niet de bedoeling van de ouders van Singh om te emigreren, ze wilden een bezoek brengen aan Nederland en kijken hoe het hier was. Toen bleven ze hangen en na vijf jaar kwam hun eerste dochter ter wereld. In Suriname was de toekomst onzeker, veel mensen zagen die niet zo rooskleurig in en zij konden toen nog eenvoudig naar Nederland verhuizen, want ze hadden een Nederlands paspoort.

Singh kan zich op verschillende plekken thuis voelen, maar Nederland is haar vaderland. ‘Ik ben voor mijn boek naar India en Suriname geweest. Doordat ik met dat boek en de geschiedenis bezig was, zag ik deze landen opeens heel anders. Ik ben ook in Nickerie geweest, het gebied waar mijn vader vandaan komt. Dat ligt heel afgelegen, zeg maar een soort Almelo in Suriname. Daardoor kwam de hele geschiedenis een stuk dichterbij.’

In Almelo was de familie een bezienswaardigheid. Na haar geboorte wilde iedereen een kijkje nemen in Singhs wiegje, om deze wel heel bijzondere baby te zien. ‘Toen ik vijf was verhuisden we naar Alphen aan den Rijn, waar we iets minder opvallend waren. Het spreidingsbeleid waardoor immigranten door heel Nederland verspreid werden, was goed bedoeld, maar zorgde ook voor veel eenzaamheid.’

‘Mensen uit Marokko en Italië herkennen mijn verhaal’

Veel Hindoestaanse mensen reageerden positief op het verschijnen van het boek Vervoering. ‘Eindelijk een boek over onze geschiedenis’, en: ‘Dit kan ik aan mijn kinderen geven om ze uit te leggen waar ze vandaan komen’, kreeg Singh te horen. Maar het waren niet alleen Hindoestanen die enthousiast reageerden, ook jongeren en autochtone Nederlanders lieten weten blij te zijn met het boek. ‘We wisten helemaal niets van deze geschiedenis en dat het zo ging’, zei iemand tegen Singh. Het boek was genomineerd voor de Inktaap 2016 (een literaire prijs, red.), waardoor jongeren uit Nederland, België en Suriname het lazen. Die waren ook enthousiast en stuurden Singh filmpjes en foto’s. Er werd zelfs een trailer voor haar boek gemaakt. Sommigen volgen haar nog steeds op de sociale media.

‘Voor de boekpromotie was ik in Suriname, daar kreeg ik reacties van allerlei mensen, ook jonge meisjes die aangaven ook schrijfster te willen worden. Dat raakte mij wel.’ Met haar boek raakt ze bovendien aan universele waarden en gevoelens. ‘Mensen uit bijvoorbeeld Marokko en Italië herkennen zich eveneens in mijn verhaal. Ook zij vertrokken en lieten hun land achter zich. Vanuit diverse hoeken is de vraag naar een kinderboek gekomen. Maar dat is iets voor in de toekomst. Ik ben nu nog bezig met een boek over Rotterdam.’

‘Ik had het gevoel iets van mijn leven te moeten maken, omdat ik dat aan mijn familie was verplicht’

Dat haar ouders en overgrootouders zo hard gewerkt hebben voor haar toekomst en die van haar zusje, legde een flinke druk op Singh. ‘Ik had het gevoel iets van mijn leven te moeten maken, omdat ik dat aan mijn familie was verplicht. Ze hebben zoveel offers gebracht, zo hard gewerkt.’ Singh studeerde Bestuurskunde aan de Erasmus Universiteit en werkt nu als seniorbeleidsadviseur bij de gemeente Rotterdam. Daarnaast danst ze op hoog niveau, waarbij ze ook haar Indiase kant ontdekte. Vervolgens kwam ze bij haar uiteindelijke passie: schrijven. En er moest meteen een boek komen. ‘Ik vroeg mijn vader, tijdens de boekpresentatie, of hij nu trots op mij was. Hij keek mij aan en zei: ‘Maar ik ben toch allang trots op je?’ Daardoor realiseerde ik mij dat ik mijzelf van alles opleg.’

Bij de gemeente zet Singh zich vooral voor vrouwenrechten in, het recht van meisjes en vrouwen op zelfbeschikking, keuzevrijheid en een veilig thuis. Dit heeft een persoonlijke drijfveer. ‘Mijn vader gaf mij altijd mee dat ik van alles kan worden in het leven. Politicus, schrijfster, ondernemer, niets was te gek. Nooit werd gesproken over de noodzaak van een huwelijk. Het ging om zelfontplooiing en om op je eigen benen te kunnen staan. Voor mij was dit lange tijd normaal,  totdat ik de wereld leerde kennen. In mijn familie zijn er ook vrouwen voor wie het niet vanzelfsprekend was dat zij zelf hun huwelijkspartner konden kiezen. In mijn basisschoolomgeving had je de zwartekousenkerk, de meisjes liepen alleen in lange rokken en hadden geen vrijheid. Ook in Nederland komt dat voor.’

Juist door haar werk bij de gemeente herontdekte Singh haar ouders: ‘Ze hebben offers gebracht om mij en mijn zusje zo op te voeden zoals we zijn opgevoed. Dat realiseer ik mij nu meer dan ooit. Tegelijkertijd hebben ze ons altijd de mooie tradities en verhalen doorgegeven.’

‘De vrijheid die ik heb, die wil ik voor alle vrouwen’

Voorrecht

Het schrijven van het boek voelde als een voorrecht voor Singh. Ze had gelukkig alle tijd om aan haar verhaal te werken. ‘Als ik niet aan dat boek had gewerkt was ik mij daar nooit zo van bewust geweest’, zegt ze. ‘Mijn voorouders hebben hun dromen doorgegeven aan volgende generaties. Mijn zusje en ik hebben veel kansen gekregen, daar ben ik mij tijdens het schrijven heel bewust van geworden. Er zijn genoeg vrouwen die onderdrukt worden. Ik maak mij in mijn werk bij de gemeente sterk voor hen. De vrijheid die ik heb, die wil ik voor alle vrouwen.’