De reden waarom ook van overheidszijde zo sterk op een eigen Nederlandse imamopleiding wordt aangedrongen is, dat men alleen zo imams denkt te kunnen krijgen die vertrouwd zijn met de samenleving waarin zij moeten werken. Daarbij gaat het niet (alleen) om het spreken van de Nederlandse taal. Zaman Vandaag citeert in dit verband ook de voorzitter van het Contactorgaan Moslims en Overheid (CMO), Rasit Bal: ”Het is nodig dat imams hier worden opgeleid en ook hier vandaan komen. Nu komen nog veel imams uit het buitenland, maar die sluiten wat taal en cultuur betreft niet aan op Nederland.”

Dat klinkt op het eerste gezicht ook logisch. Alleen wordt iets te makkelijk voorbijgegaan aan het theologische spanningsveld dat daarmee dan automatisch ontstaat. De wens, dat de opvattingen van de imams die in Nederland werken op de – door het christendom en de Verlichting gevormde – Nederlandse cultuur aansluiten, botsen op de universele geldigheidsclaim die elke religie van nature eigen is en waaraan zeker door orthodoxe gelovigen grote waarde wordt gehecht. Dat betekent in de kern juist dat de inhoud van de godsdienstige leer niet te zeer aan een specifieke nationale cultuur kan worden aangepast, omdat zij immers overal en onder alle omstandigheden ‘waar’ wordt geacht. Het woord van God, zoals vastgelegd in het eigen heilige boek, heet één en ondeelbaar te zijn.

Dat geldt voor de Bijbel en de Koran in beginsel in gelijke mate en slechts voor de joodse Thora in die zin wat minder, dat weliswaar orthodoxe joden geloven dat voor hén overal ter wereld dezelfde wetten gelden, maar dat die inderdaad slechts voor leden van het joodse volk gelden: hun godsdienst richt zich in essentie slechts tot één natie, en niet tot de mensheid als geheel. Anders dan christenen en moslims, is bekeringsijver hen daarom vrijwel vreemd.

Godsdiensten zonder heilig boek met eeuwige goddelijke wetten zijn van nature flexibeler en kunnen zich makkelijker aanpassen aan een bepaalde cultuur. De essentie daarvan wordt gevormd door morele opvattingen over goed en kwaad, zoals die zich vervolgens in wetgeving vertalen. Tegelijk leidt in de praktijk, ook al wordt dat zelden met zoveel woorden gezegd omdat dat aan de universele morele waarheidspretentie af zou doen, de wereldwijde verspreiding van zowel het christendom als de islam automatisch tot een grote variëteit, zelfs binnen een bepaalde meer specifieke geloofsrichting, zoals de katholieke kerk of de soennitische versie van de islam. Evenmin als katholieken in Nederland en Nigeria dezelfde opvattingen huldigen, geldt dat voor moslims in Nederland en Nigeria.

In dat opzicht blijkt in de alledaagse vertaling van een godsdienst toch vaak van grote flexibiliteit sprake te zijn. Zo hechten Bosnische moslims – wonend te midden van Balkanvolkeren waar sterke drank tot nationale drank verheven is – wat minder aan het alcoholverbod, en in Mali getuigen de soefi-heiligdommen van het voortleven van lokale tradities. Twee mooie voorbeelden uit de katholieke hoek: veel aan Venus gewijde tempels transformeerden tot Mariakerken (maagd blijft maagd) en in Bretagne kun je middeleeuwse Mariabeelden met drie borsten aantreffen, dat is gewoon een gekerstende oude Keltische vruchtbaarheidsgodin. Trouwens, ook het hele kerstfeest met zijn kerstboom heeft historisch natuurlijk niets met Jeruzalem uit te staan, maar is een christelijke omvorming van het zonnewendefeest van de Germanen. En Sint-Nicolaas is de Germaanse oppergod Wodan in een nieuwe versie: die reed ook al op een schimmel rond en deelde dan cadeautjes uit.

Het voornemen van een Nederlandse imamopleiding past hierbij. Vaak wordt, als het om de positie van moslims gaat, een vergelijking getrokken met de joden in de Gouden zeventiende Eeuw: wel getolereerd, maar niet echt geaccepteerd en zeker niet goed geïntegreerd. Inderdaad is de joodse emancipatie pas voorzichtig eind achttiende eeuw begonnen, om vervolgens de hele negentiende eeuw te vergen. Maar als het gaat om de verhouding tot de Nederlandse natiestaat en haar cultuur, en om de wantrouwende opstelling van de overheid, is een vergelijking met de katholieken leerzamer. Waren de joden namelijk sterk nationaal georganiseerd, de Nederlandse katholieken maakten deel uit van de wereldkerk, zoals moslims zich als onderdeel zien van de wereldwijde oemma (de moslimgemeenschap).

Dat wekte toen zo goed als nu wantrouwen op, in een Nederland dat zich in de negentiende eeuw dankzij de dominante protestantse elite toen niet als een joods-christelijke, maar als een specifiek protestantse natie definieerde. Waren die katholieken, geestelijk onderhorig aan de paus in dat verre Rome, wel goede vaderlanders en in geval van een internationaal conflict te vertrouwen? De paus regeerde immers over een eigen kerkelijke staat, zoals nu die IS-‘kalief’ met soortgelijke mondiale religieuze leiderspretenties over zijn eigen ‘kalifaat’.

Wat salafisten nu zijn waren jezuïeten toen: veelal in Rome opgeleide buitenlanders, zodat veel protestantse Nederlanders vreesden dat zij uit dat Rome on-Nederlandse ideeën zouden meebrengen, die wat taal en cultuur betrof niet aansloten op Nederland. Koning Willem I nam om die reden in 1825 het initiatief voor een eigen nationale priesteropleiding in Leuven. Zij werd vanwege de vergaande staatsbemoeienis geen succes, omdat de katholieke priesterkandidaten dit als externe inmenging in hun geloofszaken beschouwden en dus wegbleven. Het vormde één van de stenen des aanstoots die uiteindelijk tot de Belgische Opstand tegen het Nederlandse gezag zou leiden. Bussemaker is dus gewaarschuwd.

De eerste generatie legde zich tegen wil en dank neer bij de situatie en werd in 1986 afgekocht met een penning en een schamele toelage. Wat overbleef was heimwee naar thuis en het gevoel dat de Nederlandse regering hen in de steek had gelaten. Maar onder de tweede generatie werd het ideaal van een onafhankelijk Molukken weer springlevend. Een kleine groep koos voor de gewapende strijd en was van mening dat de Nederlandse regering hier ook het nodige te verwijten viel. Dat resulteerde in de beruchte treinkapingen in de jaren 70.

Nederland had in die tijd naast de Molukkers inmiddels ook een groeiende groep ”gastarbeiders” uit Spanje en Italië en later uit Turkije en Marokko. Een deel van hen was al bezig met gezinshereniging. En in de eerste helft van de jaren 70 nam, vooruitlopend op de onafhankelijkheid in 1975, ook het aantal migranten uit Suriname toe. Maar ondanks dit alles beschouwde Nederland zich niet als een immigratieland. Al die groepen met hun heel verschillende geschiedenissen en achtergronden waren hier maar tijdelijk. Daarvoor was geen beleid nodig. Die liet je gewoon aanmodderen.

Tegen het eind van de jaren 70 werd deze ontkenningshouding onhoudbaar en werd de druk op de regering en de politiek om te erkennen dat Nederland een immigratieland was en dat de meeste migranten hier permanent zouden blijven, steeds groter. De treinkapingen zorgde eigenlijk voor een momentum in deze discussie. De aanbevelingen van de commissie die de achtergronden van de kapingen en de positie van de Molukkers in Nederland bestudeerde en het rapport van de WRR Etnische Minderheden uit 1981, resulteerde in 1983 in de Minderhedennota van de regering. De rest is geschiedenis.

Nederland was het eerste land in Europa met een specifiek minderhedenbeleid, tegenwoordig heet dat integratiebeleid. Veel politieke partijen moesten tandenknarsend toegeven dat migranten een permanent deel van de bevolking van Nederland waren geworden. Dat was op zichzelf een goede ontwikkeling. Maar dit had ook een keerzijde. Vanaf die tijd werden alle migranten, hoe totaal verschillend in achtergrond, herkomst en geschiedenis ook, op één hoop geveegd onder de noemer etnische minderheid. De culturele verschillen en de specifieke geschiedenissen van deze migrantengroepen werden beschouwd als hinderlijke achtergrondruis. Integreren betekende dat je die geschiedenis, je band met het land van herkomst, de erkenning van je eigenheid en je idealen gewoon in een grote koffer moest stoppen met een hoop mottenballen en er niet meer aan moest denken. Dan ging het vanzelf wel over. De Molukse treinkapers vochten niet voor een politiek ideaal – met verwerpelijke middelen dat wel – maar hadden een integratieprobleem.

En zo is het ook andere groepen vergaan. Iedereen door de gehaktmolen van de integratie om er gelauwerd en gereinigd, ontdaan van verleden en met de blik op de toekomst weer uit te komen. Turkse en Marokkaanse migranten die hun eigen organisaties en netwerken opbouwden werden vanuit diezelfde logica met zorg bekeken. Zolang zij actief bleven in die organisaties waren zij kennelijk nog niet geïntegreerd. En nu dan de vluchtelingen uit Syrië die ook weer ”zo snel mogelijk moeten integreren”, dat wil zeggen vergeten waar ze vandaan komen.

Tijdens de herdenking op 2 april sprak ook burgemeester Ahmed Aboutaleb. Hij benadrukte het belang van de erkenning van een eigen geschiedenis. Migranten zitten in een auto met een brede voorruit die zicht op de toekomst geeft, maar we hebben ook een achteruitkijkspiegel nodig. In Nederland verplicht. Die laat zien waar we vandaan komen. Het wordt tijd dat die geschiedenis ook erkend wordt.

De sympathie voor Charlie Hebdo is inmiddels voor een deel weer verdampt. Met een spotprent van het verdronken Syrische jongetje Alan Kurdi verloor het blad in januari al een aantal sympathisanten en vorige week nam het aantal fans van Charlie Hebdo verder af. Aanleiding daarvoor was een tekening van de Rwandees-Belgische zanger Stromae in het laatste nummer. Boven zijn hoofd staat de vraag ”papa waar ben je?” Als antwoord krijgt de zanger ”hier, hier en daar ook!”, te horen van afgerukte ledematen.  Het is niet alleen een smakeloze cartoon, de wetenschap dat de vader van Stromae tijdens de Rwandese genocide werd vermoord en daarna in stukken werd gesneden, maakt de tekening ronduit pijnlijk en kwetsend, zeker voor Stromae en zijn familie. De cartoon leidde tot een golf van kritiek, zeker op social media. Bij het schrijven van dit stuk is het niet bekend of de redactie van Charlie Hebdo de geschiedenis van de vader van Stromae kende en dus bewust hiermee de spot dreef, of dat het op onwetendheid berustte.

Het is niet de eerste keer dat Charlie Hebdo in de ogen van veel mensen over de schreef gaat. Het blad heeft een lange traditie van kwetsen, beledigen en spotten waarbij ze overigens ook knetterhard voor zichzelf kunnen zijn. Daardoor heeft ze in de loop van de tijd veel mensen van zich vervreemd. De redacteuren van het blad zoeken bewust de grenzen op en verleggen die soms. Ze zijn rücksichtslos, compromisloos en geregeld ook smakeloos. Maar, ze blijven meestal wel binnen de wettelijke kaders. Het behoort allemaal tot de vrijheid van meningsuiting.

Die vrijheid is overigens niet absoluut. Het aanzetten tot haat of het oproepen tot geweld mag bijvoorbeeld niet, net als bijvoorbeeld kinderpornografie of het beledigen van nationale symbolen als de vlag van Frankrijk of de koning in Nederland. Hard in een volle bioscoop ”brand, brand” roepen wanneer er niets aan de hand is, kan gevaarlijke consequenties hebben. Het is in ieder geval onverantwoordelijk en kan in sommige gevallen strafbaar zijn. Het is ook onverantwoordelijk om iedere dag tegen je kind te zeggen dat het bijzonder dom en lelijk is. Dat mag, maar het zal niet bijdragen aan een positief zelfbeeld van je kind en is in zekere zin schadelijk. Ook bevolkingsgroepen kun je op die manier stigmatiseren en beschadigen. Door dergelijke grenzen wil Charlie Hebdo zich niet laten beperken. Het blad verklaart zich tegenstander van racisme, maar karakteriseert zichzelf ook als een journal irresponsable, een roekeloze of onverantwoordelijke krant.

“We blijven tekenen”, verklaarde Rénald ”Luz” Luzier een jaar geleden. Luz is de tekenaar van Charlie Hebdo die de aanslag op het blad overleefde, omdat hij de bewuste dag te laat was op de redactie. ”Onze taak als cartoonist is het kleine van de mens centraal te stellen, het idee te vertalen dat we allemaal kleine mensjes zijn en proberen om daar ons plan mee te trekken”, verklaarde hij.

Er is niets mis met het bespotten van de kleine en de soms grote onvermogens van de mens en de kleinburgerlijke moraal. Van Kooten en De Bie en de makers van de Britse serie Monty Python waren er bijvoorbeeld meesters in. Er is ook niets mis met de draak steken met de kleinmenselijke hypocrisie, bijvoorbeeld de hypocrisie waarmee het debat over de vrijheid van meningsuiting wordt gevoerd. Politieke meningen en religieuze overtuigingen moeten in een democratische samenleving onderwerp van spot kunnen zijn, net als goden en profeten, idolen, politieke en religieuze leiders of andere mannen en vrouwen met macht. Dergelijke spot kan schuren en ongemakkelijk zijn, het kan als kwetsend en onbeschaafd worden ervaren, maar het werkt ook relativerend  en is een belangrijk wapen tegen elke vorm van religieuze of politieke intolerantie. Maar het direct en persoonlijk bespotten en natrappen van individuen die door omstandigheden waar ze zelf niet voor hebben gekozen, weerloos zijn, is wat mij betreft een brug te ver. Het mag en voor die vrijheid zal ik blijven staan, maar ik vind het ook walgelijk.

En ook dat is maar een (kleine) mening.

De veroordeling tot veertig celstraf, in plaats van levenslang, is begrijpelijkerwijs bij de nabestaanden van de slachtoffers van Srebrenica op onbegrip gestuit. Ook al komt die veertig jaar, gezien de leeftijd van Karadzic, zelfs in geval van eventuele vervroegde in-vrijheidstelling-bij-goed-gedrag, de facto op levenslang neer. Diversere lager in de hiërarchie geplaatste oorlogsmisdadigers hebben immers wel levenslang gekregen. Dat dat in het geval van Karadzic is uitgebleven, zal mede te maken hebben met de in strafrechtelijke zin problematischer invulling van het begrip ”politieke verantwoordelijkheid”: Karadzic was, anders dan Mladic en die reeds eerder met levenslang gestraften, niet ter plekke aanwezig en heeft ook niet op dat moment concreet het bevel tot massamoord gegeven, noch daaraan persoonlijk deelgenomen.

Nederland is dezer dagen met de voltooiing van het proces tegen Karadzic, weer op zeer pijnlijke wijze herinnerd aan wat, sinds de eigen grootschalige misdragingen tijdens de nog altijd eufemistisch als ”politionele acties” te boek staande dekolonisatieoorlog in Indonesië eind jaren veertig, toch wel als de grootste smet op het blazoen van de Nederlandse strijdkrachten mag gelden. Ongeacht alle mogelijke medeverantwoordelijkheid van NAVO-bondgenoten en VN-instanties: zij hebben met hun opdracht de burgerbevolking van Srebrenica tegen hun aanstaande moordenaars te beschermen, gefaald. En wat erger is: zij hebben weggekeken, en ook nadien dat wegkijken volgehouden. Dat begint met de militaire commandant ter plekke, Tom Karremans, die – mentaal niet opgewassen tegen Mladic – op geen enkele wijze op zijn taak berekend was. Dat bleek tijdens de beruchte ”don’t shoot the piano player”-ontmoeting, zoals ook nadien Karremans op geen enkel moment blijk heeft gegeven van het besef hier compleet te hebben gefaald. Onverkwikkelijk was vervolgens het niet-willen-zien van de massamoord die vervolgens onder Nederlandse ogen plaatsvond, de gênante heldenontvangst van de veilig teruggekeerde Dutchbat-soldaten en de klungelige – to say the least – omgang met de schaarse bewijsstukken en de afwikkeling nadien. In Den Haag toonden sommige politici zich aanvankelijk vooral bozer over het feit dat Jan Pronk al heel snel van genocide had gesproken dan over de genocide zelf.

Daarna was er de jarenlange poging van de Nederlandse overheid om de vrouwen van Srebrenica buiten de deur te houden en zo eventuele schadeclaims af te houden. In het geval van de Bosnische tolk in Nederlandse dienst, wiens gevluchte familieleden door Dutchbat de toegang op de basis werd geweigerd, moest uiteindelijk de rechter eraan te pas komen om de Nederlandse staat tot de acceptatie van haar medeverantwoordelijkheid te dwingen. Die uit angst voor financiële gevolgen voortvloeiende miezerigheid van de Nederlandse autoriteiten herinnert aan een – vrijwel tot de dag van vandaag voortdurende – soortgelijke houding inzake de slachtoffers van systematisch bruut Nederlands optreden in Indonesië eind jaren veertig. De constatering dat het om systematisch bruut optreden ging en niet slechts om excessen, moest wachten op een dissertatie die vorig jaar aan de universiteit van het Zwitserse Bern verdedigd werd. De Nederlandse geschiedschrijving was nog niet zover, en zal – zolang de Nederlandse regering het niet opportuun acht daarvoor apart onderzoeksgeld vrij te maken – mogelijk ook niet snel zover komen.

Iets soortgelijks dreigt voor Srebrenica te gelden, met het duizenden pagina’s dikke officiële rapport van de commissie-Blom schijnt iedereen in Nederland die kwestie als voorgoed afgedaan te beschouwen. Hoezeer met de hele affaire gidsland Nederland, decennia lang vooraan staand om anderen de les te lezen, in buitenlandse ogen als karakterloos door de mand is gevallen, schijnt men in Den Haag nog steeds te weinig te beseffen, al staat Srebrenica intussen dan als één der laatste van de vijftig vensters in de Nederlandse geschiedeniscanon. Zelf niet lang na de val van Srebrenica aanwezig op een congres van Duitse mediëvisten, werd ik er toen voortdurend op aangesproken: wat is er met jullie land aan de hand?

Tot slot is van belang, welke lessen Nederland – en het Westen in z’n algemeenheid – uit het Bosnische drama getrokken heeft, ook waar het de omgang met nieuwe moorddadige politieke schurken betreft. Blijven die ongestraft, en soms misschien zelfs bevriend? Dat Milosevic, Karadzic en Mladic uiteindelijk in Den Haag belandden, was te danken aan nieuwe machthebbers in Belgrado, die in ruil voor toenadering tot de Europese Unie tot uitlevering zijn overgegaan.

Juist dezer dagen is het leger van de grootste nog levende massamoordenaar in het Midden-Oosten, Bashar al-Assad, erin geslaagd om het sinds de aanslagen in Parijs in het Westen als hoofdvijand beschouwde IS in het nauw te dringen en zich daarmee zelf als onmisbaar op te dringen. Zal de verklaarbare hang naar stabiliteit in Syrië het winnen van de behoefte aan gerechtigheid van Assads honderdduizenden slachtoffers, en de hoofdverantwoordelijke ook ooit belanden in Den Haag?

IS heeft sommige toonaangevende ruïnes vernietigd, zoals de tempel van de god Bel. Ook hebben IS-strijders huisgehouden in het archeologisch museum van de stad, waarvan ze de directeur onthoofdden. In het amfitheater heeft IS een massa-executie uitgevoerd door kindsoldaten krijgsgevangenen te laten doden middels een pistoolschot.

Blijdschap voor het feit dat Palmyra bevrijd is uit de handen van deze meedogenloze vijand is niet meer dan terecht. Maar daar stuiten we op het probleem van politieke correctheid dat niet beter geïllustreerd kon worden door de woordvoerder van het Amerikaanse ministerie van Buitenlandse Zaken. Hem werden vragen voorgelegd betreffende de bevrijding van Palmyra. Het heikele punt was natuurlijk dat de stad door de troepen van Assad is bevrijd, daarbij gesteund door de Russen. Het was voor de woordvoerder onmogelijk om hierover zijn vreugde te betonen en zelfs het onder woorden brengen van de feiten ging hem met moeite af. 

Maar de realiteit van de overwinning van Assad valt niet te ontkennen. De positie van de president is aanzienlijk versterkt het laatste half jaar, niet in het minst door de steun van de Russen, tijdelijk op de grond en nog steeds in de lucht. In de ogen van veel Syriërs is Assad evenwel het grote probleem en vallen de gruwelijkheden van IS bij hem in het niet. En uitgerekend die Assad zit na vijf jaar oorlog nog steeds in zijn presidentieel paleis in Damascus en hij lijkt niet van plan te vertrekken.

De grote vraag is natuurlijk: hoe dit verder gaat lopen? IS verliest meer en meer grondgebied. Het verhaal wil dat Iraakse troepen zich opmaken voor de bevrijding van de Noord-Iraakse stad Mosoel. Zou deze miljoenenstad vallen, dan blijft er wel heel weinig van het grondgebied van het ‘kalifaat’ over. Ook de would-be hoofdstad van het ‘kalifaat’, Raqqa, wordt nu vanuit het noorden door de Koerden en vanuit het zuiden door de troepen van Assad bedreigd. IS lijkt alvast voorschot te nemen op een later onderaards bestaan door zijn aanslagenpolitiek in Europa te intensiveren, met Brussel als voorlopig laatste dieptepunt.

Gesteld dat het ‘kalifaat’ geografisch ophoudt te bestaan, wat zou dat voor consequenties hebben? Het is niet ondenkbaar dat het gebied bezet wordt door troepen van Assad, maar ook dat de Koerden nog een stukje doorschuiven naar het zuiden. En gesteld dat ook Jabhat al-Nusra wordt aangepakt en van de Syrische bodem wordt verjaagd. Dan blijven de Koerden, Assad en de seculiere oppositie over. En gesteld dat die elkaar de tent niet gaan uitvechten en met elkaar aan tafel gaan zitten, dan zou het zomaar kunnen zijn dat het de Koerden zijn die, om hun gebied te behouden, het initiatief nemen voor het nieuwe Syrië. Mogelijk in de vorm van een federatie, vergelijkbaar met die van Irak, waarbij het land wordt opgedeeld in een alawitische entiteit aan de kust, een soennitische entiteit en het grootste gedeelte van het land een Koerdische entiteit, met Damascus genietend van een status aparte, vergelijkbaar met de status van Brussel in de complexe staat die België is. Onwaarschijnlijk?

Als er één ding geleerd dient te worden uit het Midden-Oosten is het dat geen enkel scenario uit te sluiten valt. In alle opzichten staat hoe dan ook vast dat 2016 een cruciaal jaar gaat worden voor Syrië en dus voor de hele wereld.

Symbolisch nevenresultaat: zelfs Hassan Khomeini, de kleinzoon van de leider van de Iraanse Revolutie (1978-1979) ayatollah Ruhollah Khomeini (1902-1989), werd door de met streng-orthodoxe moslims gevulde kiescommissie te licht bevonden om deel te nemen aan de parlementsverkiezingen (de eerste ronde van de verkiezingen vond plaats op 26 februuari, de tweede ronde is op 29 april). Inderdaad: te licht, in zowel de letterlijke als de figuurlijke betekenis van het woord, die voor de hele theocratie die Iran – naast de halve democratie die het is – óók is, grote relevantie bezit. Te lichtvoetig qua leerstellige opvattingen, waarbij deze Khomeini junior geenszins van plan was om de scheiding van moskee en staat door te voeren, of iets anders wilds, voor het geval u dat mocht denken. Voor niet-orthodoxen gaat het hier om het soort nuances binnen de orthodoxie die voor buitenstaanders tamelijk onbegrijpelijk zijn, het islamitische equivalent van de vraag of de slang wel of niet gesproken heeft, een kwestie die in Nederlands-protestantse kring tot veel verscheurdheid heeft geleid.

Dat wil niet zeggen, dat ze voor de daaraan onderworpen Iraanse bevolking zonder relevantie zijn. En het wil zeker niet zeggen, dat veel Iraanse kiezers niet best aan die symbiose van moskee en staat zouden willen morrelen. Sterker: dat zouden velen vast willen, om zo voor zichzelf grotere persoonlijke vrijheid te creëren; zeker de stedelijke jeugd – en die wordt met de explosieve bevolkingsgroei steeds talrijker – is het betuttelende getreiter van de zedenpolitie die de waarden van de eigen Iraanse islamitische staat moet verdedigen, meer dan beu.

Dat is dan ook precies de reden waarom de autoriteiten liever zélf streng de kandidaten selecteren die door het volk gekozen worden: uit angst voor een uitslag waaruit zou blijken dat de beginselen van de Iraanse Revolutie, die toch pretendeerde haar legitimiteit mede aan de diepgevoelde wens van de bevolking te ontlenen, in feite helemaal niet (meer) zo breed door die bevolking gedragen wordt. Wat dat betreft leven in Iran in de samenleving véél modernere opvattingen dan in die andere grote theocratie in de regio, Saoedi-Arabië. In sociaal-cultureel opzicht is de kloof qua opvattingen tussen machthebbers en bevolking in het oude Perzië daardoor veel groter dan op het Arabische schiereiland.

Maar, bij alle van bovenaf opgelegde beperkingen: er zijn in Iran in elk geval verkiezingen. Dat valt van die erfelijke Arabische autocratieën niet te zeggen. En die Iraanse verkiezingen verlopen, van de genoemde beperkingen afgezien, ook redelijk eerlijk – ze resulteren althans herhaaldelijk in de meest aan de machthebbers onwelgevallige uitkomst die gezien de omstandigheden mogelijk is. Dat gold in 2013 voor de verkiezing van Hassan Rohani tot president – tot schrik van de ayatollahs won met hem de minst zelote kandidaat – en dat gold ook vorige maand voor het parlement en de ”Raad van Hoeders”: de hardliners moesten het afleggen tegen de iets meer gematigden.

Daarmee breekt geenszins het paradijs uit voor al die Iraniërs die van het theocratisch juk bevrijd wensen te worden, maar evenmin is dit zonder betekenis voor de langere termijn. Binnenlandse hervormingen zullen zeer langzaam gaan, omdat het Iran van de ayatollahs nu eenmaal de vaandeldrager is van een bepaalde anti-westerse ideologie – precies zoals het Cuba van de Castro’s dat is voor een andere. Een grote ommezwaai van vandaag op morgen is dan ook onmogelijk. Dat zou voor het regime een vorm van gezichtsverlies betekenen die door haar felste aanhangers als onacceptabele capitulatie voor het kwaad zou worden opgevat. Slechts kleine bijstellingen, die vooral niet op concessies mogen lijken, omdat ze dan de eigen pretentie van ideologische zuiverheid ondermijnen, zijn mogelijk, waarbij men in woord en gebaar juist op zijn ponteneur moet blijven staan.

De binnenlandse politiek leverde bij deze verkiezingen niet het belangrijkste verschilpunt tussen hardliners en gematigden: dat gold ditmaal voor de buitenlandse politiek. Maar die is ontegenzeggelijk ook van invloed op de kansen van beide kampen om in de toekomst ook de binnenlandse politieke koers te bepalen. Juist daarom zijn de Iraanse machthebbers, die geenszins een homogene groep vormen, daarover zo enorm verdeeld.

Het nucleaire akkoord dat Barack Obama ondanks veel scepsis en tegenwerking in eigen land met Rohani wist te sluiten, vormt de grote splijtzwam. Net als in Amerika hebben ook in Iran de hardliners zich er fel tegen gekeerd: zo’n akkoord, dat alleen al door zijn bestaan het duivelse karakter van de grote Satan relativeert, zet in hun ogen de poorten van Iran open voor het westerse kwaad. Hen is er alles aan gelegen om aan te tonen dat het niet deugt en voor het voortbestaan van de islamitische staatsordening fataal is. De gematigden steunen daarentegen het akkoord, omdat het Iran – als gevolg van de jarenlange boycot in grote economische problemen verkerend – juist armslag geeft. Zichzelf openen naar de wereld betekent echter onvermijdelijk dat de wereld ook Iran binnendringt – en daardoor het land geleidelijk veranderen kan, precies dát waar een groot deel van het electoraat naar snakt.

Het is niet gezegd, dat dat ook inderdaad gebeurt, maar door het land te isoleren, zoals westerse hardliners willen, gebeurt het in elk geval zeker niet. Dat het zal gebeuren, is in elk geval de – vanuit hun perspectief gerechtvaardigde – vrees van de hardliners, en de hoop dat hun vrees bewaarheid wordt, zou voor het Westen reden moeten zijn om voor de door Obama uitgestoken hand naar Teheran te blijven kiezen.

Onze zoon van 25 is een voorstander van het politieke idee van voluntarisme. Hij wil dat mensen zelf weer samen verantwoordelijkheid nemen voor maatschappelijke vraagstukken in plaats van die af te schuiven naar een steeds groter wordende overheid. Ik wil als denkoefening het idee van voluntarisme gebruiken om op een andere manier naar oplossingen voor de vluchtelingenopvang te kijken.

Uitgaande van het principe van het voluntarisme kunnen we met z’n allen besluiten dat de mensen die geen vluchtelingen willen helpen dat niet hoeven te doen en ook niet de financiële verantwoordelijk mee hoeven te dragen voor de opvang. Daar staat tegenover dat diegenen die de vluchtelingen wèl willen helpen en opvangen dat ook kunnen doen. En wel op de door hen gewenste manier. Stel dat een kwart van de mensen in Nederland echt bereid is vluchtelingen te helpen. Dat zijn een paar miljoen volwassen mensen. Met de circa 60.000 vluchtelingen die dit jaar gekomen zijn komt dat neer op groepen van 35 volwassenen die de verantwoordelijkheid nemen voor één vluchteling. Die 35 personen organiseren woonruimte, zorgen er samen voor dat de vluchteling Nederlandse les kan volgen en, indien nodig, onderwijs kan volgen. Zij helpen ‘hun’ vluchteling op weg en zij dragen daarvoor samen de kosten. De ervaring leert dat zij dit samen zullen doen op een efficiënte en kostenbewuste manier. De groep is het netwerk waardoor iemand zo snel mogelijk op eigen benen kan komen te staan. Ook de vluchtelingen kunnen zelf aangeven wat voor type opvang zij wensen en in welk netwerk zij bij voorkeur opgevangen willen worden. Samen met de voorkeur van de groep mensen die de opvang gaat verzorgen kan er zo een goede match gemaakt worden.

Dit idee bouwt natuurlijk voort op wat er nu al in de samenleving door duizenden vrijwilligers wordt gedaan. Ook nu al weten individuele mensen elkaar te vinden via Facebook en WhatsApp-groepen en vullen de gaten die de autoriteiten in de opvang lieten vallen. De vluchtelingen participeren hierin, zijn deel van de groepen en daarmee nemen zij hun plaats in Nederlandse netwerken in. Het hierboven geformuleerde idee is alleen een radicalere variant hiervan, omdat het de mensen zelf werkelijk de verantwoordelijkheid geeft over de opvang.