In een sterk gepolariseerd en gesegregeerd landschap wordt het gesprek over racisme in Nederland moeilijk én gemakzuchtig gevoerd. Gelijkgestemden trekken met elkaar op en mijden de dialoog met andersdenkenden. Het is tijd om het gesprek open te breken en elkaar aan te spreken op punten waar het pijn doet.

‘Het enige wat ik weet, is dat ik niks weet’. Een pakkende uitspraak die wordt toegeschreven aan de Griekse filosoof Socrates. Maar wat kan je hiermee in antiracistische tijden? ‘Educate yourself’, wordt ‘witte mannen’ vaak toegebeten. En inderdaad, sommige provocateurs onder autochtone lieden (Edwin Wagensveld, Wierd Duk, Martin Sommer) vragen erom. Maar is de attitude van ‘educate yourself’ ook niet een teken van arrogantie en betweterij? Waarom zou je niet – via een gesprek met elkaar – kunnen investeren en jezelf dienstbaar opstellen voor een beter Nederland?

Het is vloeken in de antiracistische kerk. Immers, met ‘fascisten’ voer je geen gesprek, fascisme bestrijd je! Dat is een open deur. Maar cruciaal is de vraag wat je eigenlijk precies onder ‘fascisme’ verstaat en hoe je de ‘strijd’ daartegen zou moeten voeren. We hebben natuurlijk de welbekende voorbeelden uit de geschiedenis: nazi-Duitsland en Italië onder Benito Mussolini. Het is evident dat die situatie – met intimiderende knokploegen op straat die verbonden zijn aan partijen in het parlement – in het huidige Nederland niet aan de orde is. Mensen zijn relatief vrij om te doen en zeggen wat ze willen. Maar wat niet is, kan nog komen.

Kijk naar de opkomst van bewegingen als Pegida en Forum voor Democratie. De eerste is ronduit islamofoob en de tweede sterk nationalistisch georiënteerd, met anti-parlementaire neigingen. Dit is zorgelijk. De verontwaardiging over deze bewegingen, maar ook het feit dat middenpartijen zoals de VVD en het CDA die kant op trekken, is volkomen legitiem.

Zwijgen over daderschap van minderheden, tegen elkaar of tegen witte mensen, is hypocriet

We moeten achter de activisten staan die hun democratische recht gebruiken om wit nationalisme aan de kaak stellen, het nationalisme dat gericht is tegen minderheden, de multiculturele samenleving en immigratie. Niemand gaat ‘die allochtonen’ zomaar hun rechten geven. Alleen principiële standvastigheid en volhardende actie schudt mensen in posities van macht wakker. Kick Out Zwarte Pieten de beweging Denk zijn belangrijke voorbeelden.

Pas toen Jerry Afriyie en Quinsy Gario op straat werden opgepakt en mishandeld in 2011, alleen maar omdat ze een t-shirt droegen, begon het proces van bewustwording over de kwetsende effecten van Zwarte Piet bij witte mensen. Ook de manier waarop Tuhanan Kuzu en Selcuk Öztürk uit de PvdA werden gezet en sindsdien worden gedemoniseerd in de mainstream media spreekt boekdelen. Minderheden organiseren zich en beginnen ongehoorzaam hun eigen partij. ‘Wat krijgen we nou?’, dachten velen.

Maar het is onmiskenbaar dat al deze ontwikkelingen ook tot een witte backlash hebben geleid. De verkiezingswinst van Forum voor Democratie tijdens de Provinciale Statenverkiezingen van 20 maart is daarvoor het jongste bewijs. Is met deze wetenschap activisme alleen wel genoeg om het groter wordende probleem van wit nationalisme aan te pakken? Ik neig naar een negatief antwoord.

Alleen maar activistische strijd werkt voor gefrustreerde jonge witte mannen als een rode lap op een stier, zeker als activisme selectief wordt toegepast. Mensen zijn niet blind: als minderheden trots mogen zijn op hun ‘eigen’ cultuur en identiteit en de witte cultuur constant wordt bevraagd, dan zal dat op een gegeven moment tot een reactie leiden. Dan krijg je All Lives Matter.

Zwijgen over daderschap van minderheden, tegen elkaar of tegen witte mensen, is hypocriet. En natuurlijk, racisme is een hiërarchisch systeem. Maar op een intermenselijk niveau doet dat er bar weinig toe. Sommige mensen worden nou eenmaal in een racistische traditie geboren, wat hun vertrekpunt bepaalt. Tegen die mensen zeggen dat ze zichzelf moeten opleiden, is een ontkenning van dat vertrekpunt, oftewel een onwil voor empathie. Dit terwijl een offline gesprek het proces van zelfonderzoek en zelf-educatie zoveel kan versnellen, voor meerdere partijen.

In de Volkskrant van 5 juli deelde columniste Ibtihal Jadib haar ervaringen over een moskeebezoek. Ze was op uitnodiging van een docent levensbeschouwing naar de moskee gegaan met een klas vol 15-jarigen. ‘Die hadden al een synagoge en een christelijke kerk bezocht, nu was het de beurt aan een islamitisch gebedshuis.’ We lezen ook dat er ouders waren die zich bij voorbaat tegen het moskeebezoek hadden gekeerd en zelfs hun kinderen thuis lieten blijven – iets dat niet gebeurde bij het bezoek aan de synagoge en de kerk.

Bij aankomst in de moskee werd de klas door een enthousiast comité ontvangen, dat ‘klaarstond met zoete lekkernijen’, vertelt Jadib. Een gezellige bedoeling dus. De columniste werd echter minder vrolijk van ‘de traditionele rol die vrouwen in deze moskee leken te spelen’ én van de antwoorden van de imam, die overigens perfect Nederlands sprak en hen vriendelijk door de gebedszaal leidde. Hij verdedigde namelijk de traditionele opvattingen van de islam, waar Jadib het duidelijk niet mee eens was.

De column liet mij achter met gemengde gevoelens. Allereerst, en dat was positief, moest ik weer denken aan mijn eigen positieve ervaringen in de Essalam Moskee in Rotterdam. Toen ik daar nog actief was als imam ontvingen we wekelijks diverse (scholieren)groepen die voor een rondleiding kwamen. Deze rondleidingen stonden altijd in het teken van kennismaking, verbinding en saamhorigheid. Natuurlijk was er ook ruimte voor kritische vragen. Die kwamen er genoeg, ook over de positie van de vrouw. Juist gevoelige onderwerpen moeten worden besproken. Zoals ik altijd heb gezegd: ‘Dankzij – niet ondanks – de verschillen kunnen we bij elkaar komen en het gesprek met elkaar aangaan.’

Maar behalve deze fijne herinneringen schoten er ook een aantal andere gedachten door mijn hoofd. Met name hoe, buiten mainstream Nederland, enkele uitgesproken groepen aankijken tegen de positie van de islam in Nederland. Er zijn, zoals ook weer blijkt in Jadibs columns, mensen die helemaal niets over de islam willen horen. Sommigen gaan daarin zelfs zo ver, dat ze ook de kinderen thuishouden tijdens zulke excursies. Deze mensen zien de islam als een groot gevaar. Daarnaast zijn er belijdende moslims die hun best doen om een positief beeld neer te zetten van hun godsdienst en daarom actief de dialoog aangaan met de omgeving. Ten slotte horen we met enige regelmaat van moslims die vooral kritisch zijn. Deze groep bezigt het idee dat de islam moet liberaliseren. Opvattingen van belijdende moslims worden dan geclassificeerd als ‘conservatief’ of zelfs als ‘radicaal’.

De ingenomen posities van de genoemde groepen vormen een uitdaging als het gaat om het slaan van bruggen en het zoeken naar verbinding. Dit zien we onder meer terug bij de ongemakkelijke gevoelens van de columniste bij het hete hangijzer man-vrouwverhoudingen.

Jabid schrijft over hoe de vrouwen in de moskee werden ‘weggestopt in een achterafzaaltje linksbuiten, terwijl het mannelijke gedeelte overliep van de ene uitnodigende ruimte in de andere’. Het zou de ongelijke behandeling illustreren die in de moskee eerder regel dan uitzondering is. En de oorzaak zou liggen in de islam.

Hoewel ik beaam dat dit in sommige moskeeën inderdaad de praktijk is, vind ik Jabid hier veel te ongenuanceerd en te generaliserend over moslims en de islam. De impliciete conclusie in haar column, dat vrouwen niet gelijk behandeld worden in de islam, is namelijk niet de algemene norm.

Zoetigheden en royale couscousschotels zijn niet voldoende voor goede PR

Ongelijke behandeling komt soms voor, dat is waar. Dit hangt dan samen met een gebrek aan visie, een onjuist begrip van de islam en veelal met een onbekwaam bestuur. Er kan daarom binnen moskeeën zeker een slag gemaakt worden als het gaat om het versterken van de positie van de vrouw. Maar de stelling dat er sprake is van een inherente religieuze ongelijkheid in de islam is pertinent onjuist.

Er zijn diverse moskeeën waar vrouwen een zeer actieve rol vervullen, ook als het gaat om taken die traditioneel toegeschreven worden aan de imam. Hij is immers niet enkel een voorganger in het gebed. Een imam bemiddelt, beantwoordt vragen, biedt geestelijke ondersteuning, bezoekt zieken, verzorgt lessen en lezingen, biedt een luisterend oor en adviseert mensen. Een vrouw, en dat zien we dus ook in de praktijk, kan dat allemaal even goed. Misschien zelfs beter. Ik pleit daarom voor meer vrouwelijke invulling van deze taken.

De stelling dat de moskee ‘helemaal niet op vrouwen zit te wachten’ wordt dan ook onterecht gemaakt door iemand die maar twee keer een moskee van binnen heeft gezien. Ik zou er minder moeite mee hebben als mevrouw Jadib de conclusie had getrokken dat sommige moskeebestuurders niet op vrouwen zitten te wachten, want dat kan wel kloppen, maar ze generaliseert en doet daarmee moskeeën in Nederland tekort.

Er zijn hier ook moskeeën met vrouwelijke bestuurders, ook als voorzitter. We hebben bovendien vrouwelijke imams en geestelijke verzorgers, spreeksters en leerkrachten. En ja, die verrichten zeer goed werk. Maar deze vrouwen worden niet gezien of mensen willen deze vrouwen niet noemen.

De moslimgemeenschap moet beseffen dat zoetigheden en royale couscousschotels niet voldoende zijn voor goede PR. Moskeebesturen en imams dienen beleidsmatig de islam in Nederland te lokaliseren en te deculturaliseren. We hebben een Nederlandse islam nodig. Die hoeft niet uitgevonden te worden, want die is er al. Het enige wat we moeten doen is deze islam eens zichtbaar maken. Voor de buitenwereld, maar primair voor onszelf.

Soms is het beter om te zwijgen als imam, zeker als je even geen antwoord weet op clichévragen. Moslims die kritiek leveren zouden het daar niet bij moeten laten, maar tevens proactief oplossingen moeten aandragen en daar ook in moeten participeren. Alleen tegen de islam en moslims schoppen heeft weinig zin. Kom met oplossingen en accepteer de verschillen.

Als mevrouw Jadib werkelijk geïnteresseerd is in de rol van de vrouw in de Nederlandse islam, dan kan ik haar diverse adressen geven waar ze die realiteit met eigen ogen kan aanschouwen.