Ook nu het proces tegen Geert Wilders zijn ontknoping nadert, weet ik, eerlijk gezegd, nog steeds niet, of het wenselijk is dat hij voor zijn ‘minder, minder’-uitspraken straf krijgt opgelegd. Ik zou niet graag op de stoel van de rechters zitten – en het zou goed zijn, als ook anderen dat eens wat minder gretig zouden willen.

Bij die vraag naar de wenselijkheid gaat het mij nu nadrukkelijk niét om de politieke effecten van veroordeling of vrijspraak – in het eerste geval kan hij als martelaar triomferen, in het laatste triomfeert hij zonder meer. Die vraag naar het politiek profijt voor Wilders zou geen rol mogen spelen: de rechter moet zich puur op de juridische aspecten, de consequenties van een veroordeling voor de vrijheid van meningsuiting dan wel van vrijspraak voor de vrijheid van ophitsing bezinnen.

In dit opzicht is het inderdaad een politiek proces – niet omdat, zoals Wilders suggereert, justitie hier in opdracht van zijn Haagse vijanden opereert, maar omdat het de politiek is die ook op dit politiek zo heikele punt ooit de wet heeft vastgesteld. Waarbij Wilders overigens indertijd ook zelf, met radicaal-islamitische ophitsers voor ogen, erg op stringente wetgeving had aangedrongen, die nu dan dus mogelijk eveneens consequenties heeft voor hemzelf. Maar hier geldt natuurlijk, als basisprincipe van de rechtsstaat, dat de wet voor iedereen gelijk is.

Waarvoor Wilders overigens in dit verband in elk geval wel veroordeeld zou moeten worden, is minachting van de rechtbank: die heeft hij immers vrij consequent vanaf het begin als bevooroordeeld verdacht gemaakt. Hem zou door ‘D66-rechters’ al bij voorbaat het recht op een eerlijk proces ontzegd zijn. Te denken valt ook aan zijn demagogisch knappe, maar inhoudelijk staatsgevaarlijke slotpleidooi: rechters die het wagen hem te veroordelen staan aan de foute kant van de geschiedenis, en het volk zal hen weten te vinden. De rechters werden zo als ‘vijanden van het volk’ weggezet.

De hysterische zelfoverschatting, waarmee een en ander gepaard ging – Wilders zette zichzelf neer als de vertegenwoordiger van de overgrote meerderheid van de bevolking, waar hij nooit meer dan een zesde van de stemmen heeft gehaald en ook geen serieuze peiling hem nu wezenlijk meer belooft – is hem vergeven.  Onacceptabel is vooral dat hij, door de objectiviteit van de rechtspraak als zodanig in twijfel te trekken, doelbewust een volgend basisprincipe van de democratische orde – de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht in samenhang met de scheiding der machten – ondermijnt. Dat valt vooral een lid van de wetgevende macht zwaar aan te rekenen.

Wat dan specifiek de gewraakte ‘minder, minder’-uitspraken van Wilders betreft, zal vermoedelijk het georkestreerde karakter van de bewuste bijeenkomst zwaar wegen: het betrof geen ongelukkige verspreking in het heetst van de strijd of zo, maar ophitsing met voorbedachten rade.

Ook de later door Wilders aangebrachte nuanceringen – ‘eigenlijk bedoelde ik dit en dat’ – lijken mij daarom weinig hout te snijden. Er klonk wat er klonk, en het was op dat moment ook precies zo bedoeld. Zich dan naderhand, zoals Wilders doet, achter de pretentie van een andere intentie verschuilen, is laf, en het verwijt aan Mark Rutte, dat hij voor bang geworden Marokkaanse kinderen opkwam, onheus.

Blijft de vraag: mag je publiekelijk op deze manier de wens uitspreken, dat er van bepaalde groepen mensen minder zijn? Wat als hij ‘minder joden’, ‘minder zwarten’ of ‘minder homo’s’ had geroepen? Of ‘minder moslims’? Een belangrijk criterium zal daarbij zijn in hoeverre het om (nagenoeg) onveranderbare eigenschappen van afzonderlijke mensen gaat, in hoeverre het tot een bepaalde groep behoren dus niet op een bewuste persoonlijke keuze berust.

Bij ‘zwarten’ is dat, net als bij ‘vrouwen’, evident, bij ‘Joden’ (voor zover het, conform het moderne anti-semitisme, om afstamming, en niet, conform het oudere anti-judaïsme, om geloof gaat) ook. Met de kanttekening dat het geslacht dankzij moderne medische technieken de facto niet meer volledig onveranderlijk is, maar tegelijk niemand zal eisen dat iemand het eigen geslacht verandert.

Het ‘homo zijn’ wordt tegenwoordig in het Westen ook als een onveranderlijke eigenschap beschouwd, waaraan je ‘dus niets kunt doen’. Een kleine religieuze christelijke minderheid denkt daar overigens nog anders over – en nog maar een paar generaties terug gold dat eveneens voor de overgrote meerderheid. Van een min of meer aangeboren, of tenminste al vroeg vastliggende homoseksuele identiteit wil men in die kringen niet weten, en de (als ‘tegennatuurlijk’ verworpen) homoseksuele daad geldt dientengevolge als een eigen keuze van het individu, dat daarop dan ook (moreel en juridisch) aangesproken kan worden.

Dat laatste geldt ook voor veel niet-westerse culturen. In dat opzicht is er mondiaal sprake van een interessante vorm van stuivertje wisselen, waar het geloof en geaardheid betreft. Geloof – en dat zou voor een ‘minder moslims’ – relevant zijn, zien wij in het Westen tegenwoordig, anders dan geaardheid, als een vrijwillige keuze: het valt daarmee al snel in dezelfde categorie als politieke overtuiging (‘minder liberalen’). Daar wordt in bijvoorbeeld de Arabische wereld precies omgekeerd over gedacht: seksuele geaardheid wordt niet erkend, wat de ‘tegennatuurlijke’ geslachtsdaad strafbaar maakt, en geloof geldt als min of meer aangeboren. Het is vaak strafbaar om het geloof van je voorouders voor een ander in te ruilen en bekeringspogingen leiden tot grote maatschappelijke onrust.

In het licht van het voorgaande is het aannemelijk dat Wilders ‘minder Marokkanen’ voor de rechtbank eerder als strafbaar zal gelden dan eerdere islamofobe uitspraken van hem, omdat het nu in de categorie onveranderlijke eigenschappen thuishoort – aan afstamming kan immers niemand iets doen.

Een bulldozer tilt puin en huisraad op in een van de straten van de Syrische stad Kobani. Een jongetje en een oude man kijken toe. Bij het beeld is geen commentaar. Je hoort alleen de zware dieselmotor van de bulldozer. Dan zie je tussen het puin iets wat op een arm lijkt, in een blauwe mouw. De bulldozer rijdt een stukje naar achteren en graaft opnieuw, nu dieper. Dan komt een half lichaam tevoorschijn, twee armen en het hoofd van een jonge vrouw in een door het stof vaalblauwe jurk. De bewoners van Kobani graven gestaag de lichamen op van onder het puin van hun stad. Het zijn beelden die wij in Nederland niet te zien krijgen. Te macaber om te tonen aan de Nederlandse kijkers, zo vlak na de avondmaaltijd in de comfortabele huiskamer.

De documentaire Radio Kobani van regisseur Reber Dosky, die onlangs in première ging op het internationale documentairefilmfestival in Amsterdam IDFA (International Documentary Film Festival Amsterdam), toont niet de oorlog in Syrië, maar dat wat er ná de oorlog gebeurt. De gevluchte mensen keren terug naar hun grotendeels kapotgeschoten stad en proberen het leven weer op te pakken. Ik heb de afgelopen jaren al honderden uren Syrisch nieuws gekeken via CNN, BBC en NOS en erover gelezen via de berichtgeving van The New York Times en andere media, maar toch heb ik duidelijk een belangrijk deel van het verhaal gemist.

In de documentaire krijgen we het perspectief van een meisje van begin twintig die samen met een paar vriendinnen na de bevrijding van de stad een lokaal radiostation in Kobani is begonnen: Radio Kobani. Ze doen het op een manier zoals alleen jonge mensen dat kunnen. Ze zetten de microfoon aan, gaan praten en zetten een muziekje op. Terwijl ze dat doen kijken ze met een half oog naar hun smartphone. Ze zijn heel serieus als ze hun interviews doen, maar even later weer heel ontwapenend als ze het hebben over de jongens die ze leuk vinden. Het contrast tussen deze meisjes die energiek hun leven weer oppakken en de finaal kapotgeschoten en gebombardeerde huizen en de lijken die nog overal gevonden worden is groot.

In de documentaire wordt af en toe het beeld teruggespoeld naar de gevechten in de stad voor de bevrijding. In die beelden staat de stad nog grotendeels overeind. De Koerdische strijders veroveren huis voor huis en straat voor straat Kobani terug op de IS-strijders. Soms roepen ze Amerikaanse luchtsteun in om posities te bombarderen. De menselijke prijs is hoog, want ook veel burgers bevinden zich in het vijandelijke gebied dat moet worden veroverd.

Wij zien dagelijks beelden van kapotgeschoten steden en lezen over het aantal burgerslachtoffers. Wij denken vervolgens dat het nooit meer goed gaat komen met Syrië. De meisjes van Radio Kobani laten ons echter zien dat er altijd hoop is. Er zullen altijd weer jonge mensen op staan die voorop gaan, omdat hun leven nog moet beginnen en zij het zich niet kunnen veroorloven om het op te geven. Zij leven vooruit, en dat is blijkbaar net zoals oorlog voeren, ook een oeroude menselijke eigenschap.

Opvallend is, om te beginnen, dat een deel van de betrokkenen helemaal niet met de term ”allochtoon” zit. De Volkskrant peilde onlangs de stemming op Rotterdam Centraal en portretteerde kort reizigers uit de ”doelgroep”.

Twee van hen verklaarden zich expliciet tegen ”allochtoon” – een Molukse en een Marokkaanse Nederlander – en een derde, een Filippijnse Nederlander, vond het alternatief ”migrant” ook beter, ”minder stigmatiserend”.

Twee vonden het duidelijk onzin, iemand met een Pools-Surinaamse en iemand met een Antilliaanse achtergrond. De Pools-Surinaamse Nederlander: ”De term allochtoon heeft me nooit gestoord. Wat wordt het? Migrantenachtergrond? Beetje apart woord. Klinkt als: je komt niet van hier. Dan liever allochtoon.” De Antilliaanse Nederlander: ”Allochtoon is toch niet negatief? Niet de woorden, maar de mensen moeten veranderen.”

En een Chinese Nederlander verklaarde: ”Hoe dan ook, mensen hebben een achtergrond. De beelden verander je niet met een ander etiket.”

Zoals de Filippijn opmerkte, met ”migrant” benoem je iemands achtergrond toch ook weer. Ik denk dat Chinese en Antilliaanse Nederlanders het meest bij de kern van de kwestie komen. Laat immers ”allochtoon” indertijd juist in het spraakgebruik van de overheid terecht zijn gekomen, om – inmiddels – beladen begrippen als ”gastarbeider”, ”vreemdeling” en ”buitenlander” te vervangen. Dat kwam ook, omdat die niet langer meer de lading dekten: van tijdelijke werknemers die na een aantal jaren werken in West-Europa naar hun vaderland hoopten terug te keren, waren de meeste Turken en Marokkanen mede als gevolg van de gezinshereniging de facto blijvende immigranten geworden. Iemand na een verblijf van decennia nog als ‘vreemdeling’ betitelen, krijgt iets vreemds. En aangezien velen intussen ook een Nederlands paspoort hadden, volstond de juridische term ‘buitenlander’ inmiddels evenmin.

Tegen ”allochtoon” valt inmiddels zeker best wat in te brengen. Het is overigens als zodanig een neutraal woord, als tegenhanger van ”autochtoon”, en betekent letterlijk dat iemand van elders komt. Dat geldt ook voor een Amsterdammer die per abuis in Rotterdam verzeild raakt – ja, zelfs zoiets komt voor! – want die is ook daar een ”allochtoon”. In de praktijk zal men dat woord alleen niet snel voor import-Rotterdammers uit de rest van Nederland gebruiken, maar het begrip ”autochtone Rotterdammer”, voor degenen die er geboren en getogen zijn, juist weer wel vrij vaak.

Als het etniciteit betreft valt het volgende op: het woord wordt meestal voor mensen met een niet-Europese achtergrond gehanteerd, en zelden voor (ex-)Belgen of (ex-)Duitsers. Soms wordt, om geen misverstand te laten bestaan op wie men doelt, expliciet van ”niet-westerse allochtonen” gesproken. De term ”westerse allochtoon” kom je overigens zelden tegen. Daartoe schijnen merkwaardigerwijs ook mensen uit Japan en Indonesië gerekend te worden – landen die toch echt ver in het oosten liggen – en mensen uit Suriname en de Antillen – op het westelijk halfrond – weer niet. Kortom, verwarring alom.

Wat die verwarring vergroot, is dat ook nog eens een deel van degenen die als ”allochtoon” betiteld wordt, zelf helemaal niet meer van elders komt, maar hier geboren is: de kinderen van ”allochtone” ouders. Dat leidt tot het gebruik van allerlei extra adjectieven, als tweede en derde generatie ”allochtonen” voor de kinderen en kleinkinderen van migranten.

Wat dan te doen met etnisch gemengde huwelijken? Volgens de gangbare definitie volstaat voor ”allochtoon-zijn” – en voortaan voor ”Nederlander met een migratieachtergrond” – dat één van de ouders uit het buitenland komt. Volgens dat criterium hoor ik daar zelf ook toe, ofschoon mijn grootouders van vaderszijde zich al 24 jaar voor mijn geboorte vanuit Duitsland in Nederland vestigden.

Ook Willem-Alexander is dan een ”allochtoon”, net als Amalia, Beatrix, Juliana en alle regerende Oranjes voordien, zowel de koningen als de stadhouders: die zijn namelijk generaties lang allemáál over de grens getrouwd. Er vloeit echt heel weinig Neêrlands bloed door hun aderen (volgens de gegeven definitie maximaal 1 op de 1.024 druppels bij de huidige koning zelf), om de titel van het oorspronkelijke Nederlandse volkslied van 1817 te citeren, dat pas in 1932 –  misschien omdat het anders langzaamaan voor het koningshuis te pijnlijk werd? – door het Wilhelmus is vervangen.

De term ”allochtoon” is inderdaad inhoudelijk discutabel geworden, maar zal met het alternatief het beoogde effect – een positieve connotatie – bereikt worden? Dat valt te betwijfelen. Om te beginnen, of het überhaupt zal inburgeren: het is namelijk een mond vol. Ik zal het daarom zelf niet snel in mijn stukjes gaan gebruiken – je wilt voor de leesbaarheid niet een halve zin, maar gewoon één term, en bovendien kost dat kostbare ruimte in de krant.

Of de inhoud door een nieuwe term wel een positieve kleur zal krijgen? De ervaring wijst op het tegendeel. Denk aan de tritsbegrippen – ouden van dagen, bejaarden, senioren, ouderen, enzovoorts – die we achteréénvolgens voor mensen op leeftijd zijn gaan gebruiken. Zolang het beeld van de groep negatief is, verandert dat niets, en krijgt ook de nieuwe term al snel de oude kleur. In dat opzicht heeft die Antilliaanse Nederlander gelijk.

Honderden bouwvakkers zijn sinds in Qatar in 2011 de voorbereidingen van start gingen als gevolg van de barbaarse werkomstandigheden omgekomen. Zij die het wel overleefd hebben, konden vaak naar hun salaris fluiten en konden vervolgens omdat zij schulden waren aangegaan geen kant meer op. De FIFA is nu, met steun van onder meer de Nederlandse FNV, door enkele gedupeerden.

Met de toekenning van dit WK aan een land zonder enige voetbaltraditie en een voor voetbal ongeschikt klimaat, was als zodanig uiteraard al alles mis. Net als in het geval van de toewijzing van het WK van 2018 aan Moskou, bewijst het vooral hoe door en door corrupt de FIFA is – en er is weinig reden om aan te nemen dat dat na de val van Sepp Blatter werkelijk veranderd is.

Niet inhoudelijke argumenten, maar omkoopmiljoenen gaven bij de keuze van de locatie buiten twijfel in beide gevallen bij de FIFA de doorslag. Zowel Rusland als Qatar waren bereid om aan de stemgerechtigde voetbalbobo’s de sommen te betalen die nodig waren om de desbetreffende kandidaat van voldoende steun te verzekeren. Tegelijk hebben de regeringen in beide landen minder last van publieke opinie die zeurt over speciale faciliteiten en voorrechten voor het FIFA-directoraat.

Hoe idioot de keuze voor Qatar als WK-organisator was, bleek al snel na de toewijzing, toen de voetballers gingen protesteren tegen het vooruitzicht hier in de zomer, met temperaturen van ver boven de veertig graden, te moeten gaan spelen – een lot dat recent ook talloze profwielrenners trof, want Qatar had voor dit jaar ook het WK wegwielrennen opgekocht. Om de steeds heftiger kritiek de wind uit de zeilen te nemen, werd het WK voetbal voor 2022 uiteindelijk naar de winter verplaatst. Doden zullen er zo onder de voetballers wel niet vallen.

Die zijn als gezegd intussen wel, vele honderden in totaal, gevallen onder de bouwarbeiders die dit voetbalfeestje fysiek mogelijk moesten maken. Dat zij, als gevolg van onmenselijke arbeidstijden en arbeidsomstandigheden, bij honderden vielen, was al langer bekend. Eigenlijk al vanaf het begin kwamen er verontrustende berichten naar buiten. Zij waren tot dusver echter geen reden voor de FIFA of de aanstaande voetballers om aan de bel te trekken.

Sport en politiek moeten gescheiden blijven, zo heet het dan. Maar sport ís politiek – zeker in het soort autocratieën als Qatar dient sport vooral het prestige van het regime. Dat was al zo bij de Olympische Spelen van Berlijn van 1936, die in de praktijk tot meerdere glorie van Hitler dienden. In 1956 en 1980 had men in sommige westerse landen het probleem beter door, wat leidde tot boycotacties vanwege de Russische inval in Hongarije en Afghanistan. Dat hierbij wel van enig meten met twee maten sprake was – de Amerikaanse inval in Irak heeft nooit tot een westerse sportboycot geleid – is uiteraard een tweede.

Met dictaturen als zodanig zat de sportwereld wat minder in zijn maag. Peking 2008 werd een feestje, waarbij het regime China van haar meest schoongepoetste kant liet zien. En Sotsji 2014 mondde in het Holland Heineken House uit tot een gezellig bier-onderonsje tussen Poetin, Rutte en het Koninklijk Huis. Na de MH17-ramp een paar maanden later zal daar met gemengde gevoelens op zijn teruggekeken, maar getuige de hartelijke ontvangst een paar maanden eerder waren de gevoelens toen nog behoorlijk warm. Als het aan werkgeversvoorzitter Hans de Boer ligt, worden ze dat op korte termijn opnieuw, want de handel gaat voor.

Dat geldt vanouds eveneens voor de verhouding van het Westen tot het Midden-Oosten, tenminste voor die landen die gelden als lid van het westerse kamp. Net als Saoedi-Arabië, waar de mensenrechtensituatie ook recent eindelijk eens onder vuur is komen te liggen, behoort ook Qatar daartoe. Vanwege de olie kijkt het Westen hier vanouds weg. Zeker: de eerste verantwoordelijkheid voor de semi-slavernij die in zulke landen bestaat, ligt bij de regeringen van die landen zelf. Maar wie handel drijft en zo producten koopt die onder mensonterende omstandigheden zijn gefabriceerd, maakt zich wel medeplichtig.

Dat geldt dus ook voor de FIFA, waarbij de FIFA-bonzen zich door de verkoop van het WK aan Qatar persoonlijk hebben verrijkt. Bij die verkoop hebben zij nagelaten garanties te verlangen, dat de bouwarbeiders fatsoenlijk behandeld en betaald zouden worden. Dat is nagelaten, en dat valt de FIFA dus te verwijten – en in combinatie met de bedragen die de FIFA-leden zelf hebben gevangen, is dat extra wrang.

De wantoestanden in Qatar hadden voldoende reden moeten zijn om de toewijzing te herroepen. Dat zal ongetwijfeld niet gebeuren, daarvoor zijn de politieke belangen te groot. Vermoedelijk wacht de FIFA dan bovendien een forse schadeclaim. Om herhaling te voorkomen, heeft een proces waarbij de FIFA-bestuur aansprakelijk wordt gesteld, vast een heilzaam effect. Los van de FIFA kunnen natuurlijk ook alle Europese en Amerikaanse voetbalclubs gezamenlijk besluiten uit Qatar weg te blijven. Dan mag daar straks het elftal van Qatar meteen de finale tegen dat van Rusland spelen, en kijkt daarnaar geen hond.

In Turkije werd het allemaal niet gewaardeerd. Een journalist van de nieuwzender AHaber, een spreekbuis van Erdogan, belde mij, vroeg mij of ik de auteur van genoemde column was, een beetje een bizarre vraag, en – eveneens een bizarre vraag– of ik achter de inhoud van mijn column stond. Ik gaf bevestigend antwoord op beide vragen. De man bleef verder vaag over zijn bedoelingen, maar in de middag verscheen een filmpje op YouTube waarin de column centraal stond. Hoofdgedachte van het filmpje was evenwel niet zozeer de inhoud van de column, maar het feit dat de redactie van Zaman Vandaag deze ‘profeetlasterende column’ geplaatst had. De column paste prima in de anti-Gülen-campagne van AHaber. Eén en ander vond overigens twee weken voor de couppoging plaats.

Het filmpje en de begeleidende teksten gingen al gauw viraal in Turkije en de doodsbedreigingen aan het adres van Zaman Vandaag en haar hoofdredacteur waren niet van de lucht. Het was zeer bedreigend en buitengewoon onaangenaam, ook voor mij, om mijn naam genoemd te zien in een regelrechte haatcampagne tegen Zaman Vandaag. Toen besloot de hoofdredacteur van Zaman Vandaag dat het beter was als ik voorlopig maar niet meer zou schrijven voor de krant. Ik stemde daar schoorvoetend mee in, maar begreep wel dat veiligheid voor alles stond. Dat schoorvoetende zat hem dus niet in de veiligheidsoverwegingen van de hoofdredacteur, maar meer vanwege het feit dat mijn mond gesnoerd werd door intimidatie vanuit Turkije. Zo lang is dus de arm van Erdogan .

De zomer verliep verder rustig, maar het zat me niet lekker. De persvrijheid beknot door intimidatie. Ik vond dat het grote publiek op de hoogte moest zijn van deze schandalige inbreuk en nam contact op met Trouw, de krant die eerder ook al rapporteerde over het thema islam en homoseksualiteit naar aanleiding van de Orlando-aanslag.

De krant schreef erover in een artikel en interviewde daarvoor de hoofdredacteur van Zaman Vandaag en mijzelf. En dan zie je dat de media weer helemaal hun eigen interpretatie van gebeurtenissen geven want de journaliste legde het accent op een vermeende controverse tussen de hoofdredacteur en mijzelf. Nu was er ongenoegen bij mij, zeker wel, maar die gold dus vooral de inperking van de persvrijheid en niet de terechte noodzaak de veiligheid te waarborgen. Maar op de dag van de publicatie van het artikel lag de nadruk van de diverse reacties op de gebeurtenissen meer op het ”Berufsverbot” zoals The Post Online ze labelde dan de schandalige inbreuk die het Erdogan -bewind deed op de persvrijheid in Nederland.

Als je geschoren wordt moet je stil zitten, maar op een gegeven moment is de kin glad en de bakkenbaarden getrimd. Gelukkig was er ook veel aandacht voor de achterliggende ontwikkelingen rond deze gebeurtenissen. Dezelfde The Post Online interviewde mij en daarmee corrigeerde ze het beeld als dat er sprake was van een intern conflict en ook De Telegraaf rectificeerde, onder andere omdat ook de hoofdredacteur van Zaman Vandaag publiekelijk uit de doeken deed hoe de zaken ervoor stonden en dat hij altijd het voornemen had gehad mij weer ‘in dienst te nemen’. Waarvan dus akte in deze column. Tegelijkertijd heb ik de gelegenheid te baat genomen om de bredere tekst over islam en homoseksualiteit op basis waarvan de gewraakte column is geschreven, te laten vertalen in het Engels, Turks en Arabisch en deze tekst online te zetten (janjaapderuiter.eu). Op de dag van de publicatie van het Trouw-artikel werd de tekst honderden keren bekeken.