‘Honderd jaar geleden konden we consequenties van fascisme niet overzien, nu kunnen we dat wel.’

Is het fascisme teruggekeerd in Europa? Is het Hongarije van Viktor Orban een fascistische staat? Zijn Thierry Baudet en Geert Wilders fascisten? Het Amsterdamse debatcentrum De Rode Hoed organiseerde hierover op maandag 14 januari een debat. GroenLinks-Europarlementariër Judith Sargentini en NRC-journalist Hubert Smeets kruisten de degens met Rob Riemen, directeur van het Nexus Instituut en auteur van het roemruchte pamflet De eeuwige terugkeer van het fascisme (2010). De Kanttekening was erbij en doet verslag.

Een lege ideologie

Acht jaar geleden schreef Rob Riemen een geruchtmakend boek waarin hij betoogde dat het fascisme terug is van nooit echt weggeweest. Er was toentertijd veel kritiek op Riemens verhaal. Zo zou hij populistische partijen te makkelijk als fascistisch bestempelen, waarmee hij volgens critici het debat doodsloeg. Riemen is echter aan zijn standpunt blijven vasthouden en gelooft hier nu des te vuriger in. In zijn speciaal voor deze debatavond geschreven toespraak, die een geactualiseerde versie is van zijn pamflet van toentertijd, legt Riemen aan de hand van talloze historische en literaire voorbeelden uit waarom het zijns inziens vijf voor twaalf is. ‘Honderd jaar geleden, in maart 1919, richtten Mussolini en de zijnen in Italië de fascistische partij op. Op dat moment wisten ze nog niet wat ze allemaal teweeg zouden brengen. Dat veel mensen, waaronder ook kunstenaars en intellectuelen, door het fascisme verleid zouden worden. (…) Honderd jaar geleden konden we consequenties van fascisme niet overzien. Nu kunnen we dat wel. We moeten wat doen, want de politieke vrijheden, die ons in staat stellen om wat te doen, functioneren nog wel.’

Rob Riemen bekijkt het fenomeen fascisme vanuit het perspectief van een cultuurcriticus en laat zich inspireren door de Nederlandse intellectueel Menno ter Braak (1902-1940), die in 1937 het essay Het nationaal-socialisme als rancuneleer schreef. Fascisme wil volgens Riemen de existentiële vragen van het menselijk bestaan beantwoorden,  maar doet dit door een beroep te doen op de laagste instincten van de mens: wellust, agressie en haat. Echt fascisme is in Riemens ogen dan ook een lege ideologie, puur nihilistisch, puur gericht op het bevredigen van de vulgaire behoeftes van de mens. Doel van het fascisme is volgens Riemen om mensen verslaafd te maken, iets wat Aldous Huxley in zijn roman A brave new world heel goed zag.

Echte democratie daarentegen richt zich, aldus Riemen, op het hogere, het schone en het goede. ‘Democratie is in essentie een elitaire beweging, in de beste zin van het woord, die zich ten doel stelt om de mens te verheffen.’ Als cultuurcriticus die staat in de traditie van Menno ter Braak en José Ortega y Gasset (Spaanse filosoof, 1883-1955), vindt Riemen dat we wat vaker een boek moeten pakken in plaats van de krant. Van massademocratie, die luistert naar de nukken en grillen van het volk, moet hij niets hebben. Die vorm van democratie is volgens hem niet echt en leidt juist tot fascisme.

Een nieuwe religie

Riemen vat het fascisme dus heel breed op. Vandaar dat Viktor Orban, Thierry Baudet, Geert Wilders, Donald Trump en andere populistische politici in Riemens optiek ook fascisten zijn. Het element van geweld, volgens veel politicologen een cruciaal onderdeel van fascisme – waarmee fascisme zich principieel onderscheidt van populisme – wordt door hem van ondergeschikt belang geacht. Geweld is volgens Riemen niet slechts het grijpen naar wapens en het voeren van straatgevechten met politieke tegenstanders – wat Mussolini’s Zwarthemden en Hitlers Bruinhemden deden – maar ook agressieve retoriek. De scheidslijn tussen retoriek en geweld moeten we niet te scherp trekken, vindt Riemen. Hij wijst op de moord op de burgemeester van de Poolse stad Gdansk, die op 14 januari van dit jaar werd neergestoken. ‘Als het bloed eenmaal is gevloeid, zal het niet stoppen.’

Bovendien heeft fascisme in de opinie van Riemen alles met domheid te maken. Hij bedoelt hier niet mee dat laagopgeleide mensen allemaal fascisten zijn, want domheid is volgens hem een morele keuze, een wijsheid die Riemen bij de Duitse theoloog en antifascistische verzetsstrijder Dittrich Bonhoeffer (1906-1945) vandaan heeft. De achterban van Thierry Baudet bestaat voor een groot deel uit hoogopgeleide, jonge mensen. Mussolini werd gesteund door veel kunstenaars en intellectuelen. ‘In de jaren twintig moesten Italiaanse intellectuelen een loyaliteitsverklaring aan Mussolini afleggen. Slechts tien mensen weigerden om dit te doen.’ En de nazi’s kregen de steun van de beroemde filosoof Martin Heidegger. Riemer: ‘Juist intelligente, hoogopgeleide mensen kunnen zich laten regeren door domheid. Omdat ze verblind zijn.’

Riemen stelt ten slotte dat onze samenleving in essentie niet anders is dan vroeger. De menselijke natuur is hetzelfde gebleven. Omdat religie een veel minder prominente plek heeft in onze samenleving, is er volgens hem een leegte ontstaan, die het fascisme als nieuwe religie probeert op te vullen. Vanwege de groeiende economische onzekerheid, die veel mensen in hun bestaanszekerheid treft, rukt het fascisme op. Riemen noemt naast Hongarije ook Brazilië, Polen, Rusland, Turkije, Venezuela (dit land heeft een linkse regering, red.) en de Verenigde Staten als voorbeelden. Riemen vindt dat we het beestje bij de naam moeten noemen. ‘Populisme, rechts populisme, autoritair populisme en alt-right, dit zijn nieuwe termen die bedacht zijn om het maar niet over fascisme te hebben.’ Dat moeten ook de lezers van kwaliteitskranten, het publiek dat bijeenkomsten van De Rode Hoed bezoekt, inzien volgens Riemen. Onze samenleving is ziek, concludeert hij. ‘Als we onze samenleving beter willen maken, moeten we de juiste diagnose stellen.’

Medische metaforen en sterke mannen

Hubert Smeets en Judith Sargentini onderschrijven Riemens cultuurkritische diagnose van de samenleving niet. Smeets heeft vooral grote moeite met de medische metaforen die Riemen hanteert. ‘Als je deze beeldspraak gebruikt, dan doe je precies hetzelfde als je tegenstanders. Fascisten diagnosticeerden de samenleving ook als ziek en wilden de kanker uit de samenleving wegsnijden – de mensen die ongewenst waren.’ Volgens Smeets moet je het fenomeen fascisme met een politieke bril analyseren, niet met een culturele bril. ‘Dat het fascisme in de jaren dertig zo succesvol was, kwam niet omdat de samenleving ziek was, maar omdat de democratische krachten hadden gefaald.’

Sargentini kiest als politica voor een praktische benadering. ‘Als je in gesprek wilt blijven met iedereen, moet je niet allemaal etiketten gaan opplakken. Als je populisten fascisten noemt, dan luistert niemand meer naar je. Partijen als VVD en CDA willen dan niet meer met mij praten. Ik spreek daarom liever over totalitaire tendensen en regimes die steeds autoritairder worden. Dat is al erg genoeg en dat moeten VVD en CDA ook meer inzien.’ Sargentini is voorts nieuwsgierig hoe het komt dat Orban, Poetin, Bolsonaro enzovoort zoveel bijval krijgen. ‘Waarom heeft een ‘sterke man’ zo succes? En waarom zet een ‘sterke man’ telkens een nieuwe stap om de democratie verder in te perken?’

De GroenLinks-Europarlementariër vindt dat we moeten kijken naar de wensen en behoeftes van mensen die ervoor kiezen om op partijen als Fidesz (de partij van Orban) te stemmen. Ze wil deze groepen kiezers niet afserveren. ‘Dat veel mensen in Hongarije boos zijn, dat snap ik. Dat is ook terecht. Ik snap ook wel dat ze op Fidesz hebben gestemd, die deze mensen allemaal mooie dingen heeft beloofd. Dankzij Fidesz is de kinderbijslag omhoog gegaan. Voor de armere groepen heeft Fidesz wat dat betreft echt het verschil gemaakt.’ Sargentini is uiteraard wel uiterst kritisch op Fidesz en Orban: ‘Als ik naar Hongarije kijk, dan zie ik dat in acht jaar tijd de democratie en de rechtsstaat zijn geërodeerd. Hoe verder weg mensen wonen van de hoofdstad, hoe minder informatie ze krijgen. Buiten Boedapest hoort niemand van de demonstraties tegen het regime, omdat de meeste media in handen van de regering zijn.’ Het ergste vindt Sargentini echter dat Europa veel te laat heeft ingegrepen. ‘Dit is al acht jaar aan de gang. Orban heeft zeven jaar ongestoord zijn gang kunnen gaan en pas nu doen we wat. Lange tijd dachten veel politici dat Orban vast wel tot de orde zou worden geroepen door het Europees Hof voor de Rechten van de Mens. Die houding was veel te passief.’

Smeets hoopt, geïnspireerd door Rob Riemen en Menno ter Braak, dat er een brede coalitie tegen extremisme komt. Hij doet hierbij een beroep op het ‘Comité Waakzaamheid’ en ‘Eenheid door Democratie’, twee democratische, anti-totalitaire bewegingen uit de jaren dertig van de vorige eeuw. De meeste Nederlanders steunen nog steeds gematigde partijen, volgens Smeets is dat hoopgevend. ‘De partijen op de vleugels wekken de indruk dat zij de stem des volks vertegenwoordigen, maar dat is niet zo. Ze krijgen alleen meer aandacht. Het Nederlandse volk heeft niet met één stem gesproken tijdens het Oekraïne-referendum van 2016. Op dit moment hebben de populisten nog geen vijfentwintig procent van de parlementszetels in handen. Vijfenzeventig procent van Nederland stemde niet-populistisch. Die kiezers krijgen in de media helaas niet de aandacht die ze verdienen. De grote partijen in ons land zijn zoekend. Tot 2002 hadden CDA, VVD en PvdA hun electoraat redelijk onder controle, toen kwamen Pim Fortuyn, Geert Wilders en Thierry Baudet. Dat de grote partijen kritisch bij zichzelf te rade gaan en willen weten wat de mensen beweegt die op de populisten stemmen, is terecht. Maar dat betekent niet dat je de populisten moet napraten.’

Zo belangrijk als de haven is voor Rotterdam, zo cruciaal was ooit de jenever voor Schiedam. De sterke drank maakte het stadje in de achttiende eeuw wereldberoemd, maar ook roetzwart van de rook. De Kanttekening trok naar Schiedam om te kijken wat er nog over is van dit roemrijke verleden.

Wie zoekt naar het jeneververleden van Schiedam, komt al snel uit bij het Jenevermuseum aan de Lange Haven. Gezeteld in de oude distilleerderij De Locomotief biedt het museum een mooie mix van informatie en interactie. Zo mogen bezoekers zelf een fles jenever bottelen op ambachtelijke en handmatige wijze. Pronkstuk is de historische branderij die niet zou misstaan in een Charles Dickens-film. Het museum maakt hier zelf nog altijd zo’n tweeduizend liter moutwijnjenever op oer-Hollandse wijze onder de naam Old Schiedam. Dit houdt onder andere in dat er geen industriële blanke alcohol wordt gebruikt. Rutger Vismans is als stoker in opleiding medeverantwoordelijk voor het productieproces. Zelf kwam hij in Bierhuis De Klomp te Delft voor het eerst echt in aanraking met jenever. ‘Ik had eerst hetzelfde idee als veel mensen, dat jenever een oudelullendrankje is voor je opa.’ Het glaasje sterke drank smaakte naar meer en al snel had Vismans een bescheiden collectie in huis. Het idee om zelf te gaan stoken kwam een paar jaar later toen Vismans zich realiseerde dat een leven als commercieel ingenieur hem niet gelukkig zou maken. Aangemoedigd door zijn vriendin ging hij op zoek naar een baan als passie. Al snel ging de blik richting de drankkast met dertig verschillende flessen jenever en de droom van een eigen stokerij was gekiemd. ‘Het stoken van jenever is bezig zijn met iets puurs van granen en water alleen’, verklaart hij nuchter.

In tegenstelling tot wat sommige mensen denken, drinkt Vismans als stoker niet meer sterke drank dan vroeger. Op zijn handen rekent hij uit dat hij gisteren twee glaasjes heeft gedronken en daarvoor een hele week niet. Volgens Vismans is er ook een groot verschil tussen jenever zuipen en jenever drinken. ‘Dat eerste is zo snel mogelijk drank naar binnen klokken en gaan. Dat tweede gaat om een goede ambiance waarbij je de tijd neemt voor een glas.’ Ook tijdens de rondleiding blijkt hoe gepassioneerd Vismans is over het ambachtelijk stoken van oude jenever. Smakelijk vertelt hij over het beslag dat zelf gemaakt wordt en hoe rogge zorgt voor een mooie combi van appeltjes en rozijn. Grote namen binnen de distilleerwereld passeren de revue, zoals Silvius de Boeve, die ontdekte hoe je ingrediënten kunt scheiden tijdens het stoken en hoe je die later weer bij elkaar voegt. Het verhaal van de jenever ontpopt zich ook al snel als het levensrelaas van Schiedam zelf en eigenlijk dat van heel Nederland. Een kleine en compacte gemeenschap die zichzelf uit een moerasdelta worstelt middels handel en nijverheid. ‘Jenever mag ook alleen in Nederland, België en een paar plekken in Duitsland en Frankrijk gemaakt worden’, laat Vismans zich halverwege het gesprek ontvallen. In zijn stem klinkt de trots door van een ambachtsman die waarde hecht aan kwaliteit en traditie. Het is een faam die ook in de rest van de stad gevoeld wordt. Niet voor niets wordt het museum ook financieel gekoesterd door de laatste grote distilleerders van Schiedam. Zo is het terrein waar het museum zich op bevindt in handen van destilleerderij Kuijpers. Op de zolder van het museum leren we dat spreekwoorden als ‘De maat is vol’ en ‘Aan de strijkstok blijven hangen’ ook een band hebben met jenever. Ze komen uit dezelfde tijd dat zakkenwassers en zakkenvullers nog dagarbeiders waren en geen scheldwoorden. Al dat graan waar de jenever mee werd gestookt, moest immers met de hand vanuit de schepen naar de distilleerderij worden verscheept.

De Schiedamse jenever wekte ook al snel de interesse van de buitenwereld, waar de drank vele spin-offs kreeg. Zo zijn bijna alle cocktails volgens Vismans ooit begonnen met jenever als basis. Ook in het Verenigd Koninkrijk werd de drank een succes. ‘Engelse soldaten kregen voordat ze het strijdveld opgingen een borrel, dat was jenever. Dutch Courage noemden ze dat’, vertelt Vismans. De kwaliteit van de drank ging aan de overkant van het kanaal gaandeweg wel achteruit. Zo werd er op een gegeven moment steeds meer jeneverbes aan het brouwsel toegevoegd om de slechte kwaliteit van de moutwijn te verdoezelen. ‘Later is dat proces verfijnd tot wat nu gin is’, weet Vismans. Grappig genoeg zorgt de toenemende populariteit van gin ook voor een hernieuwde interesse in jenever. Met een afzet van 12.4 miljoen liter was jenever altijd al de meest populaire drank van Nederland, maar dat is vooral de jonge jenever. Kenners zweren daarentegen meer bij oude jenever die veel kruidiger smaakt, maar dus een stuk minder verkocht wordt. Het verschil tussen deze twee heeft overigens niets met leeftijd te maken, maar met de hoeveelheid moutwijn. Minder dan vijftien procent maakt jenever jong en meer dan vijftien procent oud. Daarnaast is er ook korenwijn die op zijn minst eenenvijftig procent moutwijn bevat. ‘Distilleerderijen Ketel1 en Hooghout zijn steeds meer bezig met jonge jenever voor cocktails. Oude jenever is meer het domein van kleine stokerijen’, verklaart Vismans, die zelf ook een oude jenever op de markt hoopt te brengen.

Na al deze informatie is het tijd om de Schiedamse jenever eens zelf te testen. Een paar stappen van het museum vandaan bevindt zich al eenentwintig jaar de Jeneverie ‘t Spul van Rob van Klaarwater. Het café is niet alleen de thuishaven van jeneverproeverij De Drie Glaasjes, maar ook de expositieruimte van een hoop jeneverprullaria. Op de vraag waarom hij een café is begonnen dat draait om jenever hoeft Van Klaarwater niet lang na te denken. ‘Absoluut de geschiedenis die eraan hangt en de grote hoeveelheid ambachtelijke kennis. Je hebt het over tradities van honderden jaren met uiteenlopende smaken.’ Al snel heeft Van Klaarwater een rij jenevers ingeschonken van verschillende distilleerderijen in de buurt. Voor een leek zijn de verschillende smaken moeilijk te onderscheiden, al maakt het enthousiasme en de uitleg van Van Klaarwater veel goed. Volgens de café-eigenaar zorgde de jenever ervoor dat Schiedam wel drie gouden eeuwen heeft gekend in  plaats van één. Het hoogtepunt lag hierbij volgens hem rond 1880, toen de stad zo’n vierhonderd branderijen kende. In die tijd kwam ongeveer tachtig procent van alle gedistilleerde drank uit Nederland. Dat deze nijverheid in Schiedam gepaard ging met een hoop rook en roet, nam de stad op de koop toe. ‘Mensen stikten hier misschien wel van de rook, maar ze gingen niet dood van de honger’, vertelt Van Klaarwater olijk. Volgens sommigen kreeg de stad hierdoor de naam ‘Zwart Nazareth’, anderen beweren dat het zwart symbool stond voor de verdorde ziel van de Schiedammers zelf. Vandaag de dag zijn in sommige Schiedamse stegen de roetvlekken nog altijd zichtbaar, maar van een verdorde ziel is daarentegen geen sprake meer. Van Klaarwater merkt dit vooral aan de grote hoeveelheid import uit Rotterdam. ‘En Rotterdammers zijn soms net Amsterdammers, te bang om de eigen stad te verlaten.’

De jenever in Schiedam heeft echter niet alleen maar glorietijden gekend. Vooral de Duitse bezetting zorgde voor een slechtere kwaliteit. ‘Door de wereldoorlog kreeg jenever een slechte naam. Men maakte alleen nog maar jonge jenever, omdat men de granen nodig had om te eten.’ Hierdoor kwamen er veel jenevers op de markt waar nauwelijks nog moutwijn inzat. Vanaf die tijd wordt er onderscheid gemaakt tussen oude en jonge jenever. Volgens Van Klaarwater zorgde dit er ook voor dat de jenever de reputatie kreeg als drank voor het plebs. ‘Ik haat de associatie tussen jenever en alcoholisme. Dat is in de jaren twintig ontstaan, toen we niet meer exporteerden’, vertelt de bareigenaar, die net als Vismans zweert bij nippen in plaats van achterover gooien. In de jaren zeventig kwam er een einde aan de zoektocht naar de laagste bodemprijzen en gingen distilleerders zich weer richten op kwaliteit.

Na een aantal jenevers te hebben geproefd en de verhalen die daarbij horen, neemt Van Klaarwater ons mee naar een ruimte achterin de kroeg. Hier staan nog meer jeneverattributen, die nog maar eens duidelijk maken hoe belangrijk jenever was voor de stad. Dat Schiedam hierbij ook vaak de grotere broer ten oosten voorbijstreefde, bewijst een oude jeneverfles van een destilleerderij in ‘Rotjeknor’. ‘Rotterdam near Schiedam’ staat er op het etiket. Net als Champagne en Cognac blijkt dat Schiedam vroeger een eigen merknaam was die geen verdere beschrijving nodig had. Oftewel, je bestelde een Schiedammer, geen jenever, volgens Van Klaarwater een merkrecht dat Nederland heeft verkwanseld aan de Fransen. ‘Ze zeiden: wij maken ook jenever, jullie gaan niet deponeren en dan noemen wij jullie voortaan altijd het tweede kaasland ter wereld.’ Dat jenever al vrij vroeg overal te vinden was op de wereld, bewijzen ook de kleine minikruikjes waarmee zeemannen van de VOC voor een gedeelte werden uitbetaald. Ook zijn er foto’s te zien uit Afrika waar hele bouwwerken op staan, gemaakt van jeneverflessen voor voodoo-rituelen. ‘We kwamen dan in Ghana aan met schepen om slaven te kopen en dat werd dan beklonken met jenever’, verklaart Van Klaarwater. Ook zouden Nederlandse zeevaarders volgens hem minder vaak malaria krijgen vanwege de kinabast in de jenever. Na nog een aantal glazen wordt niet alleen de ambiance steeds groter en fabelachtiger, maar ook de verhalen zelf. Gelukkig maakt dat, zittend aan de bar van Jeneverie ’t Spul, allemaal niet uit. Zowel in mythe als in realiteit is Schiedam overduidelijk onlosmakelijk verbonden met de jenever – en daar mogen ze best een beetje trots op zijn.

‘Tawhidi genereert een platform. Dat is nodig als basis om aandacht te vragen voor je ideeën, maar de islam hervormen doet hij niet. Hij zorgt met zijn controversiële ideeën juist voor polarisatie.’

Wie actief is op Twitter heeft zijn naam vast wel een keer voorbij zien komen afgelopen jaar. Mohammad Tawhidi, die zichzelf de ‘Imam of Peace’ noemt, roept hevige reacties op. Zijn fans zien in de Australische geestelijke een hervormer die afstand durft te nemen van islamitisch geïnspireerd terrorisme en kritiek heeft op misstanden binnen de islam. Zijn tegenstanders daarentegen beschouwen Tawhidi als een bondgenoot van extreemrechts, die als doel heeft om de islam zo zwart mogelijk te maken. Wie is Mohammad Tawhidi? Waarom is hij zo controversieel? Wat vinden Nederlandse socialemediagebruikers van hem? En is Tawhidi een bruggenbouwer of juist iemand die mensen tegen elkaar opzet?

Controversiële celebrity

Over zijn leven is niet heel veel bekend. Mohammad Tawhidi werd in 1982 of 1983 geboren in de stad Qom in Iran en emigreerde op zijn twaalfde naar Australië. In 2009 vertrok hij weer naar Iran om daar islamitische theologie te studeren. Hij keerde daarna terug naar Australië en werd in 2016-2017 een celebrity, dankzij enkele geruchtmakende optredens die veel media-aandacht genereerden. Tijdens zijn optredens is Tawhidi als een traditionele sjiitische imam gekleed, met een tulband en een zwarte mantel. Deze kleding geeft hem in de ogen van buitenstaanders een zeker gezag. Tawhidi’s Islamic Association of South Australia, gevestigd in Adelaide, is pas in 2016 opgezet. Het is volstrekt onduidelijk welke mensen nog meer aan deze groep verbonden zijn. De stichting moet niet worden verward met de Islamic Society of South Australia, die sinds 1955 actief is in Adelaide. Critici denken daarom dat Tawhidi’s associatie slechts op papier bestaat en Tawhidi geen moskeegangers vertegenwoordigt.

In maart 2016 zorgde Tawhidi voor veel ophef, toen een Australische man op borgtocht werd vrijgelaten nadat hij naar verluidt een islamitische vrouw had aangevallen door haar hoofddoek proberen af te rukken. In reactie hierop verklaarde Tawhidi dat als de overheid zou blijven falen haar islamitische burgers te beschermen, deze burgers in de toekomst het recht misschien in eigen handen zouden nemen. Critici zagen hierin een bedreiging, iets wat Tawhidi vervolgens stellig ontkende. De rel had Tawhidi op de kaart gezet.

De grote doorbraak kwam in februari 2017, toen Tawhidi in het televisieprogramma Today Tonight suggereerde dat islamitische extremisten in Australië een kalifaat wilden oprichten en bovendien hoopten op hoge islamitische geboortecijfers, zodat er steeds meer moslims zouden komen. In diezelfde maand verdedigde Tawhidi een christelijke ex-politicus uit Indonesië, die van blasfemie werd beschuldigd. Tawhidi verklaarde bovendien dat niet-moslims in een islamitische samenleving ook leidinggevende posities mochten bekleden. Omdat hij voor deze christelijke ex-politicus was opgekomen zou Tawhidi – aldus hemzelf – doodsbedreigingen hebben ontvangen. In mei 2017 ten slotte verscheen Tawhidi in het Australische televisieprogramma Sunrise, waar hij beweerde dat jonge moslims gepusht werden om terroristische aanslagen te plegen en dat zij geloofden dat zij daardoor in het paradijs zouden komen.

Mohammad Tawhidi was een Bekende Australiër geworden, de lieveling van rechtse media. Nu was de wereld aan de beurt. Bekende islamcritici als de atheïstische intellectueel Sam Harris en Ayaan Hirsi Ali omarmden Tawhidi als één der hunnen. Tawhidi zou een moslim zijn die de islam wilde hervormen en bij de tijd brengen. En daarvoor was het nodig om islamitisch fundamentalisme en islamitisch geïnspireerd terrorisme hard te bekritiseren. Want ‘gematigde moslims’ durven dit niet en spelen daarmee de fundamentalisten in de kaart, zo was het idee.

‘Waar is de verontwaardiging?’

Ook op Twitter begon Tawhidi zich te roeren. Dit medium leent zich perfect voor korte, vaak weinig genuanceerde statements. Tawhidi, die twittert onder de naam @theimamofpeace en nu meer dan driehonderdduizend volgers heeft, houdt zich vooral bezig met de multiculturele samenleving, de vluchtelingencrisis en, natuurlijk, de islam. Zijn tweets zijn ongepolijst van toon en roepen dikwijls emotionele reacties op. Zo twitterde Tawhidi op 26 juli 2018: ‘Multiculturalism is supposed to mean A remains A, and B remains B. Both A and B live in peace based on common values. However, when A wants to convert B and B refuses to live like A, B is then raped and or killed. This sounds like what’s happening in your country, doesn’t it?’ (Vertaling: ‘Multiculturalisme veronderstelt dat A A moet blijven en B B. A en B leven samen in vrede die gebaseerd is op dezelfde waarden. Echter, als A B wil bekeren en B niet zo wil leven als A, dan wordt B verkracht en/of vermoord. Dit klinkt als wat er plaatsvindt in jullie land, nietwaar?’) Ook beweerde Tawhidi dat er zich onder de vluchtelingen nauwelijks vrouwen en kinderen bevonden, het waren vooral mannen die ons (you schreef Tawhidi, hij spreekt tot de blanke Australiërs/westerlingen) hoe dan ook willen vermoorden. Daarnaast verdedigde Tawhidi de moslimban van Donald Trump met de volgende woorden: ‘Let’s assume there really was a Muslim Ban, I don’t understand our Muslim outrage. Most Jewish people are banned from entering 16 Muslim countries. Where’s the outrage for them? Or are Muslim testicles made out of gold that we keep expecting special treatment wherever we go?’ (‘Stel, er was echt een moslimban, ik begrijp onze islamitische verontwaardiging niet. De meeste Joden mogen zestien moslimlanden niet in. Waar is de verontwaardiging van hun kant? Of zijn moslimtestikels van goud gemaakt, dat we een voorkeursbehandeling verwachten overal waar we naartoe gaan?’)

Ondertussen hield Tawhidi de aandacht van de media vast met nieuwe meningen en acties. Hij beweerde onder meer dat Australië tijdelijk moslimmigratie vanuit het Midden-Oosten moest verbieden, dat Palestina een Joods gebied moest zijn omdat Jezus een profeet was die voor de Israëlieten was gekomen en dat islamitische extremisten heel normaal zijn als je ze vergelijkt met transgenders die zich in een seksueel rollenspel voordoen als hond. Voor veel ophef zorgde Tawhidi’s protest tegen de halalcertificaten. Volgens hem waren zulke certificaten onzin, wat hij onderstreepte door een YouTube-filmpje te maken waarop te zien is dat hij een reep chocolade eet waarop geen halalstempel staat. Daarnaast zou Tawhidi zijn bedreigd. Nadat hij het pleidooi van Ayaan Hirsi Ali steunde om islamitische scholen te sluiten, werd Tawhidi naar eigen zeggen door de politie geëscorteerd naar een onderduikadres om beschermd te worden tegen de toorn van extremistische moslims. Een woordvoerder van de politie vertelde aan de krant The Australian echter dat zo’n incident toen niet heeft plaatsgevonden.

Tawhidi is dankzij zijn ongezouten opinies de favoriete islamitische geestelijke geworden van uiterst rechts. Hij ziet eruit als een vrome moslim die verstand heeft van zaken, maar bevestigt ondertussen alle anti-islamitische angsten en vooroordelen. De omstreden Britse activist Tommy Robinson zei in een YouTube-interview tegen Tawhidi dat hij de eerste imam is die zegt wat er gezegd moet worden. Ook Brigitte Gabriel van de anti-islamitische actiegroep ACT! for America en Paul Joseph Watson, de tweede man van nepnieuwssite Infowars, zijn fans van Tawhidi. En in Nederland wordt de boodschap van Tawhidi gepromoot door onder anderen Telegraaf-journalist Wierd Duk en Thierry Baudet van het Forum voor Democratie.

Geloofsbrieven

Behalve instemming roept Tawhidi ook veel weerstand op. Allereerst is er natuurlijk de inhoudelijke kritiek. Volgens de website Middle East Eye is hij een validator (bevestiger) van extreemrechts. Sommige critici menen dat Tawhidi een sjiitische extremist is. Volgens de Australische journaliste Chloe Patton wil Tawhidi een sektarische oorlog voeren tegen de soennitische islam. Als voorbeeld noemt ze het pleidooi van Tawhidi om de Sahieh al-Boekhari te verbieden, één van de belangrijkste hadith-teksten. Journalist Paul Barry beweert dat Tawhidi soennieten ‘de volgelingen van de alcoholistische, aanrandende kalief’ heeft genoemd. Tawhidi zegt zelf echter voor islamitische eenheid te zijn, onder andere in een artikel voor de linkse website Huffington Post.

Maar Tawhidi’s critici trekken ook zijn geloofsbrieven in twijfel. Zo zou Tawhidi helemaal geen imam zijn, omdat hij zijn studie in Iran niet zou hebben afgemaakt. Hoe zit dat? In 2009 vertrok Tawhidi naar zijn geboortestad Qom om daar aan de Al-Mustafa Universiteit islamitische theologie te studeren. Hij behaalde echter geen universitaire graad en omdat hij geen voortgang boekte met zijn studie, werd hij in maart 2012 van de opleiding verwijderd. Volgens de Al-Mustafa Universiteit, die hierover een brief schreef aan het Islamitisch Centrum in Sidney, had Tawhidi alleen de vooropleiding met succes afgerond; de propedeuse haalde hij niet. Dit was voor het Australische ABC News het bewijs dat de zelfbenoemde Imam of Peace een nepimam was, nieuws dat door Tawhidi’s tegenstanders natuurlijk met beide handen werd aangegrepen om hem onderuit te halen. Eerder was al bekend dat de Australian National Imams Council (ANIC) Tawhidi niet erkent als imam.

De kritiek was dermate ernstig dat Tawhidi een beroep deed op het Zuid-Australische Royal United Services Institute for Defence and Security Studies (RUSI), dat een onderzoek instelde. Dit onderzoek bestond uit twee telefoongesprekken, één met sayyid Mohammad Mahdi Tabatabai en één met sjeik Mahdi Ma’ash. Zij beweerden dat Tawhidi wel gekwalificeerd was als imam. Hij zou aan het Islamitisch Seminarie in Qom en in de Iraakse stad Karbala hebben gestudeerd en een eminente en erudiete geleerde zijn. Critici, waaronder de Australische journalist C.J. Werleman, hebben echter grote vraagtekens bij deze verklaring. Tabatabai (niet te verwarren met Sayyed Mehdi Tabatabaei Shirazi, een in 2018 overleden Iraans parlementslid) is volgens Werleman een nobody, sjeik Mahdi Ma’ash is een persoonlijke vriend van Tawhidi en derhalve dus niet neutraal. Daarnaast is er geen bewijs van een diploma of iets dergelijks. Op de website van Tawhidi staan echter wel foto’s waarop te zien is dat Tawhidi door ayatollah Sadiq Shirazi gekroond wordt met een tulband, wat het bewijs zou zijn dat hij echt een geestelijke is.

Op Twitter reageerde Tawhidi ook op de beschuldigingen dat hij extreemrechts in de kaart zou spelen, door openlijk afstand te nemen van extreemrechts. ‘If you’re following me because you think I’m ‘Right-Wing’, I kindly ask that you unfollow me. I am not Right or Left Wing. I’m Human-Wing. I care about justice and the establishment of peace. I love all equally. Thank you.’ (Vertaling: ‘Als je mij volgt omdat je denkt dat ik rechts ben, dan moet ik je vriendelijk vragen mij te ontvolgen. Ik ben niet links of rechts. Ik ben voor menselijkheid. Ik geef om rechtvaardigheid en het stichten van vrede. Ik hou van iedereen hetzelfde. Dankjewel.’) De niet-extreemrechtse fans van Tawhidi zien hierin het bewijs dat hij helemaal geen bondgenoot van racisten en vreemdelingenhaters is. Tegenstanders blijven echter sceptisch.

Nederlandse reacties

In Nederland is Tawhidi vooral bekend onder socialemediagebruikers. Rechtse socialemediagebruikers zijn overwegend positief. Kenny Rojas*: ‘Hij is voor mij een rolmodel voor liberale moslims. Laat geen kans onbenut om zich te distantiëren van achtergestelde denkpatronen binnen zijn eigen religie.’ Cinderelle Coumans: ‘De moderne/liberale/hervormde islam bestaat niet. De enige moslim die zich hardop uitspreekt als voorstander van hervorming, is deze Tawhidi.’ Rogier Kahlmann: ‘De moslims die ik ken vinden hem een nepperd. Ik mag hem wel. Hij wil hervorming.’ Shashi Roopram, actief voor Groep de Mos/Hart voor Den Haag, noemt Tawhidi zelfs een held: ‘Hij durft zelfkritisch te zijn door het sentiment rondom immigratie/islamisme te erkennen en te onderstrepen zonder afbreuk te doen aan zijn eigen religieuze/etnische identiteit.’

Nederlandse moslims op sociale media zijn zeer kritisch over de sjiitische geestelijke. Shabir Burhani (beter bekend als Maiwand al-Afghani) noemt Tawhidi een charlatan, Boubker Chanhih vindt hem een sjiitische fundamentalist en Marrit Anne Hoomoedt beschouwt de sjiitische geestelijke als een useful idiot (nuttige idioot) van extreemrechts die moslims zwart maakt. Ook linkse socialemediagebruikers hebben zo hun twijfels over Tawhidi. Zo schrijft Franka Hummels: ‘Hij zet zich af tegen alle andere moslims en zet hen weg als vrouwenhaters en terroristen en mensen die niet zelf denken. Met dit absolute onderscheid brengt hij geen nuance aan, maar schept hij juist een extra zwart-wit beeld van het geloof waar hij zichzelf toe rekent. Hij is bovendien tegen vluchtelingen. En daarmee mist hij de barmhartigheid die officieel bij zijn geloof (en andere geloven) hoort.’

De links-rechts-tegenstelling is overigens minder zwart-wit dan je zou verwachten. Zo schrijft Fabian van Hal, voormalig hoofdbestuurslid van DWARS (GroenLinks-jongeren): ‘Zijn ideeën slaan soms door, maar wat ik bijzonder goed aan hem vind is dat hij zich als moslim uitspreekt tegen uitwassen van de Islam en als één van weinigen problemen binnen zijn religie erkent. Dat mogen meer moslims doen.’ Daarnaast zijn er ook islamcritici die Tawhidi niet vertrouwen omdat hij moslim is. Lea van Engelshoven stelt: ‘Misschien een geval van het zogenaamde ‘Taqiyya’. Dit behelst een toegestane gedragsregel uit de koran, die een moslim het fiat geeft te liegen en te bedriegen, alles wat nodig is, om het moslimgeloof te beschermen.’

Een Nederlandse islamdeskundige (naam bij de redactie bekend) vindt het fenomeen Tawhidi ten slotte maar lastig. Het valt hem op dat vooral (uiterst) rechtse mensen met hem weglopen. Onder moslims heeft Tawhidi helemaal geen aanhang en de moskee die hij vertegenwoordigt heeft nauwelijks leden. Ook is het discutabel dat Tawhidi een tulband draagt. ‘Bij het sjiisme mag je pas een tulband dragen als je je diploma’s hebt. Maar volgens een betrouwbare bron heeft Tawhidi maar drie maanden gestudeerd aan de universiteit in Qom.’ Een afvallige is Tawhidi volgens hem echter niet. ‘Dat kun je niet zomaar zeggen. Wel kun je Tawhidi omschrijven als iemand die de gemeenschap schade toebrengt. Tegenstanders noemen hem een charlatan, een clown. Dat extreemrechts met hem wegloopt komt omdat hij van binnenuit de islam bekritiseert. Hij is een inside informer, die de vooroordelen van de buitenwereld over de islam bevestigt.’ Maar wat is het motief van Tawhidi om de rol te spelen die hij speelt? Gaat het om aandacht? Gaat het om geld? Volgens de islamdeskundige is dat inderdaad een mogelijkheid. ‘Tawhidi genereert een platform. Dat is nodig als basis om aandacht te vragen voor je ideeën, maar de islam hervormen doet hij niet. Hij zorgt met zijn controversiële ideeën juist voor polarisatie.’

Op 20 oktober vorig jaar zou Tawhidi naar Nederland komen om samen met de controversiële Canadese ‘islamhervormer’ Tarek Fatah te spreken op een bijeenkomst van het Nederlands Burgerplatform (NBP). Moderator van deze discussie zou Metro- en GeenStijl-columnist Ebru Umar zijn. NBP-organisator Elisabeth Hunyadi was eerder betrokken bij stichting De Nederlandse Leeuw, die de in alt-rechtse kringen zeer populaire professor Jordan Peterson naar ons land haalde. De bijeenkomst werd echter op het laatste moment afgezegd. Het is de bedoeling dat Tawhidi dit jaar naar Nederland komt.

*Gefingeerd. Naam bij redactie bekend.