Pax Neerlandica of langdurig conflict in de Oost? Drie deskundigen over onze koloniale oorlogen in Indonesië.

Vorige maand verscheen het boek Koloniale oorlogen in Indonesië: vijf eeuwen verzet tegen vreemde overheersing van journalist Piet Hagen. Daarin worden meer dan vijfhonderd militaire acties, expedities en oorlogen gedocumenteerd die sinds de komst van de Europeanen in Indonesië plaatshadden. De Kanttekening sprak daarover auteur Piet Hagen, Indonesië-kenner Henk Schulte Nordholt en journalist Ad van Liempt, die gespecialiseerd is in de Indonesische Onafhankelijkheidsoorlog (1945-1949).

Wie gaf u het recht forten te bouwen?
‘De Nederlanders waren niet de eerste Europeanen die naar Indonesië kwamen, dat waren de Portugezen’, vertelt Hagen. ‘Hun komst in 1512 zorgde meteen voor oorlog, omdat de Portugezen door middel van geweld handelscontracten probeerden af te dwingen. De Nederlanders deden vanaf 1600 precies hetzelfde.’ Hagen schat, op basis van literatuuronderzoek, dat de koloniale oorlogen in totaal ten minste drie à vier miljoen Indonesische slachtoffers hebben geëist. ‘De twee dodelijkste conflicten waren de Java-oorlog van 1825-1830, die aan zo’n tweehonderdduizend Indonesiërs het leven heeft gekost, en de Indonesische onafhankelijkheidsstrijd, die mogelijk circa driehonderdduizend Indonesische slachtoffers eiste.’ Behalve die twee grote oorlogen waren er tal van kleinere oorlogen, die vaak ook in elkaar overliepen. ‘Als je de kleine militaire acties ook meetelt kom je op zo’n achthonderd confrontaties uit.’

Volgens Hagen waren de koloniale oorlogen economisch gemotiveerd. ‘De Europeanen wilden de handel monopoliseren. Als Indonesiërs zich daartegen verzetten, kwam het tot oorlog.’ Daarnaast speelde de islam volgens hem een belangrijke rol. ‘De islam gaf de Indonesische strijd tegen de vreemde overheersing een religieuze lading. De Javaanse prins Dipanagara riep tijdens de Java-oorlog een heilige oorlog tegen de Nederlanders uit.’

Hagen concludeert dat er nooit een Pax Neerlandica geweest. ‘Er was altijd wel ergens oorlog. De koloniale situatie was niet normaal. Daartegen verzetten de Indonesiërs zich. In de woorden van een zeventiende-eeuwse vorst in Makassar: ‘Wie gaf u het recht forten te bouwen in een land dat u niet toebehoort?’’ Ook in Nederland hadden mensen kritiek op het kolonialisme. ‘Multatuli (Eduard Douwes Dekker, 1820-1887, red.) met zijn boek Max Havelaar (1860, red.) natuurlijk, maar ook Bredero (1585-1618, red.) en Vondel (1587-1679, red.). Het argument dat je kolonialisme in zijn tijd moet zien en dat het toen heel normaal was klopt derhalve niet.’

Stijfkoppigheid van Nederland
Schulte Nordholt doet onderzoek naar de Nederlandse oorlogsmisdaden die tijdens de onafhankelijkheidsoorlog in Indonesië zijn gepleegd. Het rapport moet als het goed is in 2021 verschijnen. Hij licht een tipje van de sluier op. ‘Het is moeilijk te achterhalen hoeveel doden er precies zijn gevallen. Oudere schattingen van circa honderdduizend doden zijn in ieder geval veel te laag. Veel doden, slachtoffers van mortierbeschietingen en bombardementen, werden gewoon niet geteld. Daarnaast zijn enkele tienduizenden doden gevallen als gevolg van onderlinge strijd. De nationalisten van Soekarno (1901-1970, red.) kampten met een opstand van communisten en islamistische rebellen.’

Dat er zoveel doden zijn gevallen aan Indonesische zijde komt volgens Schulte Nordholt door de ‘stijfkoppigheid’ van Nederland. ‘De Verenigde Staten erkenden in december 1948 de Republiek Indonesië, nadat de nationalisten een communistische opstand had neergeslagen. In deze maand vond ook de zogenoemde Tweede Politionele Actie (1948) plaats, waarbij Yogyakarta werd veroverd en Soekarno gevangen werd genomen. Ogenschijnlijk was deze operatie een groot succes, maar Nederland had de oorlog politiek gezien verloren. Den Haag weigerde zich echter bij de werkelijkheid neerleggen. De meeste doden, twee derde van het totaal, vielen in 1949. Indonesische rebellen voerden een guerrillaoorlog en wisten veel Nederlandse soldaten te doden, hoewel er veel meer Indonesiërs omkwamen. Niettemin was dankzij deze guerrillastrijd duidelijk geworden dat Nederland het eiland Java niet bezet kon blijven houden. Daarvoor was het Nederlandse leger gewoon te klein.’

Doofpot
Van Liempt is vooral bekend van zijn boeken over de Tweede Wereldoorlog (1939-1945), maar heeft ook veel over de Indonesische Onafhankelijkheidsoorlog gepubliceerd. Hij vindt het begrip ‘politionele actie’ een ‘storend eufemisme’. ‘Het was gewoon oorlog.’ Toch is hij voorzichtig met harde oordelen. ‘Sommige historici spreken over ‘structureel excessief geweld’, maar ik twijfel. In een oorlog gebeuren heel nare dingen. Oorlog haalt het slechtste in mensen naar boven, maar niet bij iedereen en niet op elke plaats. Maar afschuwelijk geweld is overal aan de orde geweest.’

Van Liempt vertelt in zijn boek De lijkentrein (1997) over de zogenoemde Bondowoso-affaire (1947). ‘Als gevolg van extreme verwaarlozing overleden zesenveertig Indonesische krijgsgevangenen in een goederentrein. De wagons stonden in de brandende zon en de krijgsgevangenen kregen geen water. Het was geen bewuste moord, maar die onverschilligheid was misschien veel erger. Onze regering wilde alles in de doofpot stoppen, maar de zaak werd bekend. Nederland werd op het matje geroepen door de Verenigde Naties, maar probeerde vervolgens de verantwoordelijkheid weer van zich af te schuiven.’

Volgens Van Liempt wilde Nederland Indonesië persé niet opgeven, omdat de Nederlandse elite bang was voor een economische recessie. ‘Indië verloren, rampspoed geboren.’ Het tegenovergestelde gebeurde echter. ‘Dankzij het economische herstel van West-Duitsland ging het ook weer goed met Nederland. We gingen in 1950 juist een nieuwe Gouden Eeuw in.’

Hoewel het alweer negenenzestig jaar geleden is dat Indonesië volledig onafhankelijk werd, is de koloniale periode voor Nederland een allesbehalve gesloten boek. En dat terwijl de generatie die de koloniale periode bewust meemaakte of zij die nog in ‘ons’ Indië hebben gevochten bijna verdwenen is. Voor de geschiedschrijving is dat aan de ene kant jammer, omdat verslagen uit de eerste hand rijke bronnen zijn. Anderzijds hoeft de historicus zich niet meer ‘geremd’ te voelen door de gevoeligheden die het onderwerp de afgelopen decennia kleurden. Voor een goed overzicht moet je voldoende afstand kunnen nemen. In beide is Hagen goed geslaagd.

‘Peevski is één van de belangrijkste gereedschappen van de Bulgaarse politieke maffia om Bulgaarse bedrijven af te persen.’

Hij was vroeger staatssecretaris en even baas van de geheime dienst, nu bezit hij radio- en tv-zenders, kranten en tijdschriften die hij inzet om zijn tegenstanders zwart te maken. Hij zit in de politiek, is puissant rijk en geldt als één van de machtigste Bulgaren. In zijn universum bestaat geen grens meer tussen boven- en onderwereld. Een profiel van Deljan Peevski, Bulgaars mediamagnaat en voor de meeste Bulgaren de vleesgeworden corruptie.

Geen beter moment om een oligarch naar zijn mening te vragen dan wanneer hij naar het buitenland gevlucht is. Het spel om de macht heeft hij verloren, maar hij zit nog vol rancune – een uitgelezen kans om eens vriendelijk te informeren naar zijn voormalige compagnons. Het is dan ook in buurland Servië waar de Bulgaarse ex-oligarch Tzvetan Vasilev, in eigen land gezocht wegens verduistering, zijn woede over zijn voormalige maatje en mediamagnaat Deljan Peevski de vrije loop laat. ‘Peevski is één van de belangrijkste gereedschappen van de Bulgaarse politieke maffia om Bulgaarse bedrijven af te persen. Hij is het zichtbare deel van een nogal grote ijsberg van corruptie’, aldus Vasilev tegen zakenblad Forbes.

De woede-uitbarsting van Vasilev werd eind vorige maand even extra relevant. Bulgarije heeft de minst vrije pers van de Europese Unie, zo blijkt uit een recent rapport over persvrijheid wereldwijd van Reporters Without Borders, een internationale niet-gouvernementele organisatie die onderzoek doet naar persvrijheid. Volgens het rapport staat Bulgarije op de wereldranglijst op de honderelfde plek. Twaalf jaar geleden stond het land nog zesendertigste. Extra pijnlijk is dat Bulgarije ook nog eens de minst vrije pers van heel de Balkan heeft. Landen zoals Macedonië en Montenegro hebben hun persvrijheid volgens de ngo beter voor elkaar dan EU-lid Bulgarije.

In zijn rapport maakt Reporters Without Borders in het bijzonder melding van de buitensporige hoeveelheid mediamacht die één Bulgaar naar zich toe heeft weten te trekken, de door Vasilev zo gehate Peevski. ‘Samenspanning tussen media, politici en oligarchen is wijdverbreid. De meest beruchte belichaming van deze stand van zaken is Peevski’, aldus de ngo. De mediamagnaat bezit een aantal radio- en tv-zenders. In de wereld van kranten en tijdschriften is zijn macht het grootst. Volgens Reporters Without Borders controleert de mediamagnaat maar liefst tachtig procent van alle Bulgaarse gedrukte media.

Zijn imperium heeft Peevski grotendeels te danken aan de connecties van zijn moeder Irina Krasteva, voormalig hoofd van de Bulgaarse nationale lotto. Officieel staat niet Peevski aan het hoofd van de Nieuwe Bulgaarse Media Groep (NBMG), maar Krasteva. Peevski’s moeder kocht vanaf 2007 Bulgaarse kranten en televisiezenders op. Peevski had destijds iets anders te doen. Hij was op zijn vijfentwintigste staatssecretaris geworden, op het ministerie van Noodsituaties, daarbij vermoedelijk geholpen door connecties van zijn moeder. Ook vandaag de dag is Peevski politiek actief, hij zit in het parlement voor oppositiepartij Beweging voor Rechten en Vrijheden.

‘De verworven macht gebruiken Peevski en zijn moeder op hun beurt om de Bulgaarse politieke elite een handje te helpen’, zegt Stojana Georgieva, oprichter en hoofdredacteur van nieuwswebsite Mediapool, tegen de Kanttekening. ‘Peevski’s media brengen tegenstanders in diskrediet, voeren campagne voor hem en negeren bepaalde onderwerpen. In het meest verontrustende geval is het keiharde propaganda tegen noodzakelijke hervormingen, omdat die niet in het belang van de oligarchen zijn.’

Journalisten die zich niet aan de heersende normen houden worden gecorrigeerd. In een peiling van de Vereniging van Europese Journalisten verklaarde negentig procent van de Bulgaarse journalisten dat er van hogerhand frequent in hun werk wordt ingegrepen. Kritische stukken worden dan aangepast of uit de krant geweerd.

De concentratie van macht rond één persoon was voor Georgieva en een aantal andere onafhankelijke Bulgaarse media aanleiding om vorig jaar in Brussel te protesteren tegen het ‘quasi-monopolie’ van Peevski. Het is moeilijk om de omvang van Peevski’s imperium goed in kaart te brengen. Zeker is dat hij zes kranten heeft, maar het is een publiek Bulgaars geheim dat zijn invloed veel verder reikt. Peevski zou onder meer de baas zijn over de distributie van Bulgaarse kranten, maar ook actief zijn in bijvoorbeeld de bouw. Ook was hij lange tijd de baas bij Bulgartabac, wat hem een verbod opleverde om Turkije te betreden – dat land ziet hem als sigarettensmokkelaar. ‘Bulgarije mist transparantie als het gaat om het eigendom van bedrijven. Het is eenvoudig om te verbergen wie ergens de baas is, via offshorebedrijven of door het aanstellen stromannen. Op die manier kan Peevski claimen dat hij helemaal geen monopolie heeft’, zegt Georgieva.

Dat is precies wat Peevski’s media over de protesten in Brussel schreven. Het weekblad Europost beschuldigde de demonstrerende media in een redactioneel commentaar van ‘goedkope manipulatie’ om ‘het fiasco’ van de protesten te verhullen. De protesterende media zelf betitelden Europost als ‘nepnieuwsfabriek’. Peevski heeft helemaal geen monopolie in de media volgens hen, kijk maar in de officiële bedrijfsregisters.

Ook buiten de directe invloedssfeer van Peevski houden media rekening met de wensen van de Bulgaarse overheid. Nova en bTV, de twee grote televisienetwerken met een buitenlandse eigenaar, willen volgens Georgieva niet uitgeroepen worden tot vijand van de staat. ‘Dus behandelen ze belangrijke onderwerpen oppervlakkig of alleen vroeg in de ochtend, als mensen hun kinderen naar school brengen.’

De reden dat veel onafhankelijke media de kliek rond Peevski te vriend willen houden is simpel: ze zijn afhankelijk van de Bulgaarse overheid voor inkomsten. Betalende nieuwsconsumenten zijn er te weinig in Bulgarije. De Bulgaarse advertentiemarkt stelt mede door de hoge concurrentie en de economische crisis niet zo veel voor. Grootste adverteerders zijn de Bulgaarse staatsbedrijven, volgens een analyse van weekblad Capital. Europese fondsen voor de journalistiek zijn er wel, maar het is de Bulgaarse staat die het EU-geld verdeelt. Andere inkomstenbronnen zijn het verkopen van ‘content’ of, tot voor kort, het lenen van geld bij de bankroete bank van Vasilev.

Hoe Georgieva haar journalistieke ethiek te midden van die marktomstandigheden overeind houdt? ‘Wij krijgen geld van de America for Bulgaria Foundation. Als zij ons niet zouden steunen, zou ik niet weten wie ik zou moeten bellen.’

Kan het gebrek aan persvrijheid de Bulgaren zelf dan helemaal niets schelen? Eén keer werd Peevski’s machtsconcentratie de inwoners van het land te gortig. In 2013 werd de mediamagnaat door een nieuw aangetreden regering benoemd tot hoofd van de geheime dienst, tot woede van de Bulgaren. Het was het startschot voor maandenlange protesten tegen de regering, die doorgingen nadat Peevski zijn nieuwe functie had opgegeven. Iets meer dan een jaar later trad de regering af.

Sindsdien is Peevski in Bulgarije het symbool voor alles wat walmt naar corruptie en machtsverstrengeling. Begin dit jaar beschuldigden president Roumen Radev en premier Bojko Borissov, afkomstig van verschillende partijen, elkaar publiekelijk van banden met Peevski. Het was een schijngevecht, achter de schermen hebben ze zijn kranten en tv-zenders allebei nodig.

Opvallend is dat de mediamagnaat tegenwoordig voorzichtig terugtrekkende bewegingen maakt. Naar eigen zeggen wil hij niet langer initiatieven ontplooien in Bulgarije door de ‘lastercampagne’ tegen hem. Een Iers bedrijf nam de NBMG in 2014 over, maar achter de schermen zouden Peevski en zijn moeder nog aan de touwtjes trekken. Een soortgelijk bericht deed vorige maand de ronde. Peevski zou vijftig procent van de aandelen van zijn kranten overdoen aan een filmproducent. Of het bericht grote of helemaal geen consequenties heeft voor het medialandschap in Bulgarije is lastig te zeggen. Georgieva vermoedt dat het een nieuwe schijnbeweging is. ’Misschien is het een manier voor het filmbedrijf om dichter bij de elite te komen en zo minder belasting te betalen. Of misschien wil Peevski zijn imago verbeteren’, oppert ze. De mediamagnaat zelf geeft geen commentaar.

‘Of de Rode Khmer-tijd uiteindelijk goed of slecht was, dat weet ik niet, maar ik weet wel dat het leven vroeger een stuk eenvoudiger was.’ 

Ontruiming van de steden en collectieve verhuizing naar het platteland om daar als dwangarbeider rijst te verbouwen. Afschaffing van geld, familie, woorden die individualiteit uitrukken. Executies, foltering, hongersnood en verdwijning. Het leven van een Cambodjaan onder het bewind va de Rode Khmer anno 1975. Een nachtmerrie. Toch kijken sommige Cambodjanen met opmerkelijke mildheid terug op de horror van Pol Pot (1925-1998). Veertig jaar na dato doet onze correspondent Tieme Hermans verslag vanuit Cambodja.

Vanuit het rijstveld zagen de boeren een hoge muur die verrees rond de plek waar vroeger een meertje lag. Ze zagen niet wat er achter die muur gebeurde en hoorden slechts nationalistische muziek uit de luidsprekers schallen. Wat muziek en de muur moesten verhullen was dat het vroegere meertje in een executieplaats annex massagraf was veranderd waar duizenden landgenoten omgebracht werden. Mannen, vrouwen en kinderen, tot volksvijand bestempeld en op beestachtige wijze omgebracht.

Dit jaar is het precies veertig jaar geleden dat het Vietnamese leger Cambodja binnenviel en het land bevrijdde uit de ijzeren greep van de ultra-maoïstische Rode Khmer. Overal in Cambodja zijn de sporen nog te zien van de allesverwoestende genocide die het regime van Pot pleegde, toch kijken niet alle Cambodjanen met donkere blik terug op deze jaren.

De machtsovername van Pot in het door oorlog verscheurde Cambodja van 1975 was het startsein voor een bizar communistisch experiment. De verwezenlijking van een utopie die zijn wortels had in de communistische ideeën van Mao Zedong (1893-1976). Cambodja moest een enorm boerencollectief worden en de grootste rijstproducent ter wereld, geleid door boeren en met niets anders dan boeren. Na de machtsovername schafte Pot het geld af, verbrak hij vrijwel alle betrekkingen met het buitenland, sloot hij scholen, postkantoren, tempels en ziekenhuizen en evacueerde hij de gehele bevolking onder dwang uit de steden. De hoofdstad Phnom Penh veranderde in een spookstad en in lange colonnes werden haar bewoners op vaak dodelijke marsen naar werkkampen en collectieve boerderijen op het platteland gestuurd. Iedereen, inclusief zieken, mensen met een beperking en jonge kinderen werd de rijstvelden in gedreven om zich daar twaalf tot vijftien uur per dag kapot te werken. Wie zich verzette of niet mee kon komen werd ter plekke geëxecuteerd. Datzelfde gold ook voor wie als klassenvijand werd aangemerkt. En dat waren er heel wat – ambtenaren en militairen van de verdreven regering Lon Nol, geestelijken, de intelligentsia. Kunnen lezen en schrijven was een gevaarlijke vaardigheid, zelfs het dragen van een bril kon een doodvonnis betekenen.

‘Als je wilt vissen, moet je eerst het water zuiveren’, zei één van de Rode Khmer-leiders Khieu Samphan (1931-) tegen zijn volgelingen. De eenenzestigjarige boer Kosal is voormalig lid van de Rode Khmer en begrijpt wel waarom het regime de samenleving moest zuiveren voordat ze echt resultaat kon boeken. ‘Ik moet ook mijn rijstveld omspitten en ongewenste elementen verwijderen. De vraag is alleen: hoe ver wil je gaan?’ Op de vraag of Kosal wist wat er gebeurde met deze die ongewenste elementen, kijkt hij wat stil voor zich uit en zucht. ‘We wisten niets, maar vermoedden het.’

In slechts drie jaar, acht maanden en twintig dagen kwam naar schatting ruim een kwart van de circa acht miljoen Cambodjanen om het leven door ondervoeding, ziekte of executie in één van de zogenaamde killing fields. Deze ‘moordvelden’ waren vaak niet meer dan een ommuurd stuk land of een open plek in de jungle waar vijanden van het regime werden omgebracht. In Choeung Ek, één van de talloze kampen, werden in deze periode naar schatting circa zeventienduizend gevangenen uit de hoofdstad Phnom Penh geëxecuteerd. Om kogels uit te sparen gebruikte de Rode Khmer alles wat ze maar om handen had zoals schoffels, knuppels en zelfs gekartelde palmbladeren waarmee slachtoffers de keel mee werd doorgesneden.

Ook in Anlong Veng, gelegen in een bergachtig gebied aan de Thaise grens, vonden massamoorden plaats, ondanks dat de steun voor de Rode Khmer hier groot was. Het was in deze afgelegen en moeilijk toegankelijke regio waar de guerrilla’s al in begin jaren zeventig hun basis hadden en de dienst uitmaakten. En ook hier, in de jungle niet ver buiten het stadje, ligt een killing field waar naar schatting circa drieduizend mensen zijn omgebracht.

De vierenveertigjarige Sokoeun geeft les op de middelbare school van Anlong Veng. Hij legt uit dat toen de Vietnamezen in 1978 het land binnenvielen om de Rode Khmer te verjagen, veel leiders van het regime zich als guerrilla’s in deze dunbevolkte, dicht begroeide en bergachtige regio vestigden. ‘De Vietnamezen hadden het gebied echter nooit echt onder controle en toen zij hun troepen in 1989 terugtrokken en het land overdroegen aan de nieuwe regering van Hun Sen, bleef de Rode Khmer hier de lakens uitdelen.’ Het bewind van de Rode Khmer in Anlong Veng duurde voort tot de partij in 1997 uiteenviel en Pot in 1998 onder verdachte omstandigheden stierf.

Volgens Sokoeun deed de Rode Khmer goede dingen voor de boeren zoals het graven van irrigatiekanalen. ‘Maar… werd je bestempeld als ongewenst element, dan belandde je daar. Ook in Anlong Veng leefden mensen in angst’, zegt hij, wijzend in de richting van de dichte jungle.

‘De dag dat de soldaten van de Rode Khmer kwamen, was iedereen bang’, vertelt de zeventigjarige tuinman Chanthou uit een dorpje vlak buiten Anlong Veng. ‘Lokale vrijwilligers, gewoon jongens uit de buurt, kwamen gewapend langs de deur om al ons kookgerei in beslag te nemen. Vanaf die dag bepaalden zij wanneer, wat en vooral hoeveel we te eten kregen in gemeenschappelijke gaarkeukens.’ Om aan wapens te komen, verkocht de Rode Khmer zoveel mogelijk rijst uit de landbouwcollectieven aan China. Ten koste van de voedselvoorziening voor de bevolking. Boeren kregen dagelijks vaak niet meer dan twee kleine kommetjes waterige rijstpap. Wat natuurlijk volstrekt ontoereikend was voor mensen die van ’s ochtends vroeg tot ’s avonds laat op het land werkten. ‘Wij hadden gelukkig nog een paar bananenbomen en wat groenten die we naast ons huis verbouwden,’ legt Chanthou uit. ‘Maar de stadsmensen hadden het pas echt zwaar. Zij kwamen in een lange stoet vanuit de steden naar de dorpen gelopen en werden van de ene op de andere dag gedwongen om op het land te werken. Als ze moe waren, werden ze geslagen en veel ervan werkten letterlijk tot ze erbij neervielen.’ De lokale vrijwilligers kregen het recht om vijanden van de Rode Khmer te doden. ‘Ze konden je al doden als je te moe was om te werken, een bril droeg of een banaan plukte voor je hongerige kind.’

Chanthou en zijn familie zeggen er vrij goed vanaf te zijn gekomen omdat ze al op het platteland woonden en gewend waren aan het zware werk. Ook werden boeren vaak beter behandeld dan de dwangarbeiders uit de stad, omdat zij al voldeden aan het klasseloze ideaal van Pot waarin iedereen boer was. Toch werden ook de boeren in Anlong Veng gedwongen in een collectief te wonen, werden traditionele familiebanden verboden en leefden ze in de permanente angst om van de ene op de andere dag te verdwijnen.

De drieënvijftigjarige Taing is rijstboer. Hij gelooft dat Pot in wezen niet zo slecht was. ‘Hij zorgde goed voor de boeren en had een hele eerlijke maatschappij voor ogen, maar zijn plannen werden gedwarsboomd door de KGB, de CIA en de Vietnamezen, die allemaal streden om invloed over Cambodja.’ Taing vertelt dat de leiders van de Rode Khmer paranoïde werden en ze niet meer wisten wie ze konden vertrouwen, waardoor hun zuiveringsacties steeds agressiever en willekeuriger werden. ‘Het water bleef troebel en de Rode Khmer zag steeds meer vijanden. Aan deze paranoia ging de staat ten onder.’

Taings vader werd op jonge leeftijd uit eigen overtuiging lid van de Rode Khmer, maar over wat hij precies in die duistere jaren deed werd nooit gepraat. ‘Dat is iets Cambodjaans. Ik weet dat er schaamte is over wat er gebeurd is in die jaren, dus uit respect heb ik hem zijn verhaal mee in het graf laten nemen.’ Wel weet Taing dat zijn vader geen echte communist was en dat de meeste guerrilla’s onopgeleide boerenjongens waren die geen kennis hadden van politiek, maar die wel geloofden in een Cambodja voor de Cambodjanen, gezuiverd van buitenlandse invloeden en geleid door mensen die in ogen van de Rode Khmer een puur en eerlijk leven leiden, de boeren dus.

Net als zijn buren woont Taing in een eenvoudig houten hutje op palen met een golfplaten dak en reclamedoeken als isolatie. Binnen liggen vloermatrasjes, een paar boeken en een oude radio. Onder het huisje wordt gekookt en scharrelen wat kippen rond. In de naastgelegen hutjes liggen mannen in hangmatten te wachten tot de heetste uren van de dag voorbij zijn en kinderen in gescheurde kleren rennen buiten rond. Overal ligt plastic en half verbrand huisafval.

Anlong Veng. Het is niet moeilijk je voor te stellen hoe het er hier enkele decennia geleden uitzag. Net als in de omringende dorpen zijn de meeste huisjes nog altijd gemaakt van hout en golfplaten. In het droge seizoen zijn de straten droog en stoffig, in het regenseizoen verandert alles in een modderpoel. Het Rode Khmer-leger van jonge, ongeschoolde boeren dat destijds uit dit afgelegen oord naar de hoofdstad Phnom Penh reisde, moet zich verbaasd hebben over de weelderige koloniale villa’s, de witte overheidsgebouwen en de luxe restaurants aan de oever van de rivier. En de propaganda geloofd hebben dat de stadse rijkaards armoede en ongelijkheid hadden veroorzaakt en vijanden van het volk waren.

Sinds het verdwijnen van de Rode Khmer is het leven op het platteland er in materieel opzicht zeker op vooruit gegaan. Er is stroom, veel mensen hebben een brommer en verderop staat een dorpskliniek. In het stadje Anlong Veng staat zelfs een ziekenhuis, vind je banken en een casino, iets wat veertig jaar geleden ondenkbaar zou zijn geweest. Volgens Taing gaat de verandering snel. ‘Mensen hebben mooie kleren, een smartphone en denken aan geld. Misschien hebben ze geleerd dat het communisme van Pot niet werkt en proberen ze nu het kapitalisme uit.’ Taing zelf leende geld bij de bank om te investeren in een stal en een paar varkens. Zo hoopt hij extra inkomen te genereren om zijn zoon naar de universiteit te kunnen sturen, want de kans op werk hier in dit gebied is klein. ‘Ik wil niet dat hij rijstboer wordt zoals ik. We hebben slechts anderhalve hectare aan grond, de prijs voor rijst is erg laag en het werk is zwaar.’

De Vietnam-oorlog, de verschrikkingen van Pots revolutie, het corrupte bewind van Hun Sen en de erfenis van geweld en genocide. Het land is niet alleen getraumatiseerd en gedebiliseerd, Cambodja behoort tot één van de armste landen ter wereld. Corruptie tiert er welig en jaarlijks komen nog tientallen mensen om het leven door de vele landmijnen die er liggen of door onontplofte munitie. Anlong Veng is net als voor, tijdens en na de boerenrevolutie van Pot nog steeds één van de armste regio’s van het land. ‘We hebben het net iets minder slecht dan vroeger,’ zegt Taing. ‘Maar nu moeten we ons zorgen maken om ons pensioen, leningen, schoolgeld voor onze kinderen en een nieuwe brommer. Of de Rode Khmer-tijd uiteindelijk goed of slecht was, dat weet ik niet, maar ik weet wel dat het leven vroeger een stuk eenvoudiger was.’

In Vietnam kunnen westerlingen goed geld verdienen door Engelse les te geven. Goede beheersing van het Engels is niet eens noodzakelijk. De regel lijkt te zijn: als je maar blank bent. Onze correspondent Tieme Hermans doet verslag vanuit Vietnam.

Wie droomt er niet van? Wonen in een villa, elke dag uit eten, leven in een exotisch land waar het altijd zomer is, op handen gedragen worden en parttime werken voor twintig euro per uur. Moderne goudzoekers uit het Westen komen af op het goud van het Oosten. Geen waardevol edelmetaal, maar een klaslokaal vol studenten.

Steeds meer westerse twintigers en dertigers geven Engelse les in Vietnam. Mede door de snelle economisch groei in het Aziatische land is de vraag naar leraren enorm en zien studenten het Engels als sleutel tot succes. Ook de Vietnamese overheid heeft hoog ingezet en wil dat in 2020 alle schoolverlaters het Engels beheersen op havo-examenniveau. Omdat het gewenste niveau bij lokale docenten echter nog niet aanwezig is, staat de deur naar Vietnam wijd open voor avontuurlijke westerlingen.

Sinds de Vietnamese overheid in 1986 kwam met het Doi Moi-hervormingsprogramma is de economie van het Aziatische land één van de snelst groeiende ter wereld geworden. Met de veerkracht die de Vietnamezen in het bloed zit richt de naoorlogse generatie de ogen op het Westen. Vooral de opkomende middenklasse ziet modern onderwijs als de sleutel tot welvaart voor hun kinderen. Net als in Korea, Japan en China sturen ouders hun kroost naar dure privéscholen, naschoolse klasjes of bijles aan huis om te zorgen dat hun kinderen niet alleen goed, maar zelfs de beste zijn. Vooral het leren van Engels staat hoog op het prioriteitenlijstje, omdat een kans om te studeren en werken in het buitenland voor veel Vietnamezen het summum is van roem en succes. In het familiegeoriënteerde land ligt het hele gezin krom om hun meest begaafde zoon of dochter goed Engels te laten spreken en is de angst dat hij of zij achterblijft ten opzichte van de rest vaak zo groot dat sommige kinderen al vanaf hun eerste levensjaar in Engelse taalklasjes neergezet worden. Overheidsscholen in het socialistische Vietnam hebben de reputatie met gedateerde boeken te werken, overvolle klassen te hebben en een te starre discipline te hanteren. Toch heeft de regering zichzelf als doel gesteld dat in 2020 alle schoolverlaters het Engels moeten beheersen op b1-niveau, te vergelijken met het havo-eindexamenniveau. Dat voornemen heeft onder leraren voor onrust gezorgd omdat zij zelf dit niveau niet hebben. Vooral op het gebied van uitspraak en spreekvaardigheid missen de meeste schooldocenten de benodigde vaardigheden, waardoor dat doel van 2020 moeilijk realiseerbaar is.

‘Excuses voor mijn Engels’, mompelt de achtenveertigjarige docent Engels Binh. Hij legt uit dat toen hij studeerde er maar weinig aan spreekvaardigheid werd gedaan. ‘Met wie moest ik oefenen dan? Niemand sprak Engels in die tijd, daarom richt het taalonderwijs in Vietnam zich vooral op lezen, schrijven en grammatica.’ Volgens Binh missen zelfs jongeren die al tien jaar Engels op de basis- en middelbare school geleerd hebben het niveau om een eenvoudig gesprek met een buitenlander te voeren. ‘Daarbij zijn we een erg verlegen volk’, geeft Binh toe. ‘Als je dan ook nog onzeker bent over je uitspraak en woordgebruik, sla je snel dicht.’

Om te voldoen aan de grote vraag naar competente docenten Engels, worden er sinds enkele jaren westerlingen aangenomen op Vietnamese scholen. Naast Engelse les brengen de buitenlandse docenten een heel nieuwe manier van denken, andere gebruiken en verhalen uit andere landen met zich mee, die door de studenten gretig worden opgepakt. Voor scholen is het dan ook een statussymbool om een westerling in dienst te hebben.

Ondanks de gestage economische groei verdienen Vietnamese leraren nog altijd een salaris waar een Europeaan of Amerikaan niet voor uit zijn bed zou komen. Daarom bieden scholen hun buitenlandse leraren een uurloon tussen de vijftien en vijfentwintig euro per uur, wat een fortuin is in Vietnam. Veel van deze jonge docenten werken parttime en genieten van een luxeleven in het goedkope Aziatische land.

Veel van deze leraren komen in Vietnam terecht tijdens het backpacken, ze zijn aan het eind van hun reis nog niet Azië-moe, maar wel door hun geld heen en zien hun kans schoon om in de exotische sfeer te blijven en tegelijkertijd hun bankrekening te spekken voor een volgende reis of een ticket terug naar huis. Zo kwam de Amerikaanse Kerry (27) na een lange reis door Zuidoost-Azië met haar laatste dollars op zak in Ho Chi Minh-stad aan en wist binnen een week werk te vinden bij een talencentrum. ‘Ik had mijn banksaldo iets te lang genegeerd en kwam er op een Cambodjaans eiland achter dat ik echt bijna blut was. In plaats van mijn familie om geld te vragen, koos ik ervoor het zelf op te lossen en hoorde via andere reizigers van het goede leven in Vietnam.’ Kerry vertelt dat ze het de eerste weken niet gemakkelijk had in een nieuwe grote stad in een vreemd land, maar dat ze binnen een paar weken een eigen kamer, een brommertje (onmisbaar in Vietnam) en voldoende werk had om rond te komen. ‘Nu kan ik elke dag uit eten, heb vrienden gemaakt van over de heel wereld en kan jonge mensen echt helpen om vooruit te komen met hun Engels.’

Andere jongeren nemen een gap year na hun studie voor een unieke ervaring in een ver buitenland of worden aangetrokken door het economische perspectief. Zoals Mitch (29) uit een klein Iers dorpje. Hij maakte zijn middelbare school niet af en kon in zijn streek maar moeilijk aan werk komen. ‘Ik werkte af en toe in een fabriek, maar toen die de deuren sloot, zat ik een paar jaar werkloos thuis en dronk veel, tot mijn broer me vertelde over Vietnam. Ik moest wel even slikken, want ik was behalve in Engeland en Spanje nog nooit over de grens geweest, maar Vietnam was echt mijn redding.’ Mitch vertelt dat hij op zijn school op handen wordt gedragen. ‘Iedereen wil op de foto met teacher Mitch, meisjes flirten met me. Ik ben van een werkloze jongen zonder opleiding ineens een gerespecteerde leraar.’ Flint (30) uit Amerika heeft een vergelijkbaar verhaal. Na zijn opleiding Informatica ging hij werken bij een lokaal filiaal van Kentucky Fried Chicken tot hij na een conflict met zijn leidinggevende ontslagen werd. ‘Ik had al zo lang niks met mijn opleiding gedaan dat ik nergens aan het werk kwam. Toen ik hoorde van de kansen in Vietnam heb ik direct een ticket geboekt.’ Beide mannen geven aan minder te werken dan in hun eigen land, meer te verdienen en een veel beter leven te leiden.

‘Soms voel ik me wel schuldig’, zegt de Canadese Emma (31), docente aan een internationale school in Hanoi. ‘Ik verdien ruim tien keer zoveel als mijn Vietnamese collega’s en werk minder dan dat zij doen.’ In de twee jaar dat Emma in Vietnam woont is ze al een paar keer terug geweest naar Canada en ging ze op vakantie naar Zuid-Amerika, Japan, Taiwan, Thailand, de Filipijnen en Indonesië. Toch hebben Vietnamezen zelf weinig problemen met dit grote inkomensverschil. Volgens Hien, een zesentwintigjarige intercedente bij een docentenuitzendbureau, zou zonder dit hoge salaris niemand in Vietnam komen wonen. ‘De meeste Vietnamezen wonen met hun familie in kleine huizen, slapen op vloermatrasjes naast elkaar en eten op de grond. Als een westerling mijn salaris zou verdienen, dan zou hij of zij net zo moeten leven als ik, maar dat is als alleenstaande zonder familie bijna niet te doen.’ Ook noemt zij de visumkosten die buitenlanders moeten maken, een andere levensstijl en de behoefte om af en toe even terug te gaan naar hun familie. ‘In vakanties koop ik voor vijf euro een kaartje voor de bus naar mijn geboortedorp, maar voor een westerling kost een reisje naar zijn of haar geboorteland soms wel duizend euro.’

Met de status die de leraren hier genieten komen natuurlijk ook de excessen. Omdat maar weinig buitenlanders het zien zitten om in de kleinere provinciestadjes te wonen en werken en het salaris daar niet zo hoog is als in de grote steden, staan hier vaak leraren voor de klas die zelf het Engels maar beperkt meester zijn. Fransen, Russen of Spanjaarden worden soms aangenomen op voorwaarde dat ze tegen hun leerlingen vertellen dat ze uit Amerika of Engeland komen. Zo komt het voor dat hele schoolklassen Engels spreken met een Vietnamees-Russische tongval. De regel lijkt te zijn: als je maar blank bent. Want ondanks de gretige omarming van buitenlandse docenten, denken veel Vietnamezen dat alle Engels-sprekenden blank zijn. Zelfs de blanke Namibiër Kent (33) die Engels als moedertaal heeft, krijgt bij sollicitaties alarmerende blikken. ‘Kom je echt uit Afrika?’, vragen ze dan. De Engelse Abbas (30) van Pakistaanse afkomst loopt zelfs tegen puur racisme aan op zoek naar werk. ‘Eerst vragen ze of ik wel echt uit Engeland kom en vervolgens zeggen ze ‘sorry, maar de ouders van de kinderen verwachten echt een blanke docent’. Een heel bizarre ervaring.’ Toch begrijpt Abbas dat dat vooral komt doordat Vietnam een extreem homogene samenleving is en dat discriminatie vaak voortkomt uit onwetendheid. Veel Vietnamezen weten maar weinig van de wereld buiten hun eigen grenzen doordat de media gecensureerd worden en doordat ze maar beperkt onderwijs krijgen over de rest van de wereld.

Toch verandert ook dit nauwe wereldbeeld in het snel ontwikkelende land. Wie rondrijdt door Ho Chi Minh-stad voelt de drang naar vernieuwing in de lucht. De jongere generatie is klaar met het socialistische juk en snakt naar vernieuwing en verandering. Deze verandering lijkt hand in hand te gaan met de komst van het gesproken Engels. Het is een ontwikkeling die soms wat grillig en ongecontroleerd lijkt te gaan, maar die beslist gestaag voortschrijdt. Op dit moment zit Vietnam in een tussenfase waarin het enorm investeert in de taalvaardigheid van jonge mensen. Door in eigen land goede leraren op te leiden hoopt de overheid dat over vijftien of twintig jaar heel het land hiervan kan profiteren, vermoedelijk zal de goudmijn van het lesgeven voor westerlingen zich dan langzaam maar zeker sluiten.