Telefoon-rechtspraak: dat was de term die daarvoor indertijd in de Sovjet-Unie werd gebezigd. Indien er processen met een politieke lading plaats vonden, liet het Kremlin per telefoon aan de rechter weten welk vonnis werd verlangd. Onder president Vladimir Poetin lijkt die praktijk weer helemaal terug. Processen zijn een complete farce en oppositieleider Aleksej Navalny, die onlangs bij een demonstratie tegen corruptie is opgepakt, wist daarom al van tevoren dat hem een gevangenisstraf te wachten stond.

In Turkije is intussen de scheiding der machten ook nagenoeg verdwenen en aan onafhankelijke media vrijwel niets meer over. Hoe direct Erdogan zich met de rechtspraak bemoeit dan wel straks gaat bemoeien, is onduidelijk, maar ook Turkse rechters weten intussen wel wat er door de regering van hen wordt verwacht. De mislukte coup van juli vorig jaar, waarvan de achtergrond nog altijd onbekend is, vormt daarbij het excuus om iedereen die Erdogan niet aanstaat, te laten arresteren.

Als gevolg daarvan zijn intussen veel Turken naar het buitenland uitgeweken. Diverse Turkse NAVO-militairen, die bij thuiskomst vanwege een – onbewezen – beschuldiging van betrokkenheid vermoedelijk arrestatie te wachten staat, hebben in Brussel asiel aangevraagd; anderen zijn met dat doel naar Griekenland gevlucht. Ankara heeft op hoge toon uitlevering geëist, Athene heeft dat tot dusverre terecht geweigerd.

En dan is er nog de in Amerika levende islamitische prediker Fethullah Gülen, die er – tot dusver zonder enig spoor van bewijs – met grote hardnekkigheid door Erdogan van wordt beticht het meesterbrein te zijn achter de couppoging. Met grote regelmaat eist van Erdogan Washington dat Gülen aan hem uitgeleverd wordt. De vorige Amerikaanse president Barack Obama heeft altijd geweigerd aan die druk toe te geven.

Onlangs werd bekend dat Michael Flynn, de inmiddels al weer ontslagen nieuwe nationale veiligheidsadviseur van Obama’s opvolger Donald Trump, al tijdens de verkiezingscampagne contact met Turkse topofficials heeft gehad om Gülen buiten de normale uitleveringsprocedure van de VS naar Turkije te krijgen. Behalve met Moskou, zoals vorige maand aan het licht kwam, heeft het team-Trump dus ook illegaal contact gehad met Ankara. Verbazen kan dat, na alle schandalen waardoor de regering-Trump al in twee maanden is geplaagd, niet echt; het kan er ook nog wel bij.

Er bestaan tot dusverre geen aanwijzingen dat Erdogan in ruil – net als Poetin – getracht heeft om de Amerikaanse presidentsverkiezingen te beïnvloeden, maar dat hij liever Trump dan Hillary Clinton in het Witte Huis ziet, is aannemelijk. Ondanks de anti-moslim-retoriek van Trump, zijn Erdogan en Trump verwante geesten: autoritaire leiders die geen tegenspraak dulden. Dat Trump, gezien zijn pleidooi om het waterboarden voor terroristen weer in te voeren, weinig op heeft met de mensenrechten, komt goed uit: ook in dat opzicht delen zij dezelfde kijk.

Voor Trump is alles een kwestie van dealen – ook mensen zijn aan een goede deal ondergeschikt. Waar Turkije als poort tot het Midden-Oosten en buurland van Syrië en Irak onmisbaar geacht wordt voor Trumps prioriteit nummer één, de strijd tegen IS, betekent dat dat Gülen voor hem slechts een pion is in een schaakspel om Turkije gunstig te stemmen.

Voor alle duidelijkheid: het zou een duidelijke schending van de Amerikaanse wet vormen. Nu is dat voor Trump moreel geen punt, maar dat wil niet zeggen dat zo’n poging een kans van slagen heeft. Nog recent is hij immers door het Federaal Hooggerechtshof teruggefloten, waar het zijn immigratiebeleid – het verbod voor burgers uit een aantal moslimlanden – betrof, dat hij tot electoraal speerpunt had verheven. Tot nu toe zijn de Amerikaanse instituties nog sterker gebleken dan Trump, wiens beleid door zijn hardnekkige pogingen het onmogelijke te willen, steeds meer in chaos ontaardt.

Ook op Brussel is de Turkse druk om tot uitlevering van politieke vluchtelingen – in dit geval de bewuste NAVO-militairen – over te gaan, groot. Tot nu toe heeft Europa die druk weerstaan, en het valt te hopen dat zij dat blijft doen, zolang er geen kans bestaat op een eerlijk proces, een kans die steeds geringer wordt.

Daar kan het echter niet bij blijven. Tot nu toe heeft Brussel vrij onderkoeld gereageerd – meer met de vermanende teksten van een schoolmeester, ‘gedraag je een beetje’ – op het buitenproportionele en met bedreigingen gepaard gaande getier van Erdogan naar aanleiding van de weigering zijn ministers voor propagandapraatjes in Nederland en andere Europese landen toe te laten. Als straks het ja wint bij het referendum, en daarmee Turkije de facto in een presidentiële dictatuur verandert, ontkomt Brussel niet aan de vraag: wat doet Turkije nog op de kandidatenlijst voor de Europese Unie?

Zeker, de toetredingsonderhandelingen zijn de facto allang in de ijskast beland en de kans dat Turkije onder Erdogan lid wordt van de EU, is nul. Maar er komt een moment dat de EU er uit zelfrespect ook formeel een streep onder moet zetten. Dat hoeft niet voor alle eeuwigheid te zijn, niemand weet hoe de wereld er over vijftig jaar bijligt, maar wel voor dit moment. Het gaat om meer dan verspilde moeite: het gaat om de eigen geloofwaardigheid, ook in de richting van de Europese kiezers.

Ik moest daaraan denken na een bezoek aan Sarajevo, de prachtige, maar ook treurige hoofdstad van Bosnië. Terwijl hier het verkiezingscircus voortdenderde en politici van het ‘foute populisme’, zoals Geert Wilders, Thierry Baudet en Jan Roos, en het ‘niet-foute populisme’, zoals Mark Rutte en Sybrand Buma, grossierden in geklets en gelamenteer over de bedreiging van ‘onze’ identiteit door een bepaald (lees: islamitisch) deel van de bevolking, was ik een week in Sarajevo voor een conferentie.

Genoeg tijd om in de wandelgangen ervan de stad beter te leren kennen. Een stad met een loodzware geschiedenis op elke vierkante meter. ‘Eigenlijk te veel geschiedenis’, zoals een collega van de universiteit van Sarajevo zei. Sommige van die geschiedkundige gebeurtenissen zijn tegenwoordig niet meer dan een bijna exotische voetnoot, zoals de moord op de kroonprins van de Oostenrijks-Hongaarse monarchie in 1914 door Gavrilo Princip, een tegenstander van de Habsburgse bezetters. Je zou op straat zomaar voorbij lopen aan de crimescène als er niet een klein museum was met honderd jaar oude foto’s.

Andere, heel erg recente geschiedenis is natuurlijk veel meer aanwezig in de straten van Sarajevo, de oorlog in Bosnië, die twintig jaar geleden formeel eindige. Sarajevo is bijna vier jaar belegerd door het Bosnisch-Servische leger onder leiding van de oorlogsmisdadiger Radovan Karadzic en zijn kompaan Ratko Mladic, met als gevolg vele duizenden doden. Het doel was de regering op de knieën krijgen en de bevolking uithongeren. Als je de stad bezoekt kun je goed zien in wat voor onmogelijke situatie de bevolking zich toen bevond. In tijden van vrede een prachtig gelegen stad in een vallei tussen beboste heuvels, maar tijdens de belegering was elk plein, elke open plek, zoals bruggen en brede wegen, het doelwit van scherpschutters en aanvallen door Servische nationalisten.

De Markale-markt in het hart van Sarajevo, nu een vriendelijke groentemarkt waar bewoners in het lentezonnetje hun inkopen doen, veranderde in 1994 in een bloedbad toen er een mortier terechtkwam. Enzovoorts, enzovoorts. Tussen de woonwijken rond het centrum zijn er grote witte begraafplaatsen, waar hier en daar mensen zitten, bloemen leggen, herdenken. Het meest onheilspellend zijn de jaartallen van overlijden op die graven, allemaal midden jaren negentig. Pas als je zoiets ziet, dringt pas écht tot je door wat hier is gebeurd. Officiële gedenkplaatsen zijn goed, maar dit is eerstelijns verdriet. Dat hakt erin.

En dan hebben we het nog niet eens over de volkerenmoord in de Oost-Bosnische stad Srebrenica in juli 1995, waar meer dan 8.000 mannen en jongens werden vermoord. De stad ligt bij de grens van wat nu de republiek Servië is en de Bosnische Serviërs wilden het gebied zuiveren van alles wat niet Servisch was. De mannen en jongens werden vermoord, omdat zij moslims waren, omdat de Servische nationalisten meenden dat hun identiteit en cultuur bedreigd werden door de moslims. Waar heb ik dat nog meer gehoord?

Tegenwoordig is Srebrenica al bijna weer vergeten. Dat viel me op tijdens de conferentie. Veel jonge mensen, zelfs met een academische opleiding, kennen die geschiedenis niet of maar heel oppervlakkig. Ook mijn eigen kinderen moesten lang nadenken. Ja, zij hadden erover gehoord, omdat er Nederlandse militairen waren. In Nederland is de massamoord eigenlijk vooral in het nieuws als politici of het leger weer eens proberen hun straatje schoon te vegen als het gaat om de verantwoordelijkheid van Dutchbat. Dat is schandalig! Deze volkerenmoord vond plaats in Europa, niet zeventig jaar geleden, maar onlangs. Sommigen in West-Europa roepen natuurlijk graag dat de Balkan eigenlijk niet tot Europa hoort, maar dat lijkt me te stompzinnig om verder op in te gaan.

In de Tweede Wereldoorlog waren het Europeanen die hun massamoord op joden legitimeerden met een verhaal over bedreiging, in Bosnië precies hetzelfde. En hoe je het ook wendt of keert, na de verkiezingen in Nederland heeft het populisme weer aan kracht en invloed gewonnen en weer met een verhaal over bedreiging.

Laten we dat vooral niet vergeten!

Het is echter zeer de vraag of een dergelijk verbod ook voor het bedrijfsleven, waar de uitspraak van het Europese Hof dus over gaat, zou moeten gelden. Natuurlijk, in principe heeft elk bedrijf het recht om bijvoorbeeld kledingregels voor te schrijven, onder andere met betrekking tot uniformen. De uitspraak zouden we dus in het verlengde van dat recht kunnen zien. Evengoed zouden we kunnen stellen dat de implicaties van dit advies veel verder strekken dan kledingvoorschriften alleen en dat in de praktijk de mogelijkheid een dergelijk bedrijfsreglement in te voeren, de mogelijkheid opent tot grootschalige discriminatie van hoofddoekdragende moslima’s in de private sector. Want in de huidige tijd, en in de context van een heftig maatschappelijk en politiek debat over de islam, bestaan er veel negatieve opvattingen over moslims, in het bijzonder over hoofddoekdragende moslima’s. Daardoor kunnen burgers negatief beoordeeld worden door hun medeburgers, op basis van het feit dat zij – zichtbaar – een bepaald geloof aanhangen. Discriminatie op de arbeidsmarkt is daar een gevolg van. En veel moslima’s die een hoofddoek dragen zijn daar het slachtoffer van. In veel bedrijfstakken is men bang voor een negatieve reactie wanneer een klant of zakenrelatie hoofddoekdragende moslima’s aantreft in het bedrijf. De hoofddoek is dan ook iets wat veel bedrijven actief proberen buiten te houden. Met discriminatie tot gevolg.

Nu kun je persoonlijk vinden van de hoofddoek wat je wil – ik vind het zelf van oorsprong, dus zeker niet altijd in de praktijk, een symbool van het patriarchaat – maar het dragen ervan zegt vrij weinig over de kwaliteiten en vaardigheden van een werknemer. Negatieve reacties op de hoofddoek zijn dan ook niet gebaseerd op merites, op de kwaliteiten en prestaties van de dame in kwestie, maar op de vooroordelen over de dame en haar levensbeschouwelijke symbool. Wanneer een goed presterende werknemer toch ontslagen wordt, op basis van het feit dat zij een hoofddoek draagt, is dat schadelijk. Niet alleen omdat hier een persoon slachtoffer is geworden van negatieve opvattingen over – de zichtbare uitingen van – een religie, maar ook omdat op deze wijze capabele arbeidskrachten, die een belangrijke bijdrage kunnen leveren aan de maatschappij, van de arbeidsmarkt dreigen te verdwijnen.

Discriminatie op de arbeidsmarkt is iets wat we actief moeten bestrijden. Niet alleen vanuit het menselijke perspectief, maar ook omdat het van belang is voor onze economie en samenleving. Maatregelen die discriminatie op de arbeidsmarkt zouden kunnen faciliteren of zelfs institutionaliseren moeten we niet in willen invoeren. De mogelijkheid tot het invoeren van een bedrijfsreglement dat bepaalt dat zichtbare politieke, filosofische en religieuze symbolen op het werk niet toegestaan zijn, omdat het bedrijf een beleid van religieuze en levensbeschouwelijke neutraliteit voert, is een dergelijke maatregel. Want gezien het huidige klimaat van discriminatie op de arbeidsmarkt is het niet geheel onwaarschijnlijk, en eerder zeer waarschijnlijk, dat veel bedrijven dergelijke clausules zullen opnemen, niet gemotiveerd door het streven naar levensbeschouwelijke neutraliteit, maar door de wens om geen vrouwen die een hoofddoek dragen te hoeven aannemen.

De mogelijkheid tot het implementeren van een levensbeschouwelijk neutraal beleid zal dus discriminatie op de arbeidsmarkt een legale basis geven. De gevolgen daarvan kunnen groot zijn. Allereerst kan het de nodige gevolgen hebben voor de arbeidsparticipatie van vrouwen met hoofddoek. Als veel bedrijven een dergelijk bedrijfsreglement invoeren, kan dat leiden tot uitsluiting van vrouwen met hoofddoek uit een groot aantal beroepen, met als gevolg minder mogelijkheden tot deelname aan de arbeidsmarkt en grotere kans op werkloosheid.

Naast de mogelijke gevolgen voor de arbeidsparticipatie van vrouwen met een hoofddoek kan een op grote schaal ingevoerd verbod op levensbeschouwelijke symbolen binnen de private sector ook een breed gedeeld gevoel van uitsluiting onder moslims tot gevolg hebben. Op het moment dat een deel van de moslima’s in ons land niet in staat is met behoud van de eigen identiteit fatsoenlijk te participeren op de arbeidsmarkt, bestaat de kans dat zij dat ervaren als uitsluiting en zich afkeren van de samenleving, wat ingrijpende gevolgen kan hebben voor onder meer de integratie, radicalisering en de totstandkoming van een Europese islam. Dat zijn onwenselijke effecten, die we moeten voorkomen.

Tot slot is er, vanuit seculier perspectief, geen enkele meerwaarde van levensbeschouwelijke neutraliteit in de private sector. Zoals hierboven al is gesteld is levensbeschouwelijke neutraliteit absoluut van groot belang binnen bepaalde overheidssectoren, maar dat gaat niet eveneens op voor het bedrijfsleven. Gezien de in het huidige politieke en maatschappelijke klimaat grote bestaande kans op negatieve gevolgen aangaande de participatie van hoofddoekdragende vrouwen op de arbeidsmarkt en de uitsluiting die wordt ervaren door moslims in onze samenleving, in combinatie met het feit dat er geen echte meerwaarde voor onze maatschappij vastzit aan levensbeschouwelijke neutraliteit in de private sector, kunnen we stellen dat de uitspraak van het Europese Hof geen goede zaak is. Verre van zelfs, aangezien die potentiële gevolgen ervan verstrekkend kunnen zijn. Het kan natuurlijk zijn dat de soep uiteindelijk niet zo heet gegeten zal worden als ze zal worden opgediend, maar voorlopig is er geen reden om positief te oordelen over een dergelijke uitspraak die een gemiste kans vormt voor het bestrijden van discriminatie en het uitdragen van de seculiere kernwaarden van onze samenleving.

Nu was het de Turkse minister van Familiezaken Kaya die per auto vanuit Duitsland naar Rotterdam was gereisd en een vergeefse poging deed het Turkse consulaat in de stad binnen te komen om zo het gezag van haar grote held, president Erdogan , over zijn vermeende Turks-Nederlandse onderdanen, te herstellen. Pas na het dreigement van de politie, de minister met auto en al door een kraanwagen van voor de poorten van het consulaat de stad uit te zullen laten slepen, gaf zij tierend haar poging op. Daar moet toch een aardig script voor een film inzitten.

In 1787 leidde deze ‘belediging’ tot militair ingrijpen van Wilhelmina’s broer, koning Frederik Willem II van Pruisen, waarna het Nederlandse bewind van haar tegenstanders instortte en de stadhouder in zijn macht werd hersteld. Zover zal het nu wel niet komen, ofschoon het demissionaire kabinet Rutte-II al op zijn laatste benen loopt, en Erdogan , niet minder beledigd dan de Pruisische koning indertijd, al met economische sancties heeft gedreigd en de – toevallig net in Turkije absente – Nederlandse ambassadeur de terugkeer naar Ankara weigert.

Of de soep uiteindelijk ook zo heet gegeten wordt, is een tweede, maar duidelijk is dat de kwestie diplomatiek volledig is ontspoord. Den Haag heeft daarbij in de beginfase ook niet al te handig geopereerd, maar nadat Ankara met bewuste provocaties olie op het vuur had gegooid, kon ook Nederland niet anders dan zich schrap zetten; in die omstandigheden is dat de enige taal die Erdogan verstaat. Het tegendeel zou nu een beloning zijn voor diens bullebakkerige intimidatiepolitiek. Zeker nadat hij de Nederlandse regering van nazigedrag beticht had, maar misschien moet Nederland dat, aangezien Erdogan zelf eens eerder het bewind van Hitler als voorbeeld van een effectief presidentieel systeem de hemel in had geprezen, maar gewoon als een compliment opvatten.

Dat het zo snel op zo’n rel is uitgelopen, heeft evident – want dat verklaart waarom beide partijen er zo met gestrekt been in zijn gegaan – electorale redenen. Als wel vaker, versterken de extreme reacties elkaar. Door ferm te zijn, heeft het kabinet, met de hete adem van Wilders in de nek laten zien dat het echt niet over zich heen laat lopen. Hoezeer de eigen verkiezingen een rol speelden, illustreerde het Haagse verzoek aan Ankara toch vooral niet vóór 15 maart te komen.

En omgekeerd, is elke tegenstand die Erdogan in Europa ondervindt, weer koren op zíjn molen. Het zal ongetwijfeld veel nationalistische Turkse kiezers, zowel in Turkije zelf als in Europa, die zich nu geschoffeerd voelen, bij het referendum in april in het ja-kamp drijven, en het daarmee mogelijk de overwinning bezorgen, die tot nu toe lang niet zeker was. Hoe meer Europa inbeukt op Erdogan , hoe sterker hij thuis staat, hoe meer hij zijn tegenstanders als met Europa heulende landverraders kan wegzetten en het door zijn tegenstanders bepleite nee-stem als een poging Turkije te verzwakken. Door met sancties te dreigen, poseert Erdogan nu als sterke man – precies zoals Rutte dat ook doet, door niet voor die dreigementen te wijken. De nieuwe ‘vijand’ kwam Rutte electoraal van pas. Hetzelfde geldt nu voor Erdogan .

Opvallend is, dat – anders dan alle Nederlandse politieke partijen die zich mede uit Wilders-angst achter het kabinet hebben geschaard – de meeste grote kranten in hun hoofdcommentaar de Nederlandse weigering om Turkse ministers toe te laten juist hebben bekritiseerd: de vrijheid van meningsuiting geldt ook voor ongewenste meningen, en de Turkse ministers deden niets illegaals. Is nu niet ook een D66-Kamerkandidaat in het buitenland onder Nederlandse expats op stemmenjacht?

Nederland voegt zich in dat opzicht naar de onwil die even eerder al Duitsland en later Oostenrijk betoonde, waar Frankrijk de Turkse minister van Buitenlandse Zaken Çavu?o?lu gewoon in Metz heeft laten landen. Die kon daar gewoon een weinig opzienbarend praatje houden. Als dat zonder alle voorafgaande ophef ook bij ons was gebeurd, dan had er vermoedelijk geen haan naar gekraaid.

De cruciale vraag is daarbij wel, of de Nederlandse vrijheid van meningsuiting ook zomaar gebruikt mag worden voor pleidooien om die in Turkije af te schaffen. Want daarop komt het ‘ja’ voor het presidentiële stelsel dat Erdogan in wil voeren, natuurlijk feitelijk neer. Dat maakt in elk geval de verontwaardiging van Ankara, en het gescherm met democratische waarden en vrijheden door Erdogan , volslagen hypocriet. Hoe ongehoord het in diplomatiek opzicht ook mag zijn dat de minister van een (nog altijd!) bondgenoot als ongewenste vreemdeling het land wordt uitgezet – zij kon wel ongeschonden vertrekken. Haar was, net zomin als overigens Wilhelmina in 1787, fysiek geen haar gekrenkt. Zij is niet opgesloten, zoals Erdogan in eigen land massaal met critici doet.

Hoe nu verder? Van belang is dat Europa in dit soort kwesties één lijn leert trekken, opdat het niet meer door potentaten-met-lange-tenen als Erdogan (of Poetin) uit elkaar gespeeld kan worden. Tegenover Ankara staat Den Haag in zijn eentje zwak, en alleen samen met Brussel sterk: die sancties waarmee Erdogan dreigt, zouden automatisch de hele Europese Unie betreffen – en daarmee schiet hij zichzelf economisch toch wel echt in eigen voet. Als iets de noodzaak van Europese samenwerking illustreert, dan is het wel een rel als deze.