Burgemeester Eberhard van der Laan is onlangs begraven. Er zijn al veel verhalen over hem verteld. Over zijn werklust, zijn gevoel voor ons Amsterdammers, zijn liefde voor de stad. Toch wil ik ook mijn verhaal eraan toevoegen. Ook mijn leven heeft Eberhard geraakt of liever gezegd, het leven van Shares uit India.

Ik leerde Eberhard kennen in het stadhuis. Ik was daar een keer met een aantal kinderen, ik weet niet precies meer waarvoor. Wat ik wel vaker doe als ik ‘machtige’ mensen ontmoet, dan vraag ik hun telefoonnummer. Het is erg nuttig om een netwerk te hebben, vooral van mensen die ergens iets in de melk te brokkelen hebben. ‘Mag ik uw nummer hebben?’, vroeg ik aan Eberhard toen ik naast hem stond. ‘Kan jij dat even regelen?’, zei hij tegen zijn medewerker. Aanvankelijk was de assistente nogal terughoudend, ze vroeg aan een ambtenaar die erbij was en die ik toevallig kende ‘kan dat of denk je dat ze er misbruik van zal maken?’

Kort daarna kwam er een leerling in mijn klas die met zijn moeder en zijn twee zusjes vanuit India naar Nederland was gekomen. Zijn vader was achtergebleven in India en zijn moeder was hier opnieuw getrouwd met een Indiase man. Met hem had ze ook nog twee kinderen gekregen. Ze waren hier al een tijdje, toen bleek dat ze de papieren voor het verkrijgen van een verblijfsvergunning niet goed hadden ingevuld. Drie keer begonnen ze een procedure om ondanks de verkeerd ingevulde papieren toch te mogen blijven, maar tevergeefs. Shares en zijn twee zusjes moesten terug naar India. De twee nieuwe kindjes, de biologische vader en de stiefvader van Shares mochten wel blijven.

‘Dat kan toch niet’, zei een collega van mij. ‘Een familie zo totaal uit elkaar scheuren.’ Ik was het met haar eens, dat kon niet. Dus ik begon te mailen en te bellen, Defence for Children, de Tweede Kamer, ik weet niet wie ik allemaal heb benaderd. Op een gegeven moment had ik contact met een ambtenaar van de gemeente die ging over asielzaken. ‘Nou, mevrouw Coenen’, zei hij, ‘ik kan u zeggen, dit gaat niet lukken, ze hebben hun papieren niet goed ingevuld, er is geen grond om de afwijzing te herzien’.

Maar ik wilde het niet opgeven. Via, via kwam ik terecht bij Sander Terpstra, actief lid van de PvdA. Hij is zelf ruim vijfentwintig jaar geleden gevlucht uit Iran. Hij probeerde te helpen en legde contact met het ministerie, maar ik kreeg op een zeker moment een mailtje van een assistent van Fred Teeven, de toenmalige staatssecretaris van Veiligheid en Justitie. ‘U hoeft mij niet meer te mailen, het is echt kansloos.’ Onderaan de mail stond zijn 06-nummer, dus ik bestookte hem iedere week weer met een belletje, een vraagje, een opmerking. Misschien was het uit pure irritatie of wanhoop (‘wanneer houdt dat mens in godsnaam op met bellen’) dat hij op een gegeven moment begon over de discretionaire bevoegdheid van de minister, dat de staatssecretaris in zekere mate de vrijheid heeft om in concrete gevallen naar eigen inzicht te beslissen. ‘Maar als u dat in eigen persoon vraagt, dan zal hij daar zeker geen gebruik van maken’, zei hij. ‘U moet een gezaghebbend iemand weten te vinden.’

Gelukkig had ik nog een telefoonnummer. Ik legde Eberhard de zaak voor. ‘Ik wil het toch nog een keer proberen’, besloot ik. Hij zou erover nadenken. Een paar dagen later belde die ambtenaar van de gemeente die ik eerder al gesproken had. ‘Ik weet niet waarom’, zei hij, ‘maar hij doet het’.

Door toedoen van Eberhard kregen Shares, zijn moeder en twee zusjes een verblijfsvergunning. Een paar jaar later ontmoette ik de burgemeester op de nieuwjaarsreceptie van de gemeente. Hij stelde me voor aan zijn vrouw. ‘Dit is Trudy, Trudy die van heel veel jongeren Amsterdammertjes heeft gemaakt’, zei hij. Heel mooi dat hij dat zo zei, maar ik moest meteen denken aan Shares van wie ik zonder Eberhard nooit een Amsterdammertje had kunnen maken.

Multiculturalisme is uit de mode geraakt. ‘De multiculturele samenleving is mislukt’, konden we politici in Europa niet lang geleden horen roepen. Multiculturalisme wordt geassocieerd met wegkijken, vrijblijvendheid, cultureelrelativisme en verkeerd beleid. Tegenwoordig zal je nog weinig mensen tegenkomen die er een warm gevoel bij krijgen.

Des te opmerkelijker dat het begrip diversiteit niet meer is weg te slaan uit ons dagelijks spraakgebruik. Je zou zeggen dat multiculturalisme toch op zijn minst een variant is van diversiteit. Je zou kunnen veronderstellen dat degene die te hoop lopen tegen multiculturalisme, ook iets tegen diversiteit moeten hebben, maar dat blijkt anders te liggen. Diversiteit is goed en nastrevenswaardig. Diversiteit is de nieuwe mantra van het moderne beleidsjargon, de oplossing voor allerlei maatschappelijk onrecht. Het duikt op in beleidsnotities en organogrammen van zorginstellingen, ministeries en diensten. Vrijwel elke zichzelf respecterende organisatie heeft tegenwoordig een diversiteitsbeleid en een diversiteitsmanager die de ontwikkelingen op het gebied van diversiteit monitort en aanstuurt. Als het niet goed gaat met de organisatie dan zou dat wel eens kunnen liggen aan een gebrek aan diversiteit.

Hoe kan dat? Hoe komt het dat de critici van multicultureel beleid tegelijk diversiteit propageren als een grondkenmerk van een moderne samenleving? Voor een deel zit hem dat in de vaagheid van begrippen, de manier waarop zij gebruikt worden en waarmee ze geassocieerd worden. Neem multiculturalisme. Dat is van oorsprong een plaats en tijd gebonden begrip dat vooral in de negentiende eeuw werd gebruikt om het opkomend nationalisme in Centraal-Europa te begrijpen. Het dook decennia later weer op in de literatuur over naoorlogse arbeidsmigranten in West-Europa. In de politieke filosofie wordt het gedefinieerd als een politiek ideaal dat is gebaseerd op de gelijkwaardigheid van mensen met verschillende culturele achtergronden. Het gaat om rechten en om evenredigheid in de verdeling van welvaart, macht en invloed op het democratische besluitvormingsproces.

In de jaren negentig groeide het idee dat precies deze principes het beleid van de Nederlandse overheid in de jaren tachtig bepaalden. Terugkijkend op die periode beweerden critici dat die multiculturele politiek en de erkenning van culturele verschillen één van de belangrijkste redenen was waarom er nog steeds sprake is van grote maatschappelijke ongelijkheid tussen verschillende bevolkingsgroepen. Hoewel dat een volkomen verkeerde lezing van het Nederlandse beleid in de jaren tachtig is, ligt hier wel de oorsprong van de harde aanval op het ‘multiculturalisme’ die volgde, met als hoogtepunt het essay van Paul Scheffer, Het multiculturele drama uit 2000.

Diversiteit als principe, nastrevenswaardig doel en erkenning dat de samenleving bestaat uit mensen met verschillende kenmerken en verschillende achtergronden is misschien breder dan multiculturalisme, maar het gaat in wezen om hetzelfde idee. De diversiteit beperkt zich niet tot cultuur, etniciteit of religie, maar gaat ook over huidskleur, gender, seksuele geaardheid. Ja eigenlijk alle kenmerken waarop mensen zichzelf willen onderscheiden of door anderen worden onderscheiden.

Maar de weg die het begrip diversiteit in de loop van de tijd heeft afgelegd is anders dan die van multiculturalisme. Natuurlijk ligt het principe ten grondslag aan het terechte streven van bedrijven, instellingen en overheden om hun personeelsbestand een afspiegeling van de samenleving te laten zijn. Neem het diversiteitsbeleid van de politie dat onlangs in het nieuws kwam.

Diversiteit heeft ook een onmiskenbaar duistere kant. Want wie bepaalt welke verschillen relevant zijn? Diversiteit is geen objectief gegeven, maar is gebaseerd op de vraag welke kenmerken als belangrijk worden gezien. Daarover denkt niet iedereen hetzelfde. Welke diversiteit is (on)aanvaardbaar en voor wie? Als CDA-leider Sybrand Buma het heeft over ‘gewone’ mensen dan maakt hij met een beroep op het diversiteitsprincipe onderscheid tussen mensen op basis van kenmerken die hij kennelijk belangrijk vindt. Hoewel velen, onder wie ikzelf, niet bij zijn clubje ‘gewone’ mensen willen horen, sluit Buma diegenen uit die wat hem betreft niet tot de categorie ‘gewone’ mensen behoren. Thierry Baudets waarschuwing tegen ‘homeopathische verdunning’, het ‘gevaar’ dat ‘de’ Nederlandse cultuur zou verdwijnen door teveel migranten, is precies hetzelfde streven. Het idee dat er zoiets bestaat als een ‘zuivere’ cultuur die verdedigd moet worden tegen vermenging, vinden we ook terug bij de extreem-rechtse ‘identitaire’ bewegingen die overal in Europa opkomen. Het Zuid-Afrikaanse apartheidssysteem was ook gebaseerd op een bepaald soort diversiteit. Daar ging het over de mythe van raszuiverheid, volgens aanhangers een cruciaal kenmerk. Ook de nazi-ideologie was gebaseerd op een bepaalde opvatting van diversiteit.

De erkenning van diversiteit kan dus een manier zijn om mensen, hoe verschillend ook, gelijkwaardig bij de samenleving te betrekken. Dat was de manier waarop de betreurde Amsterdamse burgemeester Eberhard van der Laan het zag. Helaas wordt het begrip in toenemende mate ook opgeëist door politieke volksmenners die er juist anderen mee willen uitsluiten. Of erger!

In vergelijking met 2012 ging het begin dit jaar tijdens de verkiezingscampagne veel meer over immigratie en integratie. Immigratie was hoog op de agenda geplaatst door de toestroom van vluchtelingen in 2015 en het soms gewelddadige verzet daartegen op verschillende plekken in het land. Daarnaast was er in vergelijking met vier jaar geleden door de vele terroristische aanslagen in Europa de afgelopen jaren meer aandacht voor radicalisering en terrorisme. De linkse partijen hadden verder met D66, ChristenUnie en de nieuwe partijen Denk en Artikel 1 onderwerpen als de aanpak van verschillende vormen van discriminatie, etnisch profileren door de politie en aandacht in het onderwijs voor het koloniaal- en slavernijverleden geagendeerd.

VVD, CDA, D66 en ChristenUnie presenteerden onlangs het regeerakkoord dat als titel Vertrouwen in de toekomst heeft. Welke onderwerpen hebben uiteindelijk het regeerakkoord van Rutte III gehaald?

Immigratie
In het regeerakkoord wordt vooral veel aandacht besteed (ruim 3.000 woorden) aan een stringenter immigratiebeleid, dat duidelijk is ingegeven door de VVD en het CDA. De liberalen hadden bijvoorbeeld in hun verkiezingsprogramma gepleit voor een ‘adequate opvang in de regio, zodat asielaanvragen in Europa overbodig worden voor mensen van buiten Europa’. De voorstellen in het regeerakkoord komen hier dichtbij. Vluchtelingen moeten, als het aan Rutte III ligt, zoveel mogelijk opgevangen worden in gebieden aan de rand van Europa of in Jordanië en Libanon waar ze een asielprocedure moeten doorlopen. Wie buiten deze procedure toch naar Europa reist wordt teruggestuurd.

De ChristenUnie, die eerder nog tegen de Turkije-deal was, is nu akkoord gegaan met vergelijkbare deals met veilige andere landen dichtbij conflictgebieden. Ter compensatie gaat het aantal uitgenodigde vluchtelingen omhoog van 500 naar 750 per jaar, waarbij kwetsbare minderheden voorrang krijgen.

Inburgeren en integratie
Asielzoekers die uiteindelijk in Nederland komen en die een grote kans hebben te blijven worden opgevangen, zoals ChristenUnie en D66 wensten, in een kleine opvanglocatie waar ze direct taalles krijgen en met het inburgeringstraject beginnen. Asielzoekers die minder kansen hebben te blijven, komen in grotere centra. Asielzoekers die moeten vertrekken, maar nog niet uitgezet zijn, kunnen terecht op acht opvangplekken (bed-bad-brood-locaties).

De verantwoordelijkheid voor de inburgering en integratie ligt primair bij de nieuwkomers. Wanneer ze onvoldoende meewerken aan het inburgeringstraject, kunnen ze worden gekort op hun uitkering en maken ze minder kans op een permanente verblijfsvergunning. Vluchtelingen krijgen van het nieuwe kabinet de eerste twee jaar van hun verblijf geen recht meer op zorgtoeslag, huurtoeslag en bijstand. Gemeenten, die meer begeleiding bij de inburgering moeten bieden, keren deze sociale voorzieningen in het vervolg in natura uit.

Een asielvergunning zal voor drie jaar verleend worden en niet langer voor vijf jaar. Daarna kan de vergunning nog met twee jaar worden verlengd, waarna een vergunning voor onbepaalde tijd tot de mogelijkheid behoort. Iemand die de eerste vijf jaar een misdrijf heeft begaan, maakt geen kans op naturalisatie.

Volgende generaties migranten zullen geen dubbele nationaliteit meer kunnen hebben: op een bepaald moment zullen ze moeten kiezen voor één nationaliteit.

Discriminatie
Aan de aanpak van discriminatie worden in het regeerakkoord niet meer dan 200 woorden besteed. Dat is overigens meer dan in het akkoord van het vorige kabinet. Rutte III wil arbeidsdiscriminatie met kracht aanpakken en een actief diversiteits- en anti-discriminatie-beleid voeren. De coalitiepartijen schrijven: ‘Een democratische samenleving kan alleen functioneren als we een grens trekken als vrijheden van de ander worden bedreigd, als iedereen meedoet en discriminatie wordt bestreden. Voor homohaat, antisemitisme, moslimhaat, eerwraak, genitale verminking, kinderhuwelijken, gedwongen huwelijken, haatzaaien en geweld tegen andersdenkenden en tegen minderheden is geen plaats in onze samenleving.’

Radicalisering en terrorisme
Net als het vorige kabinet richt ook Rutte III zich vooral op radicalisering van moslims en is er weinig aandacht voor andere vormen van radicalisering. Het accent ligt daarbij in het regeerakkoord vooral op jihadgangers en minder op het tegengaan van radicalisering binnen de landsgrenzen.

Het nieuwe kabinet wil het verblijf in gebieden waar terreurgroepen de dienst uitmaken, strafbaar maken en terugkerende jihadgangers langer vast kunnen zetten, zodat er meer tijd is om bewijs te verkrijgen.

Daarnaast gaat de strafmaat voor haatzaaien omhoog van maximaal 1 jaar naar 2 jaar en komt er een verbod op radicale organisaties die tot doel hebben om onze democratische rechtsstaat omver te werpen of af te schaffen.

Aan onderwerpen als etnisch profileren en aandacht voor het koloniaal- en slavernijonderwijs wordt in het regeerakkoord geen aandacht besteed.

Een jonge vrouw legt in uitstekend Engels in twintig minuten de vele activiteiten van haar onderwijsorganisatie uit. Ze praat snel en soms slaat haar stem over omdat haar ademhaling de woordenstroom niet bij kan houden. Ze heeft het over voortijdige schoolverlaters, het belang om moeders te betrekken bij het onderwijs van hun kleine kinderen en innovatieve onderwijsmethodes voor kinderen met leerproblemen. Deze presentatie zou overal kunnen zijn: in Slotervaart, Amsterdam, de Bronx in New York of East London. Maar als wij het pand van de onderwijsorganisatie uitstappen staan we in één van de oudste vluchtelingenkampen ter wereld: het Palestijnse vluchtelingenkamp Shatila. Als je in de smalle straat omhoog kijkt zie je dat op elke kleine woning voor elke nieuwe generatie van de families een nieuwe verdieping op het oorspronkelijke ouderlijk huis is gezet. De meeste woningen hebben nu zes of zeven verdiepingen, verpakt in een spinrag van elektrische bedradingen. Op één vierkante kilometer wonen nu zo’n 28.000 mensen. Een Palestijn kan nooit een Libanese staatsburger worden en zelfs de kleinkinderen van de vluchtelingen uit 1948 worden weer als vluchteling geboren. Het vluchtelingschap wordt officieel overgeërfd.

Recent zijn er nieuwe bewoners in Shatila bijgekomen. Zo’n achthonderd gevluchte Palestijns-Syrische families zijn op deze overbelaste plek aangewezen, omdat ze volgens de Libanese overheid onder de verantwoordelijkheid van de Palestijnse autoriteiten in Libanon vallen. Deze vaak omvangrijke families worden door de bewoners van het kamp gehuisvest in hun eigen woningen, door er nóg een verdieping op te bouwen of een kamer voor hen vrij te maken. Eén op de acht Palestijnen in het kamp is nu gevlucht uit Syrië. Ze zijn door de eerdere Palestijnse bevolking gastvrij ontvangen, maar hun komst heeft een hoge prijs. Het al slecht functionerende riool in het kamp kan de extra druk niet aan, het elektriciteitsnet laat het om de haverklap afweten door overbelasting en zelfs drinkwater is schaars.

Palestijnen weten uit ervaring dat ze niet moeten wachten op de Libanese overheid of de UNHCR, de vluchtelingenorganisatie van de Verenigde Naties. Ze moeten het al jaren zelf doen en daar vloeit voor ons in het rijke Nederland een belangrijke les uit voort. Juist omdat ze het zelf doen ziet hun opvang er heel anders uit dan hier en voorkomen ze een aantal problemen dat wij ervaren. In Nederland worden vluchtelingen lang apart in vluchtelingencentra geplaatst, geïsoleerd van de bevolking. Ook de kinderen worden eerst twee jaar apart onderwezen in internationale schakelklassen. Dat is een belangrijke blokkade voor hun integratie. Juist samen met andere Nederlandse kinderen in de klas kunnen ze spelenderwijs Nederlands leren. Juist van Nederlandse buren, van welke achtergrond dan ook, kunnen ze over de Nederlandse samenleving leren. In Shatila gaan de Palestijnse kinderen uit Syrië en Libanon samen naar school. Veel kinderen uit Syrië zijn jaren niet naar school geweest en hebben ernstige trauma’s. De leerkrachten en professionals hadden kunnen beslissen om deze kinderen apart les te geven met het argument dat hun aanwezigheid de leerontwikkeling van de Palestijns-Libanese kinderen ondermijnt. Maar vanuit hun ideologie van solidariteit en hun cultuur van gastvrijheid vinden ze dat gewoonweg geen optie. De meeste Palestijns-Syrische kinderen voelen zich daarom vanaf dag één thuis en geaccepteerd. Ook hier geldt: de mensen die het minst hebben zijn vaak diegene die het meest geven.