De vijand van mijn vijand is mijn vriend. Althans voor eventjes. Dat leidt soms tot de meest onwaarschijnlijke bondgenootschappen. Vooral in het Midden-Oosten waar veel vijandschap­pen zeer oud zijn, maar als gevolg van plotselinge machtsverschuivin­gen ook snel aan betekenis kunnen verlie­zen.

Zo steunde Israël lang geleden heimelijk Hamas, om ? verdeel en heers ? de positie van Arafat te ondermijnen. In die tijd gold hij als de belangrijkste bedreiging.

En de Amerikanen bewapenden in de jaren tachtig de moedjahedien in Afghanistan die later als Taliban tot het grootste Kwaad opgewaardeerd zouden worden. Voor de val van de Muur moest namelijk niet het terrorisme, maar het communisme met alle middelen bestreden worden, en die fundamentalisten konden tenminste fanatiek vechten.

Ook kon het Irak van Saddam in de strijd met Iran nog op Ameri­kaanse wapenleveranties rekenen. Intussen zijn de fronten aan het verschui­ven, en wordt Iran stilzwijgend feitelijk een partner in de strijd tegen het IS-‘kalifaat’. Dat geldt zelfs al bijna voor Assad.

Voor het Westen mag de Islamitische Staat nu als het grote gevaar gelden, voor zijn traditionele bondgenoten in deze contreien is dat niet per definitie óók het geval. Dwars door de tegenstelling seculier-fundamentalistisch loopt de tegenstelling soennitisch-sjiitisch, en de eeuwenoude rivaliteit tussen Arabie­ren, Perzen en Turken in hun strijd om de regionale hegemonie. Voor het soennitische Saoedi-Arabië vormt het sjiitische Iran, het oude Perzië, tegenstander nummer één. En Riyad vreest dat de strijd tegen IS ? dat deels door rijke particuliere salafisten uit eigen land en uit de Golfstaten wordt gefinancierd ? vooral Iran tot winnaar zal maken.

Voor Turkije, dat nu door Washington alle Koerden tot potentieel bondge­noot opgewaardeerd ziet, geldt hetzelfde. Dat verklaart ook de dubbelzinnige rol die Ankara mogelijk tot dusverre inzake IS heeft gespeeld, waarover Hakan Büyük vorige week in Zaman Vandaag heeft bericht (zie: Is Turkije een broeinest van IS-strijders?): liever soenniti­sche radicalen dan gematigde sjiieten. Althans tot op zekere hoogte, tot het moment dat zulke radicale hulptroepen zich tégen jou keren.

Als gezegd: met dergelijke zelf mede op de been gehol­pen Monsters van Frankenstein ? Hamas, Taliban, Saddam ? heeft het Westen ook de nodige ervaring opgedaan. Met de kennis van nu komt de steun daarvoor van indertijd ongelooflijk over, en niemand zou vandaag zulke steun bepleiten, maar ze heeft plaats gevonden, en is in de andere context van het verleden, toen andere prioriteiten golden, verklaarbaar.

Samenzwe­ringstheorieën

De huidige kennis van die thans ongelooflijk ogende bondgenoot­schappen uit het verleden vormt vandaag een vruchtbare bron voor samenzwe­ringstheorieën, waar het de ‘echte’ krachten achter IS betreft. In het Midden-Oosten, waar men geen vrije pers kent, heeft de bevolking officiële bericht­geving leren wantrouwen: ‘Dat kan nooit de waarheid zijn, er moet altijd een verborgen werke­lijkheid onder de zichtbare liggen’. Vandaar dat, net als in het geval van 9/11, de wildste theorieën de ronde doen, over IS als een maaksel van CIA en/of Mossad. Gezien hun beider gememoreerde rol in een verder verleden is zo’n complotfantasie begrijpelijk, maar in het licht van de huidige constellatie is het realiteitsgehalte ervan tegelijk gering.

Internet zorgt er evenwel voor dat ook de meest onzinnige ideeën, die vroeger slechts eenzaam op een zolderkamertje werden aangehangen, nu snel verbrei­ding kunnen vinden. Ook bij sommige moslims in het Westen zelf, die vanwege de onvermijdelijk gekleurde opinie van de westerse pers ook de feitelijke berichtgeving menen te moeten wantrou­wen. Ter ondersteuning van zulke complottheorieën worden dan ook allerlei ‘bewijzen’ op internet opgevoerd. Maar die bewijzen zijn even makkelijk manipuleerbaar als de beelden die Powell ons indertijd voorschotelde om te bewijzen dat Saddam over kernwapens beschikte.

Bij de bewering dat IS puur een creatie van de Amerika­nen of Israëliërs zou zijn om de islam zwart te maken, is bovendien nog een kanttekening te plaatsen. Alsof al die fanatieke jihadstrijders slechts willoze marionetten zouden zijn, die zich door anderen voor hún verborgen agenda laten misbruiken. Ook bij terroris­ten is het soms zinvoller om in dat opzicht van hun eerlijkheid uit te gaan: dat zij menen wat zij zeggen, hoe pervers hun gedachtegoed ook is. Dat sluit heimelijke buitenlandse support niet ten principale uit ? zie de Amerikanen ooit in Afghanistan ? maar dat is iets anders dan dat zij als zodanig een buitenlands bedenksel vormen. En aan de Amerikaanse leiband liepen ook de Taliban vervolgens zeker niet.

Thomas von der Dunk is cultuurhistoricus.