Anders dan de koning beweerde in zijn veelgeprezen toespraak op 4 mei, begon Sobibor niet met een bordje ‘Voor Joden verboden’ in het Vondelpark. Nee, het bordje was een uitdrukking van een antisemitisme dat al veel langer bestond in Europa. Het begon in de Middeleeuwen, toen joden om religieuze redenen werden vervolgd. In de negentiende eeuw kwam daar de rassenleer bij.

Door het denken over verschillen tussen rassen werd Adolf Hitler gesterkt in zijn overtuiging dat Joden minder waren dan ‘het Arische volk’. Dat hij met dit idee aan de macht kwam in Duitsland – niet door een staatsgreep, maar door democratische verkiezingen – is beangstigend. Hoewel Hitler in Duitsland de macht kreeg, waren antisemitische ideeën wijd en zijd verspreid op het Europese continent.

Ofschoon in elk land specifieke oorzaken werkzaam waren, was de onverschilligheid voor het lot van de Joden in Nederland groot. Dat komt tot uiting in het hoge percentage slachtoffers vergeleken met de buurlanden: 73 procent van de in Nederland geregistreerde Joden werd slachtoffer van de Holocaust. In België was dit cijfer circa 40 procent, in Frankrijk om en nabij de 25 procent en in Luxemburg ongeveer 20 procent.

Dat de nazi’s in 1933 zo gemakkelijk de macht konden grijpen kwam volgens wetenschappers onder meer doordat de sociaaldemocraten in Duitsland na de Eerste Wereldoorlog teveel gefocust waren op de internationale politiek. Hierdoor konden de nazi’s zonder al te veel oppositie propaganda voeren via allerlei media, zoals pamfletten, kranten, radio, televisie, boeken en zelfs kinderboeken. Joden werden in de antisemitische propaganda als woekeraars weggezet.

Dit was natuurlijk een ouder en veel langer bestaand stereotype beeld, maar werd dankzij de economische crisis van de jaren dertig van de vorige eeuw weer van stal gehaald. Dat veel journalisten en cartoonisten aan deze antisemitische hetze hebben meegedaan is ook beangstigend. Zij namen hun morele verantwoordelijkheid niet.

Graag zou ik willen dat ik vertrouwen had in woorden van de koning. Volgens hem biedt alleen een democratisch stelsel bescherming tegen willekeur en waanzin. Het naziregime heeft echter laten zien hoe kwetsbaar het democratisch stelsel is.

Graag zou ik willen dat ik vertrouwen had in woorden van de koning

Socioloog J.A.A. Van Doorn stelde in zijn boek Nederlandse democratie: historische en sociologische waarnemingen (2009) dat het democratisch stelsel berust op het bijzondere idee dat burgers hun machthebbers direct of indirect kiezen, hun machtsuitoefening sturen en controleren en hen bij onbevredigende resultaten door anderen vervangen. Hij schreef dat hoe machthebbers ook hun plaats verwerven, ze zelden die plaats gemakkelijk opgeven.

Eerder zullen ze ‘alles in het werk stellen hun bevoorrechte positie nog extra te versterken door legale en illegale kunstgrepen, bij voorkeur gerechtvaardigd door te wijzen naar het belang dat burgers bij hun voortgezette heerschappij hebben’. Een citaat dat mij altijd bij is gebleven.

Sobibor begon niet met een bordje in het Vondelpark ‘Voor Joden verboden’. Het begon met antipathie en afgunst jegens een minderheidsgroep, met politici die inspeelden op de onderbuikgevoelens van de bevolking en met de negatieve beeldvorming over deze minderheid in de media. Het beeld werd voor waar aangenomen, de media ontkenden hun aandeel in de stigmatisering en de burgerij dacht dat het zo’n vaart niet zou lopen.

Het is een bekend proces van uitholling van de democratie. Sinds de jaren negentig van de vorige eeuw zien we toenemende overeenkomsten hiervan terugkomen in het publieke debat. Bijvoorbeeld wanneer het gaat om migranten, met name moslims, en nog later bij de MOE-landers. Het zijn zorgwekkende parallellen. Maar we blijven volharden in onze onschuld.