‘Hamas pleegt terroristische aanslagen, maar is ook een bevrijdingsbeweging die de Palestijnen wil bevrijden van de Israëlische bezetting’, zegt universitair hoofddocent Joas Wagemakers.  

Wagemakers doceert Islam en Arabisch op de afdeling Filosofie en Religiestudies aan de Universiteit Utrecht en is gespecialiseerd in salafisme en de Moslimbroederschap. Hij is nu bezig met een boek over Hamas, dat later dit jaar in de boekhandel zal liggen.

‘Mijn boek gaat over de geschiedenis en ideologie van de organisatie, hoe Hamas is veranderd in de loop van de tijd’, legt Wagemakers uit. ‘Het boek gaat niet zozeer over 7 oktober en de gebeurtenissen daarna. Uiteraard ontkom ik er niet aan om ook hierover te schrijven, maar het is niet mijn focus.’ 

‘Hamas werd opgericht in 1987, voor het ontstaan van de Palestijnse Autoriteit in 1994’, vertelt Wagemakers. ‘Het kwam voort uit de Egyptische Moslimbroederschap, die uit 1928 stamt. De Palestijnse tak werd in 1945 opgericht. Het draaide om prediking en sociaal werk, hoewel het in 1948 wel meevocht in de oorlog met Israël. Afgezien van deze oorlog was de Palestijnse Moslimbroederschap een vreedzame beweging. Ze waren uiteraard niet blij met de Israëlische bezetting, maar de strategie was eerst de samenleving te islamiseren voordat de strijd met Israël kon worden aangegaan.’

‘Na de oorlog van 1967, toen Israël de Gazastrook, de Westbank en de Golanhoogte bezette, kwam er steeds meer kritiek op de geweldloze koers van de Moslimbroederschap. Er ontstonden afsplitsingen, zoals de Islamitische Jihad in 1981, die wel tegen Israël wilde strijden. Ook binnen de Moslimbroederschap gingen stemmen op om de wapens op te nemen tegen Israël. Dit bleef een onderstroom tot 1987, tijdens de eerste Intifada. In december van dat jaar richtten Palestijnen in de Gazastrook Hamas op, omdat men dat zag als het juiste moment; zeer veel Palestijnen zochten toen immers de confrontatie met Israël en de Moslimbroederschap kon niet achterblijven. De oprichters van Hamas wilden echter niet tegen Israël vechten onder de vlag van de Moslimbroederschap. Want ze waren bang dat de organisatie zou worden verboden als de strijd mislukte.’

Bestaat de Palestijnse Moslimbroederschap nog? 

‘Nee. Hamas slokte de Palestijnse Moslimbroederschap helemaal op. In 1988 schreef de organisatie in haar handvest dat ze verbonden zijn met de Moslimbroederschap. Maar de Palestijnse Moslimbroederschap als organisatie maakte plaats voor Hamas. In 2017 verbrak Hamas bovendien de banden met de Egyptische Moslimbroederschap, die door Egypte nu zwaar wordt vervolgd. Hamas streefde naar betere banden met Egypte en andere islamitische landen.’ 

Dit is toch opportunistisch? De Moslimbroeders worden vervolgd, dus we gooien hen voor de bus?

‘Dat ligt genuanceerder. Hamas heeft de Moslimbroederschap niet verloochend. De ideologische band bestaat nog steeds. Maar soms moet Hamas pijnlijke keuzes maken. Tot tien jaar geleden zat het hoofdkwartier van Hamas in Damascus. Maar Hamas week uit naar Qatar, omdat president Assad oorlog voerde tegen het Syrische volk. Hamas wilde niet tegenover de Syrische burgers komen te staan.’ 

‘In 2006 won Hamas de Palestijnse verkiezingen. Het waren eerlijke verkiezingen’

Hamas lijkt veel meer de partij te zijn van het Palestijnse volk dan het corrupte Fatah.

‘Dat klopt. In 2006 won Hamas de Palestijnse verkiezingen. Het waren eerlijke verkiezingen. Maar Israël, de Verenigde Staten en de Europese Unie accepteerden de verkiezingsuitslag niet, omdat Hamas aanslagen pleegde. Vervolgens onderhandelden Fatah en Hamas over een compromis. Hamas deed veel water bij de wijn, maar Fatah wilde de macht niet opgeven. Daarom greep Hamas de macht in Gaza, waar de beweging het sterkst was. Ik noem het geen coup, want Hamas had de verkiezingen eerlijk gewonnen.’ 

Israël heeft sindsdien de Gazastrook geblokkeerd. Is dit nu ‘s werelds grootste openluchtgevangenis geworden, wat linkse activisten vaak zeggen?

‘De Palestijnen in de Gazastrook hadden al te kampen met werkloosheid, armoede en Israëlisch geweld. Ook het geweld van nu is niet nieuw. In 2008/2009, 2012, 2014 en 2021 voerde Israël militaire operaties uit in de Gazastrook, maar op minder grote schaal. 

‘Op dit moment heeft 99 procent van de bevolking te weinig eten en dreigt er voor veel mensen honger’

‘De Israëlische en Egyptische blokkade leidde ertoe dat veel goederen de Gazastrook niet bereikten. Geen ijzer en metaal, maar ook bepaalde levensmiddelen niet. Maar de situatie toen is niet te vergelijken met de situatie nu. Op dit moment heeft 99 procent van de bevolking te weinig eten en dreigt er voor veel mensen honger.’

Aan de andere kant zijn er criticasters die beweren dat Hamas de eigen bevolking onderdrukt. Na 2006 zijn er nooit meer vrije verkiezingen georganiseerd. Niet op de Westbank door Fatah, niet in de Gazastrook door Hamas.

‘Hamas accepteerde in 2006 het democratisch proces en deed mee aan de verkiezingen. Maar vanwege de moeilijke situatie – veel ambtenaren steunden Fatah  –  was Hamas genoodzaakt om de ministeries te vullen met eigen mensen. Hamas ging daarin verder dan strikt noodzakelijk was. Toen Hamas de macht greep in de Gazastrook werden alle Fatah-ambtenaren ontslagen en vervangen door mensen van Hamas. Ook werden de media die Fatah steunden gesloten en journalisten die met Fatah sympathiseerden opgepakt. 

‘Bovendien voerde Hamas een islamiseringspolitiek. Dit leidde – hier en daar – tot incidenten. Vrouwen zonder hoofddoek werden lastiggevallen door de politie. Hamas nam daar later weer afstand van.’ 

‘Toen Hamas de macht kreeg in de Gazastrook moest het ineens politiek bedrijven’

Hoe radicaal is Hamas als het om geloof gaat?

‘Toen Hamas de macht kreeg in de Gazastrook moest het ineens politiek bedrijven, besturen, verantwoordelijkheid dragen. De gewapende strijd had niet langer het primaat. Hier was ook oppositie tegen. Er kwamen gewapende groepen van jihadi-salafisten, die een radicalere koers voorstonden en aanslagen wilden plegen.

‘Aanvankelijk tolereerde Hamas deze groepen en ging met hen in gesprek, om ze tot andere gedachten te brengen. Maar deze organisaties radicaliseerden en gingen clandestiene activiteiten ondernemen buiten Hamas om. Toen een groep militanten een moskee bezette besloot Hamas in te grijpen. De moskee werd omsingeld en de militanten werden doodgeschoten.’ 

Arabische leiders bewijzen lippendienst aan het Palestijnse volk. Maar pro-Hamas waren ze toch niet echt. Hoe zit dit?

‘Hamas werd niet alleen geïsoleerd door Israël, Fatah, de VS en de EU, maar na 2011 keerden diverse Arabische landen zich tegen de Moslimbroederschap. Sinds 2020 sloot een aantal Arabische landen bovendien vrede met Israël, helemaal buiten de Palestijnen om. De directe oorzaken van 7 oktober liggen volgens mij dan ook in deze situatie. Hamas wilde het nationale, regionale en internationale diplomatieke isolement doorbreken.’

Heeft de aanval van 7 oktober de positie van Hamas internationaal gezien versterkt? 

‘De positie van de Palestijnen is wel sterker geworden. Er heerst nu een sterk gevoel dat er een Palestijnse staat moet komen. Maar ik weet niet of Hamas hiervan profiteert. Internationaal heerst nu het gevoel: die Palestijnse staat moet er komen, maar zonder Hamas.’

‘De positie van de Palestijnen is wel sterker geworden, maar ik weet niet of Hamas hiervan profiteert’

‘Aan de kant van de Palestijnen staan is tegenwoordig een gerespecteerd standpunt. Maar aan de kant van Hamas staan is dat niet.’

Maar Israël is internationaal gezien wel duidelijk verzwakt.

‘Het ligt wat genuanceerder. Arabische leiders streven nog steeds naar diplomatieke banden met Israël. Ze willen deze niet verbreken, omdat ze hiermee hun goede banden met het Westen in gevaar brengen. Tegelijkertijd kunnen ze het anti-Israëlische sentiment onder hun burgers niet negeren. Daarom zetten ze hun plannen nu in de ijskast. Op langere termijn zit het aangaan van betere betrekkingen wel in de planning. Helemaal bij figuren als de Saoedische kroonprins Mohammed Bin Salman.’

Hoe zit het met de Turkse president Recep Tayyip Erdogan? In zijn retoriek is hij fel anti-Israël. Tegelijkertijd exporteert Turkije wapens naar Israël.

‘Erdogan is doorgaans minder fel en een stuk pragmatischer dan zijn retoriek doet vermoeden. Dat geldt ook voor zijn beleid ten aanzien van Israël.’ 

Had Israël na 7 oktober niet de Hamastop moeten uitschakelen, in plaats van de Gazastrook aan te vallen?

‘Israël zou dat hebben gedaan als ze alleen een probleem hadden met Hamas. Maar Israël heeft ook een probleem met de Palestijnen. Zelfs als Israël Hamas zou vernietigen, dan heeft het nog geen plan voor wat daarna moet gebeuren.’  

‘Ik geloof niet dat Hamas verdwijnt. Ze overleven het wel’

Kan Israël Hamas verslaan? 

‘Als Israël Hamas als organisatie weet weg te vagen ontstaat er een Hamas 2.0. Want door al die burgerslachtoffers te maken roept Israël alleen maar haat op. Maar ik geloof niet dat Hamas verdwijnt. Ze overleven het wel. Hamas is nog steeds populair in de Gazastrook, zo blijkt uit recente opiniepeilingen. Dat komt omdat Hamas zich consequent verzet tegen de Israëlische bezetting. Dat is een verschil met Fatah, dat zich gecompromitteerd heeft door te vaak met Israël samen te werken.’

Hoe duidt u de polarisatie in Nederland na 7 oktober?

‘De aanval van Hamas en de Israëlische reactie hierop hebben de polarisatie enorm versterkt. Veel mensen zijn 7 oktober zelf vergeten, vanwege het geweld dat nu een half jaar lang elke dag de Palestijnen in de Gazastrook treft. Maar er zijn ook mensen die 7 oktober als een argument zien om het Israëlische geweld te rechtvaardigen. Je ziet dat mensen in Nederland, maar ook in andere landen, de gebeurtenissen sinds 7 oktober aangrijpen om hun eerdere standpunten te bevestigen. De een wijst vooral naar Israël en het Palestijnse leed, de ander naar Hamas en het Israëlische leed. 

‘Maar de schaal van de Israëlische invasie zorgt er nu wel voor dat Israël steeds meer kritiek krijgt. De aanslag die op 7 oktober begon was na een paar dagen de kop ingedrukt. In Gaza worden nu elke dag onschuldige burgers gedood. En dat een half jaar lang.’ 

Hoe rechtvaardigt Hamas de gebeurtenissen van 7 oktober, ideologisch gezien? 

‘Het plegen van aanslagen, maar ook het vermoorden van vrouwen en kinderen en het ontvoeren van mensen, dat mag allemaal volgens de ideologie van Hamas. Men legitimeert dit door te wijzen op de Israëlische dienstplicht, die voor iedereen geldt en die in zekere zin van iedereen – ook vrouwen – militairen maakt. Daarnaast stelt Hamas dat men burgers alleen doodt in reactie op Palestijnse burgerslachtoffers die door Israël zijn veroorzaakt. Maar het verkrachten van vrouwen is niet toegestaan. Hamas ontkent nu ook dat dit is gebeurd. Hamas is geen IS, die zich erop voor laat staan vrouwen te verkrachten en vrouwen als seksslaven te exploiteren.’

‘Waren het Hamas-strijders die zich aan verkrachtingen schuldig maakten, of waren het andere militanten?’

Hoe zit het met die verkrachte vrouwen? 

‘De Verenigde Naties hebben een rapport uitgebracht, waarin staat dat veel vrouwen op 7 oktober slachtoffer waren van seksueel geweld. De VN-onderzoekers weten niet of de verkrachtingen van te voren gepland waren, of dat militanten zich aan verkrachtingen bezondigden in de roes van de strijd. En waren het Hamas-strijders die zich aan verkrachtingen schuldig maakten, of waren het andere militanten? Islamitische Jihad, de Al Aqsa-Martelarenbrigade en individuele strijders die nergens bij hoorden, deden ook mee aan de aanval. We weten heel veel dingen niet.’  

Ten slotte: sommigen noemen Hamas een terreurorganisatie, anderen spreken over een bevrijdingsbeweging. Hoe ziet u dit? 

‘Hamas is zonder meer een verzetsorganisatie en een bevrijdingsorganisatie. Ze strijden tegen de Israëlische bezetting en willen Palestijnen bevrijden. Maar tegelijkertijd moet je ook kijken naar de middelen die ze inzetten. Ze zetten terrorisme in. Dat woord gebruik ik ook in mijn werk als wetenschapper. Hamas doet opzettelijk aan politiek gemotiveerd geweld tegen burgers. Dat is terrorisme. Ik zeg dan niet: hun zaak is niet rechtvaardig. Daar laat ik mij überhaupt niet over uit.’