Twee jaar nadat de eerste lockdown inging sprak de Kanttekening met Charifa Zemouri. Zij is wetenschapper op het gebied van infectieziekten en werkt als zelfstandig adviseur. Op haar social mediakanalen neemt Zemouri geen blad voor haar mond. Ze legt ingewikkelde onderwerpen eenvoudig uit, deelt persoonlijke verhalen en adviseert gevraagd én ongevraagd iedereen die haar zienswijzen wil lezen.

Hoe kijk je terug op de afgelopen twee jaar?

‘Corona heeft laten zien waar het fout zit in onze samenleving. Het heeft alle lelijke eigenschappen van politici, beleidsmakers, nationaal zorgbeleid en van belangen van bedrijven blootgelegd. Het is alsof alle bagger, die er ergens diep verborgen zat, naar buiten is gekomen. Het was een soort van cleansing. En daar ben ik deze pandemie juist dankbaar voor. De pandemie heeft ook laten zien hoe eurocentrisch wij zijn. Het vaccinkapitalisme heeft laten zien dat al die mooie praatjes van de VN, de WHO en de Europese top in tijden van crises slechts woorden zijn.

‘Ook lieten de afgelopen twee jaar zien hoe ons onderwijssysteem sinds begin 1900 eigenlijk nooit meer is gemoderniseerd. Onze manier van communiceren is dan wel enorm gemoderniseerd – denk aan de opkomst van de mobiele telefoon -, maar de manier van lesgeven is nog steeds hetzelfde. Ook in het thuisonderwijs hebben we daar problemen mee ondervonden. Corona heeft laten zien dat ons beeld niet klopt dat wij zo’n geweldig onderwijssysteem hebben. Want een goed systeem is crisisbestendig. En wat heb je aan een samenleving waar leerlingen in crisistijd niet normaal onderwijs kunnen volgen, of waar mensen geen normale zorg kunnen krijgen? We kunnen nu wel de schuld gaan geven aan COVID, maar dat is niet terecht. We zijn in de problemen gekomen omdat wij niet genoeg met de tijd zijn meegegaan. In Japan worden huizen gebouwd die aardbevingsbestendig zijn. Wij moeten ook soortgelijke innovaties, maar dan bijvoorbeeld tegen pandemieën, toepassen.’ 

Kan je daar concreet in zijn? Wat zouden we in Nederland kunnen doen?

‘Wereldwijd, niet eens alleen in Nederland, focussen we ons te veel op ziekten. Wij laten ons dan ook sturen door ziektelast. Daarom heet het ook een ‘ziekenhuis’. Nederland zag dat de populatie niet erg veel zieken telde, dus dacht het op de zorg te kunnen bezuinigen. Dus: minder geld, personeel en capaciteit, want dat is alleen maar bestemd voor de zieken. Terwijl je zou moeten focussen op gezondheid. Als we blijven sturen op alleen ziekte, ben je bezig met het oplossen van de ziekte – en dan ben je al te laat. De ziekte moet je voorkómen – met gezondheid. En die gezondheid is niet alleen fysiek. Kijk maar naar al die coronamaatregelen, geadviseerd door het OMT. Dat was vanaf het begin bezig vanuit een value based approach op basis van epidemiologische indicatoren. Maatregelen werden niet afgewogen tegen het effect op sociaal-maatschappelijke, economische en algemene gezondheidsaspecten.’

Ben jij dan wel of geen voorstander van de maatregelen zomaar los te laten?

‘Ik ben tegen het zwart-wit-beleid, tegen maatregelen waarvan is bewezen dat ze geen effect hebben gehad. Denk aan hoe de sluiting van de horeca de afgelopen herfst niet tot een daling van de epidemiologische cijfers heeft gezorgd. Twee jaar na de pandemie kan de overheid ons niet meer wijsmaken geen bewijs te hebben voor bepaalde maatregelen, of het nut ervan. Zoals ‘We moeten de horeca sluiten omdat daar de besmettingen van komen’. Terwijl we in onze data van de afgelopen twee jaar hebben gezien dat de horeca niet de brandhaarden zijn. Als je de horeca sluit om vijf uur of om acht uur is het alsof je koeien staat te verhandelen op de markt, dat slaat natuurlijk nergens op. En de enige reden die het kabinet gebruikte voor de vroege sluiting is minder verkeer en minder interactiemomenten. Maar je wilt juist dat het verkeer zich verspreidt óver de dag. Door vroege sluiting creëer je je juist brandhaarden.

‘Ik ben wel voor maatregelen die collectief de besmettingen remmen. Maatregelen waarvan bewezen is dat ze werken, zoals isolatie, thuiswerken, streng maskerbeleid in de zorg, testen bij klachten, ventilatie van ruimtes en minder clustervorming. Ik ben een voorstander van verplichte quarantaine bij een positieve test, want zo houd je de bron van de infectie weg uit de samenleving. Maar tegenover verplichte quarantaine staan wel compensaties, zoals betaald verlof.’

Wat vind jij van de complottheorieën rondom vaccinatie? 

‘Heel schadelijk. Wij hebben vrijheid van meningsuiting en vrijheid van pers, maar die is niet ongelimiteerd. Ik ben van mening dat iedereen mag geloven wat-ie wil, maar op het moment dat het significant schade aanbrengt aan de samenleving ben je fout bezig. FvD is daar heel goed in. Ze maken misbruik van de pandemie om zich af te zetten tegen de heersende macht. Dat doen zij door complottheorieën te gebruiken waar bepaalde mensen zich in kunnen vinden, omdat die mensen ook tegen de heersende macht zijn. En op die manier kunnen ze mensen meer aan zich binden en voeden ze dat geluid steeds meer.

‘Complotdenkers zetten toeval-associaties neer als causaliteit, als oorzaak-gevolg. Dat maakt de complottheorie zo succesvol’

‘Kijk, een complottheorie komt ook niet uit de lucht vallen. Meestal begint het met een feit dat wél correct is. Bijvoorbeeld: ‘Een vaccin beschermt niet tegen infectie.’ Vervolgens geven ze daar een hele andere interpretatie aan en linken ze het aan toeval-associaties, schijnverbanden. En deze toeval-associaties zetten ze neer als causaliteit, als oorzaak-gevolg. Dat maakt de complottheorie zo succesvol. De enige manier hoe wij ons sterk kunnen maken is door foute informatie te debunken. In Denemarken heeft de overheid geld geïnvesteerd in mensen met kennis. Elke keer als er foute informatie opkwam, werd dat gedebunked. Ook belangrijk is om complotdenkers minder een podium te geven. Zoals bij talkshows als Op1 of Jinek, waarin ze een complotdenker met een deskundige als gelijke het gesprek laten aangaan. Dat draagt niet bij aan een zinvolle discussie.’

Er werd ook angst gecreëerd over dat vaccineren de menstruatie kan veranderen of zelfs kan doen laten uitblijven. Hoe zie jij dat?

‘De menstruatiecyclus van een vrouw is onderhevig aan hormoonschommeling. De hormonen die een rol spelen in de cyclus worden beïnvloed door wat er elders in het lichaam gebeurt. Bijvoorbeeld stress of ziekte. Als je immuunsysteem reageert op een indringer, dan kun je dat terugzien in de cyclus. Het is dus waar dat het vaccin de menstruatie kan beïnvloeden. Ik leg de nadruk op kán, omdat niet iedereen hetzelfde is. Wie wél verandering ondervindt in haar cyclus, zal dit voor een korte duur ervaren. De opvolgende cyclus zal in normale gevallen weer gelijklopen.

‘Daarnaast moet vermeld worden dat deze kortdurende verandering niet komt van het vaccin zelf, maar van de immuunreactie – zoals bij een natuurlijke infectie. Want je lichaam denkt ‘O, er is een infectie gaande’: het vaccin bereid je voor op een echte infectie, net als de brandoefening die je bijvoorbeeld op je werk doet – je bereidt je voor op een echte brand. Dankzij een brandoefening ben je sneller uit het gebouw bij echte brand. Dat is wat het vaccin doet: dat traint het immuunsysteem voor het geval je echt geïnfecteerd raakt. Dan kom je sneller van de ziekte af met minder kans op ernstige ziekte, ziekenhuisopname of sterfte.’

En hoe zit het met de geruchten rondom een verminderend effect van vaccins op de vruchtbaarheid?

‘Als vaccinaties daadwerkelijk zouden leiden tot onvruchtbaarheid, dan had geen vrouw op aarde een kind. Want elk vaccin werkt precies hetzelfde. Je introduceert een deel van de ziekteverwekker in het lichaam, je lichaam leert – net als met een brandoefening – wat het moet doen wanneer een echte infectie optreedt en ruimt de infectie op. Biologisch zie ik niet in hoe het vaccin of de componenten daarin ooit naar je baarmoeder gaan en daar dan de boel op hol zouden slaan.

‘Je hebt ook complotdenkers die zeggen dat de mRNA-technologie in bijvoorbeeld Pfizer en Moderna je DNA gaat veranderen. Dat getuigt van tekort aan kennis. Ons eigen lichaam maakt continu mRNA aan en dat kan niet in je DNA gaan en het veranderen. Een mRNA-vaccin in je lichaam doet het volgende: je gaat bijvoorbeeld naar een hamburgertent waarbij je een burger bestelt, je bestelling gaat naar de keuken waar de burger klaargemaakt wordt en daarna krijg jij je burger en wordt het blaadje met de bestelling ook weggegooid.’

Je hebt het over een hamburger. Is jouw kijk op dieren als voedsel door corona veranderd?  

‘De meeste virussen die we nu hebben gehad, denk aan de Mexicaanse griep, H1N1 – influenza – en ebola zijn van dier op mens overgedragen. Bij dieren heb je ook verspreiding onderling, net als je dat ook hebt bij mensen. Als je ze allemaal op een hoop gaat gooien, dan zorg je dus voor stress. Stresshormonen zorgen ervoor dat je immuunsysteem anders gaat reageren, je sneller ziek wordt, en dan verspreidt het zich heel snel in de stal. Hetzelfde gebeurt met Q-koorts: dat komt van geiten in de stal en gaat naar de boer, die gaat naar huis en besmet weer anderen. Gelukkig is Q-koorts niet superbesmettelijk, anders had iedereen Q-koorts opgelopen.

‘De manier waarop wij omgaan met dieren is alles behalve gezond. We leven te dicht op dieren, we behandelen ze alsof het champignons zijn. We stapelen ze op elkaar voor voedsel en noemen het de bio-industrie. Zodra het verkeerd gaat in een stal gaat de fik erin. Er was recent het vogelgriepvirus uitgebroken bij een leghennenbedrijf in Groningen. Ter bescherming van de volksgezondheid zijn 53.000 kippen ‘opgeruimd’. Ik vind het onethisch hoe er met dieren wordt omgegaan.

‘Ik zeg niet tegen de wereld dat iedereen vegetariër moet worden, maar we moeten de manier waarop we omgaan met dieren veranderen. Die is niet alleen maar onverantwoord voor de volksgezondheid, het is ook onethisch. Daarom probeer ik de vegan kant op te gaan, door de industrie niet te steunen.’

Hebben jouw ideeën en oplossingen voor corona de juiste mensen bereikt?

‘De overheid heeft alles al gehoord. Ik heb vanaf het begin van de pandemie meerdere platforms gekregen om mijn kennis te vertellen. Maar als zij daar niks mee willen doen omdat zij bepaalde standpunten hebben, dan kan je daar niet tegen ingaan. Het heeft ook met de Nederlandse cultuur te maken: eerst zien dan geloven, en een best wel koppige instelling. Neem nou toen de Deltavariant uitbrak en Hugo de Jonge zei: ‘Nee hoor, Delta gaat niet domineren in Nederland.’ Delta domineerde al in Engeland, maar ‘in Engeland hebben ze een hogere influx van mensen uit India’, werd letterlijk gezegd tijdens het coronadebat in de Tweede Kamer. Nederlanders willen het eerst zelf hebben gemeten, dus data uit het buitenland zijn niet bij ons van toepassing. Hoezo? Zijn we fysiologisch andere wezens? We zijn toch allemaal mensen? De Nederlandse mentaliteit nekt ons. Dat ga je in alles zien. Dat zie je ook in het racismedebat, de toeslagenaffaire en ook in het coronadebat. Ze willen eerst afwachten en het met eigen ogen zien – ‘meten’. Wat andere landen rapporteren of doen blijkt van weinig waarde, ook al beweert premier Rutte wat anders.’

Ook over biculturele Nederlanders is veel gezegd en geschreven in relatie tot corona. Hoe is jouw kijk hierop?

‘De biculturele Nederlander is net zoals elke andere Nederlander in dit land. Ik tweette over het besluitvormingsproces van mijn ouders om zich te laten vaccineren. Ik wilde daarmee laten zien dat mijn Marokkaanse ouders mensen zijn met dezelfde overwegingen als ieder ander. Het doel was om te ontkrachten dat vaccinatiebereidheid door iemands afkomst wordt gedreven. Ik kreeg veel positieve reacties, mensen die zich konden herkennen in het verhaal van mijn moeder en vader.

‘Daarna belde NRC: ‘Wij willen graag met uw praten voor een interview, en uw tijd gaat niet verloren want het wordt zeker gepubliceerd.’ Dus ik ga naar ze toe op het Rokin in Amsterdam, maar het interview gaat meer over waarom Marokkanen zich niet laten vaccineren. De journalist zocht naar een verklaring waarom de vaccinatiegraad bij bepaalde biculturele groepen laag is. Ik legde uit dat die benadering fout is. Wanneer je een onderzoek opstelt met deze vraag, dan krijg je een antwoord dat deze vraag ook dient. Je onderzoek beantwoordt je vraag, dus dan krijg je toch alleen maar antwoorden met waarom iemand zich niet laat vaccineren. Vervolgens worden dat soort dingen gepubliceerd en dan wordt dus de lage vaccinatiebereidheid toegewezen aan iemands afkomst. En dat is onterecht.

‘Ik zei ook tegen de journalist: al die vrijheidsmarsjes op de Dam, met de karavaan van FvD voorop en die walgelijke gele Davidssterren met ‘niet gevaccineerd’ op hun borst, waren dat Ahmeds en Fatima’s? Dat waren toch autochtone Nederlanders? Waarom is het zo dat als zij zich niet willen laten vaccineren het niet een afkomstprobleem is, maar zodra je een groepje mensen tegenkomt uit een subpopulatie van Nederland die zich niet wil laten vaccineren het meteen een afkomstprobleem is? Ik stoor mij hieraan. Het is een vorm van passief beleid en politiek en dat legde ik de journalist haarfijn uit. Je kan immers iemands afkomst niet veranderen. Afkomst is ook geen oorzaak. Vaccinatiebereidheid wordt gedreven door drie factoren: zelfgenoegzaamheid, vertrouwen en beschikbaarheid. De factor ‘Marokkaans’ staat hier niet tussen.

‘Al die vrijheidsmarsjes op de Dam, met de karavaan van FvD voorop en die Davidssterren, waren dat Ahmeds en Fatima’s?’

‘Uiteindelijk ging het narratief van de journalist van ‘Zeker publiceren’ naar ‘We weten niet wat we ermee gaan doen en dus gaan we het niet publiceren’. Als NRC dit interview wél had gepubliceerd, had dat een significante bijdrage geleverd aan de huidige beeldvorming over Marokkaanse of biculturele Nederlanders. Want wat er in de media wordt gepubliceerd, wordt ook door beleidsmakers en politici overgenomen en bepaalt het debat. Als dat maar één kant van het verhaal vertelt, dan voed je dus extremisme. Als het wel gepubliceerd werd, hadden we nu meer nuance in het debat. Dus als je mij vraagt: wat is mijn kijk op de biculturele Nederlander en corona? Dan denk ik direct aan het beeld dat wordt geschapen door de media en dat er weinig ruimte voor uitleg en analyse is.’

Reactie NRC: ‘Journalisten van NRC spreken met veel mensen, de krant drukt niet al die gesprekken af. Aan Charifa Zemouri is die belofte ook niet gedaan. Voorafgaand aan een interview met haar is telefonisch besproken dat nog onduidelijk was of we haar zouden citeren in een artikel over de vaccinatiegraad van volwassenen met een niet-westerse migratieachtergrond. Toen de krant na afloop besloot dat niet te doen, heeft de betreffende NRC-redacteur dat in een telefoongesprek aan Zemouri toegelicht. Zij gaf aan dat te begrijpen.’