De Berlinale stond dit jaar uitgebreid stil bij Iran. Het tiendaagse filmfestival, dat gister werd afgesloten, heeft een invloedrijke stem in de culturele wereld. De organisatie schaarde zich achter de Iraanse demonstranten. Diverse films en evenementen waren gewijd aan Iran en aan Iraanse filmmakers. Een terugblik.

‘Het is heel symbolisch om in Berlijn te zijn’, vertelt Golshifteh Farahani, een Iraans-Franse actrice. ‘Berlijn heeft letterlijk de muur opengebroken naar gelijkheid en vrijheid. In een dictatuur als Iran is kunst essentieel, het is als zuurstof. Maar door kunst te maken en een kunstenaar te zijn, breng je je bestaan ​​in gevaar.’

Tijdens de Berlinale zijn Iraanse, Koerdische en Afghaanse filmmakers samengekomen voor een paneldiscussie. Welke rol spelen films bij de huidige Iraanse gebeurtenissen? Alle deelnemers zijn het erover eens: films zijn van groot belang voor de zichtbaarheid van de protestbeweging. Er moet constante aandacht uitgaan naar de Iraanse demonstranten. Want: uit het oog, uit het hart. Aan het einde van de paneldiscussie staan alle toeschouwers op en scanderen ze: ‘Jin, jiyan, azadî’. Vrouw, leven, vrijheid, de Koerdische leus die tijdens straatprotesten tegen het Iraanse regime klinkt.

Panahi

In Iran wordt elke creatieve uiting gecontroleerd door het regime. Films moeten voldoen aan strikte richtlijnen. Wijk je af van de voorschriften, dan heeft dat consequenties voor alle betrokkenen. Dat was het geval bij de alom bejubelde thriller Holy Spider, die vorig jaar verscheen. Daarin komt prostitutie voor en ook zijn er vrouwen zonder hoofddoek te zien, wat in Iran verboden is. Na de release kwamen twee crewleden niet meer aan het werk en kan één van de acteurs niet meer terugkeren naar Iran.

‘We zijn geen activisten of politici’, vertelt actrice Zar Amir-Ebrahimi, hoofdrolspeler in de film tijdens de paneldiscussie. ‘Maar het maken van dit soort films is een belangrijke daad voor een filmmaker of acteur.’ Amir-Ebrahimi kreeg de hoofdrol nadat een andere actrice besloot ervan af te zien, uit angst voor represailles.

Een bekend slachtoffer van het Iraanse regime is de filmmaker Jafar Panahi. De Berlinale eerde hem met een Gouden Beer voor zijn film Taxi in Berlijn. Het prestigieuze Franse Filmfestival van Cannes gaf hem de prijs voor het beste scenario voor de film 3 Faces. In 2010 veroordeelde Iran de beroemde filmmaker tot zes jaar gevangenisstraf. Ook mocht hij twintig jaar geen films meer maken. Door creatieve oplossingen wist hij zijn gevangenisstraf te omzeilen. Afgelopen zomer werd hij in Iran gearresteerd. Panahi moest in de gevangenis in Teheran alsnog zijn veroordeling uit 2010 uitzitten.

Dunne lijn

Iran is een land met een rijke filmtraditie, die lof oogst in Cannes en Berlijn en ook bij de Oscar-uitreikingen in Hollywood. Bekende Iraanse films zijn Persepolis, Taste of Cherry, Two Women, The Salesman en A Separation, die een Oscar won in 2012.

De aandacht die de Berlinale dit jaar aan Iran besteedt is welkom. Producent Farzad Pak vertelt dat in Iran vakbonden en veel culturele instellingen verboden zijn. Een film zoals There is No Evil, die hij coproduceerde, werpt licht op de doodstraf in Iran. De regisseur van deze film is Mohammad Rasoulof, één van de filmmakers die vorig jaar gearresteerd werd. Cast en crew kennen de mogelijke risico’s. Pak: ‘Moeten we als kunstenaars een politiek statement maken? Er is een dunne lijn tussen het tonen van wat er leeft in de samenleving en politiek activistisme.’

Regisseur Sepideh Farsi presenteert dit jaar in Berlijn haar nieuwste film La Sirène, die de Iraaks-Iraanse Oorlog (1980-1988) verhaalt. ‘Het is moeilijk voor te stellen hoe het is om als Iraanse ​​filmmaker een film te maken en deze vervolgens niet te mogen tonen in eigen land’, verzucht zij. De regisseur ziet overeenkomsten tussen de gebeurtenissen in La Sirène en de huidige beweging in Iran. ‘Om een einde te maken aan het beleg van de stad Abadan tijdens de Iraaks-Iraanse Oorlog verzetten burgers zich hevig. Dat is wat mensen ook nu in Iran doen. Ik wil dat deze film een ​​boodschap van hoop voor hen is.’

‘Wat in Iran gebeurt, inspireert vrouwen in Afghanistan’

Ze noemt ook kinderpsychiater Homa Darabi, die zich in 1994 op 29-jarige leeftijd in brand stak uit protest tegen het regime. ‘Homa besloot te sterven om bewustwording te creëren. Er zijn in al die jaren veel vrouwen geweest die zich tegen het regime verzetten. Deze film is slechts een klein eerbetoon.’

Duizenden Rahimi’s 

De protesten in Iran ontstonden afgelopen september niet van de ene op de andere dag. De dood van Mahsa Amini, een vrouw die in de cel belandde omdat ze haar hoofddoek niet goed zou hebben gedragen, riep langdurige massaprotesten op.

Zar Amir-Ebrahimi vertelt over de rol die ze speelt in Holy Spider, van de journaliste Rahimi, die in Teheran onderzoek doet naar een reeks moorden op prostituees: ‘Toen ik de rol van Rahimi vertolkte, was ik op zoek naar een rolmodel in de samenleving. Nu zijn er duizenden en duizenden Rahimi’s in de straten van Iran die hun leven riskeren voor vrijheid.’

In de documentaire Seven Winters, die eveneens speelt in Teheran, spreekt Zar Amir-Ebrahimi de stem van Reyhaneh Jabbari in, een 19-jarige studente die ter dood veroordeeld werd voor de moord op haar verkrachter. Na een gevangenisstraf van zeven jaar werd ze opgehangen in 2014. ‘Reyhaneh is altijd een grote inspiratiebron voor mij geweest. Ze kwam voor zichzelf op, voor haar waardigheid en werkte nooit samen met het regime.’

Afghaanse diaspora

Zar Amir-Ebrahimi benadrukt dat de drang naar vrijheid al bestaat sinds de Iran in 1979 veranderde in een islamitisch geïnspireerde dictatuur, maar dat de huidige solidariteit uniek is: ‘Ik heb nog nooit zoveel mannen en vrouwen hand in hand zien vechten voor vrijheid. Dat is echt prachtig.’

De huidige opstand gaat om universele mensenrechten en verbindt mensen van verschillende culturele achtergronden. De Koerdische, Iraanse en Afghaanse diaspora demonstreren samen. De Afghaans regisseur en activist Tamana Ayazi zegt: ‘Wat in Iran gebeurt, inspireert vrouwen in Afghanistan. We leren van elkaar en delen dezelfde strijd, ook al betreft het twee verschillende systemen. Ze zijn beiden extremistisch. Het is belangrijk om solidariteit te vinden en te tonen. Niet alleen tussen deze twee landen maar ook van de rest van de wereld. Onze stem moet versterkt worden, we moeten vooruit.’

‘De leuze Jin, jiyan, azadî vindt haar oorsprong bij Koerdische vrouwelijke strijders’, vertelt actrice Zübeyde Bulut, die zelf van Koerdische afkomst is. ‘Vroeger mocht je die leus niet openlijk zeggen. De film Girls of the Sun was de eerste film waar het uitgesproken werd.’

‘In mijn ogen is het de beste leus die er bestaat’, vult muzikant en actrice Jasmin Tabatabai aan.  ‘Ze vat alles samen. Respecteer vrouwen, respecteer het leven en respecteer de vrijheid. Dat is alles wat we nodig hebben.’ Tabatabai was nog maar twaalf jaar oud toen in 1979 de Iraanse Revolutie uitbrak en ze met haar gezin het land moest verlaten. ‘Iraanse films zijn enorm belangrijk voor me omdat het voor mij een manier is om verbonden te blijven met het Iraanse volk. Ik heb bewondering voor de artiesten in Iran die er altijd in zijn geslaagd om de beste films te maken ondanks de vreselijke censuur en met zeer beperkte middelen.’

‘Films zijn belangrijk voor de verbinding, om hoop te geven, om weg te dromen, om te genezen van de vele trauma’s en om de waarheid naar buiten te brengen’, vervolgt Tabatabai. ‘Dat laatste is precies waar het regime bang voor is. Daarom nemen ze kunstenaars gevangen. Toen wij Mitra filmden, een film over een 19-jarig meisje dat in 1982 is geëxecuteerd, was de verbinding voelbaar op de set. De meeste crewleden en acteurs wonen buiten Iran, maar toch is er nog veel pijn. Alle Iraniërs lopen rond met een open wond.’

Toekomst 

Tijdens politieke onrust verloopt financiering van film en cultuur in Iran uiterst moeizaam. Censuur ligt op de loer. Filmmakers en acteurs zijn bang. De toekomst voor Iraanse filmmakers ziet er niet rooskleurig uit. Farzad Pak weet dat er, ondanks de systematische druk van het regime in Iran, in het geheim films geproduceerd worden. Er is wel geld nodig om de toekomst van Iraanse films te waarborgen. Zar Amir-Ebrahimi zegt hierover: ‘Financiering voor films in Iran komt over het algemeen van overheidswege. Wil je de censuur, richtlijnen en andere beperkingen omzeilen, dan zul je als filmmaker buitenlandse fondsen nodig hebben.’

De Berlinale heeft dit jaar de Iraanse overheidsinstellingen geen toegang gegeven tot het festival. Pak hoopt dat meer festivals dit voorbeeld zullen volgen. ‘Petities en panels zijn geweldig, maar praktische acties zijn nodig, zowel cultureel als politiek. We moeten niet vergeten dat er nog veel Iraanse filmmakers in de gevangenis zitten.’